Przecław ze Służewa h. Pomian (zm. 1359/60), archidiakon gnieźnieński. Należał do jednej z najmożniejszych rodzin kujawskich, posiadających majętności także w Sieradzkiem. Był synem woj. brzeskiego kujawskiego Bronisza ze Służewa; miał braci: prepozyta kruszwickiego Jarosława, woj. sieradzkiego (przedtem długoletniego kaszt. brzeskiego) Chebdę oraz podczaszego brzeskiego Przedpełka.

P. ur. na Kujawach; tu zapewne pobierał nauki. W końcu 1306 r. towarzyszył do Inowrocławia ojcu, udającemu się na Pomorze w otoczeniu Władysława Łokietka. Widział także uwięzienie (1307) w Brześciu Piotra Święcy. W r. 1312 P. był już kanonikiem płockim – do tej kapituły wciągnął go zapewne Wolkmar, który kanonię tamże łączył z obowiązkami kapelana w Służewie. Między r. 1315 a r. 1317 bp kujawski Gerward mianował P-a kantorem kruszwickim; prawdopodobnie P. miał już wówczas także kanonię włocławską, na którym to beneficjum występuje dowodnie nieco później. Należąc do stałego otoczenia Gerwarda, P. był obecny na niektórych posiedzeniach procesu inowrocławskiego. Nie da się stwierdzić, czy towarzyszył również biskupowi w jego poselstwie do Awinionu. W r. 1320 awansował na archidiakonat kruszwicki, po przejściu Bodzanty z Jankowa na dziekanię krakowską. Na tym stanowisku uczestniczył w pobieraniu świętopietrza, niewątpliwie przed r. 1325, kiedy to funkcja kolektora należała do biskupów kujawskich. Nie można natomiast utożsamiać go z notariuszem księcia Przemysła (1325–6), a potem kanclerzem kujawskim Łokietka (1328–30) o tym samym imieniu. Po zdobyciu ziemi dobrzyńskiej (1329) Krzyżacy uniemożliwili P-owi korzystanie z tamtejszych dóbr dziedzicznych i beneficjalnych; te ostatnie posiadał on albo jako kanonik płocki, albo włocławski. W kwietniu 1332 P. przebywał w oblężonym przez Krzyżaków Brześciu Kujawskim. W r. 1333 był prokuratorem nuncjusza papieskiego Piotra z Alwerni w sprawie o kanonię w kolegiacie Św. Floriana przeciw bpowi krakowskiemu Janowi Grotowicowi.

Między 19 XI 1334 a 15 VI 1335 P. przeszedł z archidiakonatu kruszwickiego na gnieźnieński. Na tym urzędzie pozostał już do końca życia, zachowując swe dotychczasowe kanonie i powiększając ich liczbę o poznańską, na której występuje w r. 1357. Jako archidiakon gnieźnieński P. był stałym świadkiem dokumentów wystawionych przez kolejnych arcbpów: Janisława i Jarosława oraz przez członków kapituły gnieźnieńskiej. Towarzyszył także arcbpowi Jarosławowi do Krakowa, do króla Kazimierza Wielkiego (1339, 1342, 1344), jak również na spotkania z książętami: łęczyckim Władysławem (1335) i mazowieckim Siemowitem (1350). Bywał pełnomocnikiem instytucji kościelnych w sądach świeckich: bpa kujawskiego w Łęczycy (1332), premonstrantek płockich w Brześciu Kujawskim (1348); współuczestniczył również (wraz z arcybiskupem, prepozytem i dziekanem) w sprawie toczonej przez kapitułę gnieźnieńską przed sądem kaliskim (1348).

