Szewalski Robert Tadeusz Seweryn (1903–1993), inżynier mechanik, wykładowca Politechniki Lwowskiej, profesor Lwowskiego Instytutu Politechnicznego i Politechniki Gdańskiej.
Ur. 16 VIII w Nisku, był synem Marka (zm. 1937), urzędnika, potem pułkownika WP, i Barbary Marii z domu Saalburg (Sellburger).
S. uczył się we Lwowie w X Państw. Gimnazjum Realnym im. Henryka Sienkiewicza; w r. 1913 wstąpił tam do skautingu. W czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 r. przerwał naukę i zgłosił się do WP; jako kanonier baterii alarmowej 12. p. artylerii ciężkiej, potem 9. p. artylerii polowej, walczył pod Lwowem, a następnie przeszedł szlak bojowy od Bugu do Bohu. Zdemobilizowany w stopniu bombardiera artylerii, zdał w r. 1921 maturę i t.r. podjął studia na Wydz. Mechanicznym Politechn. Lwow.; słuchał wykładów Tadeusza Fiedlera, Romana Witkiewicza, Ludwika Ebermana, Stefana Banacha i Maksymiliana Hubera. Odbył praktyki w Warszawskiej Spółce Akcyjnej Budowy Parowozów (1923) i Okręgowych Warsztatach Samochodowych WP we Lwowie (1924). Po uzyskaniu w r. 1927 absolutorium w zakresie nauk konstrukcyjnych został asystentem Hubera w Katedrze Mechaniki Technicznej. W r. 1929 otrzymał dyplom inżyniera mechanika z odznaczeniem i został członkiem Lwowskiego Tow. Politechnicznego. Jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej wyjechał t.r. do Niemiec na półtoraroczny staż do Zakładów Budowy Turbin (Allgemeine Elektrizitäts Gesellschaft) w Berlinie oraz Zakładów Maffei w Monachium, gdzie na tamtejszej politechnice (Technische Hochschule) słuchał dodatkowo wykładów A. Loschgego, E. W. Nusselta i G. Zerkowitza; w Monachium rozpoczął też pracę nad dysertacją doktorską. Po powrocie do kraju dokończył ją pod kierunkiem Wilhelma Borowicza pt. Zjawisko „tańczenia” regulatora i jego znaczenie dla dynamicznej sprawności regulacji (W. 1935) i na jej podstawie uzyskał w r. 1935 stopień doktora nauk technicznych z wyróżnieniem. Już w r. 1933 przeszedł na stanowisko adiunkta u Borowicza w Katedrze Budowy Turbin Parowych i Turbokompresorów. Korzystając ponownie ze stypendium Funduszu Kultury Narodowej, odbył w r. 1937 staż inżynierski w Szwajcarii, w dziale badawczym Zakładów Brown-Boveri w Baden koło Zurychu; zapoznał się tam z nową problematyką przepływową, badaniami tunelowymi, techniką maszynową, sprężarkami osiowymi i turbinami gazowymi, uczestnicząc m.in. w badaniu ponad 30 turbozespołów oraz sprężarek wszelkich typów i mocy (do 30 tys. kW). Po powrocie opublikował pracę Zagadnienia rozwojowe w budowie turbin parowych i turbosprężarek na tle wrażeń z szwajcarskich i niemieckich zakładów przemysłowych (W. 1938). Habilitował się w r. 1938 z teorii i budowy turbin parowych na podstawie pracy Projektowanie, ocena i wybór turbin parowych z uwzględnieniem ich ekonomiczności (W. 1935); odtąd prowadził wykłady z budowy turbin parowych i regulacji maszyn. Również w r. 1938 ogłosił skrypt Kurs parowych turbin (Lw.). W r. 1939 otrzymał veniam legendi w zakresie maszyn cieplnych.
