Morzkowski (Morscovius) Piotr h. Ślepowron (poł. XVII w.), minister ariański, polemista i autor agendy. Pochodził z rodziny osiadłej we wsi Morzków w ziemi drohickiej. Być może był on jednym z synów Mikołaja, który w r. 1594 występuje jako właściciel Morzkowa, mający czterech synów: Jana, Mikołaja, Piotra i Tomasza. M. uczył się w Rakowie (chodził m. in. na wykłady Jana Crella), a następnie studiował na jednym z zagranicznych uniwersytetów. W r. 1619 synod rakowski dodał go na pomocnika Joachimowi Rupniowskiemu, ministrowi w Lachowcach na Wołyniu. W sześć lat później M. został powołany na ministra tamże; równocześnie zaś pełnił funkcje nauczyciela w miejscowej szkole ariańskiej. M. rozwinął w Lachowcach, należących wówczas do Pawła Krzysztofa Sieniuty, ożywioną działalność propagandową. Jak wynika z akt Trybunału Lubelskiego, w l. 1624–5 M. pozyskał tam dla arianizmu kilkanaście osób z grona zarówno zwolenników prawosławia, jak i katolicyzmu. Zarzucano mu również, iż 10 IX 1626 uczniowie tamtejszej szkoły ariańskiej na jego rozkaz zniszczyli kamieniami stojący pod miasteczkiem krucyfiks «bałwanem nazywając i bluźniąc». M-ego oskarżono także o pisanie i rozpowszechnianie paszkwilów na temat osiadłych w Lachowcach dominikanów, jak też modlenie się za wroga Rzeczypospolitej Gustawa Adolfa, któremu miał życzyć korony polskiej. Wszystkie te oskarżenia znajdujemy w pozwie, który 21 V 1627 wystosował przeciwko M-emu przeor dominikanów lachowieckich, Jerzy Sercjusz. Choć nie był to (jak twierdził O. Lewickij) «pierwszy wypadek pozwania do sądu za propagandę ariańską», tym niemniej odbił się stosunkowo dużym echem na Wołyniu, a nazwisko M-ego musiało stać się głośne. Po przewlekłym procesie Trybunał Lubelski (wyrokiem z 14 VII 1628) nakazał Sieniucie wygnanie z Lachowców predykantów i nauczycieli ariańskich; miał on też zaprzysiąc, iż nie nakazywał M-emu zniszczenia krucyfiksu, «ani na to pozwalał, ani o tym wiedział». Choć po kilku czy kilkunastu tygodniach bracia polscy powrócili do Lachowców, to jednak władze zborowe przeniosły M-ego – jak się wydaje, dla bezpieczeństwa – w inny kąt Rzeczypospolitej (przez pewien czas przebywał w dobrach J. Niemirycza). W latach trzydziestych spotykamy go bowiem na stanowisku ministra w Czarkowach nad Nidą, skąd po r. 1634 został przeniesiony do Krzelowa (koło Sędziszowa), a następnie do Rakowa. Dn. 13 IX 1639 wygłosił tam po polsku mowę pogrzebową nad trumną Jakuba Sienieńskiego, pełną aluzji do nieszczęść, jakie spotkały zarówno Jakuba, jak i sam Raków (mowa ta zachowała się w rękopisie BOZ 823 B. Narod.).

M. był również autorem kilku rozpraw polemicznych, m. in. ścierał się z kalwińskim pisarzem Danielem Clementinusem (w dziełku Odpowiedź na skrypt jednego z dozorców ewangelickich nazwany Asymbolum Socinianorum…, Raków 1632) oraz z luterańskim teologiem Andrzejem Kesslerem (Contra Keslerum – rozprawa ta nie została ogłoszona). M. nie napisał jednak zleconej mu przez synod rakowski w r. 1626 rozprawki przeciwko współwyznawcy Kesslera, Jakubowi Martini. Opracował natomiast Meditationes de morte Christi oraz inne rozprawy teologiczne, które później zaginęły (dokładną ich listę podaje Bock). M. zajmował się również na zlecenie synodów ariańskich przygotowywaniem do druku dzieł swoich zmarłych współwyznawców. Tak więc w r. 1625 synod rakowski polecił mu wykończenie pracy pt. ,,Triadomachia’’ (przypisywanej przez Sandiusa Andrzejowi Wojdowskiemu); w r. 1635 ukazały się w Rakowie ,,Prima ethices elementa” Jana Crella z przedmową M-ego skierowaną do studiującej tam młodzieży. Wydał on również komentarze Crella do niektórych listów św. Pawła, spisane przez M-ego na podstawie wykładów tego wybitnego teologa ariańskiego (m. in. „Commentarius in epistolas Pauli Apostoli ad Thessallonicenses”, Racoviae 1636; część tych komentarzy ukazała się w IV tomie wydawnictwa Bibliotheca Fratrum Polonorum, zawierającym dzieła zebrane Crella).

