Paweł z Pyskowic (zwany Wermutowski), (zm. ok. 1467), filozof, teolog, profesor Uniw. Krak. Pochodził z Pyskowic, miasteczka koło Opola, był synem Michała. W aktach Uniw. Krak. występuje jako Wermutowski, (od wsi Warmuntowice koło Koźla), stąd przyjmuje się (J. Fijałek), iż mógł być pochodzenia szlacheckiego. Na Uniw. Krak. zapisał się w r. 1412 razem z Pawłem z Zatora, Janem z Kęt i Wincentym Kotem z Dębna. Bakałarzem sztuk wyzwolonych został w r. 1417, mistrzem w r. 1422. W l. n. P. wykładał na Wydziale Sztuk Wyzwolonych, pełniąc w r. 1430 obowiązki dziekana tegoż Wydziału. Podjął równocześnie studia teologiczne; przyjmuje się (M. Markowski), że pod koniec r. 1433 rozpoczął wykłady na Wydziale Teologicznym jako «baccalarius biblicus». Z tytułem bakałarza teologii P. wystąpił 18 VII 1439. Wykład «Sentencji» Piotra Lombarda rozpoczął prawdopodobnie w semestrze letn. 1442, a ukończył go 26 III 1444. Licencjatem teologii został między 6 VII a 17 X 1444. Stopień doktora teologii otrzymał 5 I 1445; w wykładzie doktorskim (B. Jag.: rkp. 1428) dziękował za opiekę bpowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu; bezpośrednim opiekunem naukowym P-ła był Wawrzyniec z Raciborza. Od czasu promocji doktorskiej wykładał P. na Wydziale Teologicznym, pełnił także ok. r. 1449 obowiązki dziekana tegoż Wydziału. Nie cieszył się jednak sympatią grona profesorskiego. Jeszcze w czasie wykładów „Sentencji” polemizował z P-łem Maciej z Łabiszyna. Ostre wystąpienie P-ła przeciwko promocji doktorskiej na Wydziale Teologicznym Mikołaja Byliny z Leszczyn (ok. r. 1449) wywołało głośny zatarg na Uniw. Krak. Konflikt rozstrzygnął na niekorzyść P-ła Zbigniew Oleśnicki jako kanclerz Uniw. P. był członkiem Kolegium Królewskiego, a później Kolegium Większego i zyskiwał stosowne do zajmowanych stanowisk beneficja. Już 18 VII 1439 był kanonikiem kolegiaty Św. Floriana na Kleparzu, przez jakiś czas (1440) był altarystą św. Bartłomieja w katedrze krakowskiej, ołtarza fundacji Szafrańców. Zalecany przez Benedykta Hessego z Krakowa, został po jego śmierci w r. 1456 kanonikiem katedralnym krakowskim. Głównym dziełem P-a było Commentum in quattuor libros Sententiarum Petri Lombardi (B. Jag.: rkp. 1437, 1534, 1604). Wykład ten oparł P. na komentarzu Benedykta Hessego; idąc za nim skonstruował go z obszernej ekspozycji literalnej „Sentencji” i z kwestii. W ekspozycji oparł się w dużej mierze na wcześniejszym wykładzie zwanym «Communis lectura Pragensis», a w kwestiach na popularnym anonimowym komentarzu, występującym pod nazwą «Utrum Deus gloriosus». Niesamodzielny w opracowaniu komentarz opatrzył P. szeregiem not, wypisów i krótkich kwestii, które są jego osobistym wkładem i dowodem jego erudycji (stanowią materiał do współczesnych badań naukowych – Z. Włodek). Drugie ważkie działo P-ła to komentarz do «Officium Missae» (Commentum in Officium Missae. B. Jag.: rkp. 1394), będący jednym z najobszerniejszych polskich wykładów na ten temat, jakie powstały w XV w. Zawiera wypisy i przejątki z szeregu autorów średniowiecznych, porusza ważne problemy teologiczne i filozoficzne, świadczy o dużej erudycji autora. Quaestio de Immaculata Conceptione Beatae Mariae Virginis (B. Uniwersytetu w Budapeszcie: rkp. 64, B. Narod.: rkp. O. Zam. Cim. 60; wyd. fragmentu w: Fijałek J., Nasza nauka krakowska o Niepokalanym Poczęciu N. P. Marii w wiekach średnich, „Przegl. Pol.” T. 136: 1900 s. 474–9) odzwierciedla wpływy soboru bazylejskiego w Uniw. Krak. w XV w. Zdaniem Jana Fijałka spod pióra P-ła wyszły nadto Sermones de tempore et de sanctis ad vulgus (B. Jag.: rkp. 2246). P. istotnie poświęcał się kaznodziejstwu już w r. 1434, w którym w dn. 15 IX wygłosił kazanie w kościele Franciszkanów w Krakowie. Zachowany w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej komentarz do Psalmu 118 (rkp. 1428, 1310) był niewątpliwie podstawą wykładu P-ła, lecz sprawa autorstwa (P-łowi przypisuje je F. Stegmüller) wymaga dalszych badań. Także pozostała spuścizna pisarska P-ła wymaga dalszych badań; dotychczas nie udało się rozpoznać jego komentarzy filozoficznych z wykładów do Arystotelesa, które prowadził w czasie działalności na Wydziale Sztuk Wyzwolonych Uniw. Krak. P. zmarł po 11 V 1467.