W sierpniu 1939 rektor Politechn. Lwow. Antoni Wereszczyński mianował S-ego komendantem obrony cywilnej tej uczelni. W kampanii wrześniowej t.r. uczestniczył S. jako oficer lwowskiego 6. Pułku Lotn. Po zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną pracował w Lwowskim Inst. Politechnicznym, utworzonym przez władze sowieckie jesienią t.r. w miejsce Politechniki. Zorganizował tam i objął Katedrę Teorii Mechanizmów i Maszyn. Prowadził wykłady z kinematyki mechanizmów i dynamiki maszyn oraz z regulatorów i regulowania maszyn, a także prace projektowe z dziedziny turbin parowych. Od stycznia 1941 działał w ZWZ/AK Okręgu Lwowskiego. Po wkroczeniu w czerwcu t.r. Niemców do Lwowa i zamknięciu Instytutu kierował od r. 1942 warsztatem przyrządów laboratoryjnych «A. Pfutzner i Synowie» we Lwowie. Po ponownym zajęciu miasta przez wojska sowieckie i reaktywowaniu w sierpniu 1944 Lwowskiego Inst. Politechnicznego został mianowany profesorem i wrócił na swą Katedrę, dodatkowo kierując Katedrą Turbin Parowych i Gazowych. Wziął udział w odbudowie lwowskiej energetyki, m.in. współpracował przy montażu i uruchamianiu przywiezionych do miasta zespołów turbinowych. W styczniu 1945 odmówił podpisania protestu Związku Patriotów Polskich skierowanego przeciw rządowi RP w Londynie; w ślad za nim podpisu odmówili pozostali profesorowie Instytutu.
W r. 1945 współorganizował S. akcję przesiedleńczą polskich pracowników Lwowskiego Inst. Politechnicznego do Gdańska. W październiku t.r. opuścił Lwów; mianowany na Politechn. Gdań. profesorem nadzwycz., zorganizował od podstaw i objął Katedrę Turbin Parowych, Spalinowych i Sprężarek Wirnikowych. Równocześnie opracował plan odbudowy sprzętu turbinowego siłowni polskich (tzw. akcja remontowa) jako podstawę uruchomienia krajowego przemysłu turbinowego. Po jego zaakceptowaniu przez Centralny Zarząd Przemysłu Metalowego i Energetyki oraz Min. Przemysłu i Handlu wyjechał na rok do USA, by zapoznać się z najnowszymi zdobyczami techniki turbinowej. Został tam w r. 1947 członkiem American Society of Mechanical Engineers. Kilka tygodni spędził w Wielkiej Brytanii, po czym wrócił pod koniec kwietnia t.r. do Gdańska i 7 V został powołany na dyrektora Biura Turbinowego przy Zjednoczeniu Przemysłu Maszynowego z siedzibą w Gdańsku. T.r. na Uniwersytecie i Politechnice we Wrocławiu zorganizował Katedrę Turbin; do r. 1949 kierował nią i prowadził wykłady, dojeżdżając z Gdańska co dwa tygodnie. W l. 1948–53 był również doradcą technicznym w Fabryce Turbin «Zamech» w Elblągu. W r. akad. 1950/1 pełnił funkcję dziekana Wydz. Budowy Okrętów Politechn. Gdań. W l. 1951–4 był rektorem Politechniki w Gdańsku. Zrealizował plan odbudowy i rozwoju uczelni; podwojono wtedy kubaturę gmachów, wznosząc nowoczesne laboratoria i budynki przystosowane do badań naukowych, zbudowano też sześć domów akademickich. W r. 1951 wziął udział w Kongresie Nauki Polskiej. W tym okresie opracował rozdział Turbiny parowe do poradnika technicznego „Mechanik” (W. 1950 IV), który poszerzał i uzupełniał w kolejnych wydaniach (wyd. 4, W. 1960) oraz napisał skrypt Regulatory i regulacja turbin parowych (W. 1953). Działalność naukową prowadził także w PAN; powołany w r. 1952 na jej członka korespondenta, objął w grudniu 1953 kierownictwo Zakł. Maszyn Wirnikowych i doprowadził do jego przekształcenia w r. 1956 w Inst. Maszyn Przepływowych PAN. W ośmiu zakładach naukowych tego Instytutu zorganizował badania teoretyczne, a w utworzonym laboratorium prace eksperymentalne. W r. 1959 założył pismo „Prace Instytutu Maszyn Przepływowych”. W wyniku jego starań wybudowano w l. 1966–70 nowoczesny pięciopiętrowy gmach Instytutu w Gdańsku-Wrzeszczu. Od r. 1955 należał do Institution of Mechanical Engineers w Londynie, a w r. 1961 został członkiem rzeczywistym PAN.