Najważniejszą pracą M-ego jest jednak Politia ecclesiastica quam vulgo Agendam vocant… zbiór przepisów określających i normujących wewnętrzne funkcjonowanie zborów ariańskich (m. in. sposób udzielania sakramentów, dawania ślubów, odbywania synodów, powoływania ministrów etc). Warto zaznaczyć, iż w wielu miejscach jest to raczej wyraz życzeń autora niż zestawienie aktualnie obowiązujących w zborach braci polskich przepisów. Pracę tę M. podjął już pod sam koniec życia; po jego śmierci zaś synody czyniły energiczne starania o jak najszybsze ogłoszenie Agendy drukiem. W r. 1652 powołano jej recenzentów w osobach Marcina Ruara i Jerzego Szlichtynga; nad ulepszeniem Politii debatował ostatni synod ariański obradujący w Polsce w r. 1662. Jej rękopis wywieziony przez socynian do Siedmiogrodu znajduje się dziś w Bibliotece Rumuńskiej Akademii Nauk w Cluj. Agenda, która uległa na emigracji dalszym przeróbkom, ukazała się drukiem dopiero w r. 1754 we Frankfurcie nad Odrą.

Dokładna data śmierci M-ego nie jest nam znana; zmarł po r. 1646. Był żonaty i miał na pewno syna Piotra, przyjętego w r. 1646 w poczet alumnów zboru rakowskiego, który kształcił się później na jego koszt. Być może synem M-ego był też Krzysztof Morzkowski, którego w r. 1654 synod rakowski wzywał do powrotu z Siedmiogrodu. Kuzynami Piotra byli zapewne Krzysztof i Marcin Morzkowscy, obecni na synodzie ariańskim w Rakowie w r. 1602. Trudno to jednak ustalić bezspornie, ponieważ współcześnie występuje w źródłach ariańskich wielu Morzkowskich, zazwyczaj bez imion. Wiemy np., że Jan Morzkowski z żoną był przez wiele lat członkiem zboru braci polskich w Kisielinie na Wołyniu (1633–58), ale w jakim pozostawał stosunku do Piotra, trudno określić.

Estreicher; Enc. Org.; Uruski; – Kurdybacha Ł., Z dziejów pedagogiki ariańskiej, W. 1958 s. 100, 101, 113 (pod błędnym nazwiskiem: Moskorzowski Piotr); Lewickij O., Socynianie na Rusi, „Reform. w Pol.” T. 2: 1922; Studia nad arianizmem, W. 1959; Szczotka S., Synody arian polskich, „Reform. w Pol.” T. 7–8: 1935–6; Szczucki L., Na marginesie książki o pedagogice ariańskiej, „Studia Filoz.” 1959 z. 3 s. 173–4; Tazbir J., Antytrynitaryzm na ziemiach ukraińskich w XVII wieku, Z Polskich Studiów Slawistycznych, S. 4: Historia, W. 1972 s. 103–4; tenże, Bracia Polscy w Siedmiogrodzie, 1660–1784, W. 1964 s. 64, 65, 98; Wotschke T., Wittenberg und die Unitarier Polens, „Archiv f. Reformationsgeschichte” Bd 15: 1908 s. 76–7; – Bock, Historia antitrinitariorum, I 497–507; Lubieniecki S., Historia Reformationis Polonicae, W. 1970; Sandius Ch., Bibliotheca antitrinitariorum, W. 1967; – B. Kórn.: rkp. nr 1855, 1856; B. Narod.: rkp. BOZ nr 823 f. 545–549; B. Rumuńskiej Akademii Nauk w Cluj: rkp. Kéz. 399; B. Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie: rkp. 5995.

Janusz Tazbir