Z biblioteki P-ła zachowało się w B. Jag. 13 kodeksów w 14 woluminach, głównie o treści teologicznej, z kompletem „Summy teologicznej” Tomasza z Akwinu.

Filoz. w Pol. Słown.; Łętowski, Katalog bpów Krak., III; Kaczmarczyk, Catalogus diplomatum Univ. Crac.; Stegmüller F., Repertorium biblicum medii aevi, Matriti 1954 IV 200–1; – Brückner A., Drobne zabytki języka polskiego w XV wieku. Pieśni, modlitwy, glosy, Rozpr. AU Wydz. Filol., Kr. 1897 XXV 267; Dzieje teologii katol., I; Fijałek J., Mistrz Jakub z Paradyża i Uniwersytet Krakowski w okresie soboru bazylejskiego, Kr. 1900; tenże, Nasza nauka krakowska o Niepokalanym Poczęciu N. P. Marii w wiekach średnich, „Przegl. Pol.” T. 136: 1900 s. 449–53, 474–9; tenże, Studia do dziejów Uniw. Krak.; Hist. B. Jag., I; Karbowiak A., Dzieje wychowania i szkół w Polsce, Pet.–Lw. 1903–23 II–III; Kowalczyk M., Krakowskie mowy uniwersyteckie z pierwszej połowy XV w., Wr. 1970; Markowski M., Spis osób dopuszczonych do wykładów i do katedry na Wydziale Teologii Uniwersytetu Krakowskiego w XV wieku, Mater. do Hist. Filoz. Średniowiecznej w Pol., Wr. 1965 IV 147, 162, 168, 172, 187, 229–34, 237; Morawski, Historia UJ; Półtawski A., Communis lectura Pragensis, „Mediaevalia Philisophica Polonorum” T. 1: 1958 s. 11–27; Włodek Z., Krakowski komentarz z XV wieku do Sentencji Piotra Lombarda, „Studia Mediewistyczne” T. 7: 1966 s. 131, 150–2, 155, 157, 164; taż, Paweł z Pyskowic, Mater. do Hist. Filoz. Średniowiecznej w Pol., Wr. 1965 V 142–68; Zahajkiewicz M., Msza Św. w Polsce przed Soborem Trydenckim w świetle rodzimych komentarzy (Expositiones missae), „Textus et Studia” (W.) Vol. 1: 1971 [druk.] 1972; – Acta capitulorum Crac.; Album stud. Univ. Crac., I 33; Cod. Univ. Crac., I–II; Conclusiones Univ. Crac.; Statuta nec non liber promotionum, s. 11, 15, 23; – B. Jag.: rkp. 1310, 1394 t. 1–2, 1395, 1428, 1437, 1534, 1587, 1604, 1701, 1704, 1725, 1737, 2246, 5359 t. 10.

Marian Zwiercan