Szczególnie doniosłą rolę odegrał P. w procesie polsko-krzyżackim z r. 1339. Wraz z arcbpem Janisławem oraz kilku prałatami i kanonikami z podległych mu kapituł przybył do Warszawy na otwarcie procesu, uczestniczył we wszystkich posiedzeniach jego fazy wstępnej (4–6 II) i tamże został zaprzysiężony jako świadek (6 II). Protokoły z posiedzeń odbytych w ciągu następnego miesiąca (w Łowiczu, Łęczycy i Uniejowie) nie wykazują natomiast śladu jego obecności; zapewne P. udał się do Gniezna celem powiadomienia kapituły o dotychczasowym przebiegu procesu. Po wykonaniu swych zadań wrócił do sądu i złożył zeznania w Uniejowie przypuszczalnie 8 III. Od tego czasu towarzyszył trybunałowi papieskiemu w dalszych jego działaniach: w Uniejowie (13 III), Kaliszu (19 III) i Gnieźnie (12–22 IV). W Gnieźnie wyjeżdżający do Krakowa prokurator polski Bertold z Raciborza powierzył właśnie P-owi obowiązki zgłaszania w jego zastępstwie dalszych świadków sprawy (12 IV). P. przedstawił wówczas sądowi (w trzech kolejnych «productiones» – 14, 19 i 22 IV) siedmiu świadków: kasztelanów ujskiego, czarnkowskiego i inowrocławskiego, miecznika gnieźnieńskiego, stolnika brzeskiego kujawskiego, skarbnika katedry gnieźnieńskiej oraz jednego z nie piastujących urzędu rycerzy wielkopolskich. Dn. 31 VII w Warszawie P. wraz z opatem łysogórskim i prepozytem z Czepla ogłosili na polecenie sędziów prolongatę terminu wydania wyroku na 15 IX. Na odpowiednim akcie występuje jako świadek m. in. kapelan P-a – Świętosław. Zeznania P-a w procesie należą do najlepszych, wykazując wysoką inteligencję i kulturę historyczną świadka. Wiadomość o przekazaniu zakonowi krzyżackiemu ziemi chełmińskiej zaczerpnął on z lektury kroniki; świadectwo to wykorzystują badacze jako dowód na istnienie w XIII w. „Kroniki wielkopolskiej”. Rozmawiał także o zagadnieniach historycznych z wielu biskupami. Wiedział o pierwotnej przynależności ziemi chełmińskiej do diec. płockiej, interesował się miejscem urodzenia Łokietka, podał prawidłowo stopień pokrewieństwa między Konradem mazowieckim a Kazimierzem Wielkim. Właśnie osobiste walory P-a musiały zwrócić nań uwagę arcbpa Janisława, który wprowadził P-a do grona prałatów gnieźnieńskich. Po raz ostatni P. wymieniony jest w źródłach 28 VIII 1359, a 26 IV 1360 archidiakonem gnieźnieńskim był już Marcin Szady.

Korytkowski, Prałaci gnieźn., III 290–1; – Bieniak J., Fragment 1333–1341 w twórczości dziejopisarskiej Janka z Czarnkowa, „Zap. Hist.” T. 49: 1984 z. 1 s. 25–6; tenże, List kanclerza kujawskiego do rady Starego Miasta Torunia ze stycznia 1331 roku, „Zap. Kujawsko-Dobrzyńskie” (S. A.) 1978 s. 106–8, 122, 131, 141; Chłopocka H., Procesy Polski z zakonem krzyżackim w XIV wieku, P. 1967 s. 122, 131, 134, 137, 139, 171, 174–6, 208, 221, 223, 226, 229–30, 235; taż, Tradycja o Pomorzu Gdańskim w zeznaniach świadków na procesach polsko-krzyżackich w XIV i XV wieku, „Roczniki Hist.” R. 25: 1959 z. 1 s. 86, 113, 115; David P., Les sources de l’histoire de Pologne a l’époque des Piasts (963–1386), Paris 1934 s. 84; Karwasińska J., Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235–1343, W. 1927; Kętrzyński S., Ze studiów genealogicznych, „Mies. Herald.” R. 13: 1934 s. 146; Kürbis B., Wstęp w: Pomniki Dziej. Pol., VIII s. VIII; Labuda G., Stanowisko ziemi chełmińskiej w państwie krzyżackim w latach 1228–1454, „Przegl. Hist.” T. 45: 1954 s. 316, 320–1; Łodyński M., Regnum Poloniae w opinii publicznej XIV wieku, „Kwart. Hist.” R. 28: 1914 s. 44; Łowmiański H., Kiedy powstała Kronika wielkopolska?, „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 s. 408; Pakulski J., Siły polityczno-społeczne w Wielkopolsce w pierwszej połowie XIV wieku, Tor. 1979; Zajączkowski S., Polska a zakon krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka, Lw. 1929; Ziekursch I., Der Prozess zwischen König Kasimir von Polen und dem Deutschen Orden im Jahre 1339, Berlin 1934; – Acta capitulorum, I–II; Cod. Pol., II; Dok. kuj. i maz., s. 302; Guldon Z., Lokacje miast kujawskich i dobrzyńskich w XIII–XVI w., „Ziemia Kujawska” T. 2: 1968 aneks nr 1; Kod. katedry krak., I; Kod. Mpol., I–III; Kod. Wpol., II–III wg indeksu, VI 118, 120, 125, 128, 138, 142, 149–50, 154–5; Lites, Wyd. 2., I 65, 84–5, 88, 92, 94, 98–9, 114, 116, 118–21, 135–7, 277–81; Mon. Pol. Vat., I; Preuss. Urk.-buch., IV; Vet. Mon. Pol., I 455; Zbiór dok. katedry i diec. krak., I 47, 54; – AGAD: Metryka Kor., t. 47 k. 386–387; Arch. Archidiec. w Gnieźnie: kopiariusz B 5 k. 50, 93, 201, 327–8, kopiariusz B 6 k. 9–10, 17, 28–30, 53–54, 56–58, 60, 65, 96–97, 116, 169, 241; Arch. Państw. w Bydgoszczy: Strzelno Kl. A 18, 19; B. Ossol.: rkp. 5209/II k. 62–63; Staatsarchiv Marburg: Landgräfliche Ehesachen (Adelheid Königin von Polen – 1342 Okt. 14).

Janusz Bieniak