S. prowadził badania nad projektowaniem turbin z uwzględnieniem ich ekonomiczności. Zasłynął jako główny konstruktor w r. 1953 pierwszej polskiej turbiny parowej «TP 2» o mocy 2300 kW. Pod jego kierownictwem opracowano produkowaną seryjnie turbinę parową okrętową «TP 9,5» do współpracy z maszyną parową tłokową wg systemu Bauer-Wacha, a także serię turbin o mocy 2500 do 6000 kW. W r. 1962 opracował nowy wysokosprawny obieg turbiny gazowej z bezkorbowym generatorem spalin. W kraju i za granicą opatentował m.in. powłokową konstrukcję kół kierowniczych turbin na najwyższe moce (1960), zasadę chłodzenia układów łopatkowych turbin gazowych i parowych metodą przepływów nawrotnych (1964) oraz zasady kojarzenia w złożonym obiegu termodynamicznym pracy turbiny gazowej z pracą freonowej turbiny parowej jako części niskotemperaturowej układu (1965). Wyniki badań publikował przeważnie na łamach „Archiwum Budowy Maszyn”, „Budownictwa Okrętowego”, „Nauki Polskiej”, „Podstawowych Problemów Techniki”, „Przeglądu Mechanicznego” i „Przeglądu Technicznego”, a prace popularyzatorskie w „Horyzontach Techniki” oraz „Wiedzy i Życiu”. Wiele prac ogłosił w językach niemieckim, rosyjskim i angielskim, m.in. Untersuchung von Gasturbinenprozessen mit nachgeschalteter Freondampfturbine („Wissenschaftliche Zeitschr. der Technischen Universität Dresden” 1967 z. 2), Preodolenije poroga v sozdanii energetičeskich mašin i oborudovanija bolšych moščnostej („Obzor polskoj techniki” 1967 nr 4) oraz A New High-efficiency Steam Power Cycle with High-temperature Regeneration („Bulletin de l’Académie Polonaise des Science” 1971 nr 3). Wielokrotnie reprezentował naukę polską na forum międzynarodowym, m.in. V Światowej Konferencji Energetycznej w Wiedniu (1956), I Międzynarodowej Konferencji Automatyków w Heidelbergu (1957) i Amerykańskiej Konferencji Energetycznej w Chicago (1960), a także na konferencjach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej w Pradze (1957), Berlinie wschodnim (1958) i Warszawie (1964). Od r. 1962 był członkiem Tow. Współpracy Kulturalnej z Francją; w l. 1968–73 pełnił funkcję jego wiceprezesa. Z okazji 40-lecia działalności naukowej S-ego opublikowano księgę jubileuszową „Zagadnienia maszyn przepływowych” (W. 1968), zawierającą 88 prac jego kolegów i uczniów z dwunastu krajów.
W r. 1968 odszedł S. z funkcji dyrektora Biura Turbinowego przy Zjednoczeniu Przemysłu Maszynowego. Po reorganizacji Politechn. Gdań. (likwidacja katedr i powołanie instytutów) był od r. 1969 profesorem Zakł. Podstawowych Problemów Napędu i Maszyn Okrętowych w Inst. Okrętowym. W r. 1970 zakończył pracę w Inst. Maszyn Przepływowych PAN. W l. 1970–3 był prezesem, a następnie dożywotnim prezesem honorowym Gdańskiego Tow. Naukowego; zorganizował jubileusz pięćdziesięciolecia Towarzystwa, połączony z oddaniem do użytku jego nowej siedziby. W r. 1973 przeszedł na emeryturę, ale nadal miał wykłady na Politechn. Gdań., a w Inst. Maszyn Przepływowych PAN pełnił funkcję konsultanta. Na zaproszenie Radzieckiego Komitetu Nauki i Techniki wykładał w r. 1974 w Moskwie i Leningradzie. W r. 1975 był zatrudniony jako Gastprofessor na uniw. w Stuttgarcie i Inst. Maszyn Przepływowych Uniw. Technicznego w Hanowerze oraz jako visiting professor w r. 1976 w Brown University w Providence (USA); wygłaszał przy tej okazji wykłady również w California Institute of Technology w Pasadenie oraz na uniwersytetach w Berkeley, Los Angeles i Ann Arbor (Michigan). W r. 1978 ogłosił pracę Aktualne problemy rozwoju techniki energetycznej (Wr.), przedstawiającą perspektywy podwyższania mocy jednostkowej i sprawności turbin oraz bloków energetycznych. Był przewodniczącym komitetu redakcyjnego i autorem rozdziału Wydział Mechaniczny monografii „Politechnika Lwowska 1844–1945” (Wr. 1993). Ogółem w kraju i za granicą opublikował ponad 150 prac (podręczników, artykułów, referatów i recenzji) głównie z zakresu budowy silników parowych, turbin i maszyn cieplnych.
S. otrzymał doktoraty honoris causa Politechn. Gdań. w r. 1977 (w pięćdziesięciolecie pracy naukowej) i Politechn. Pozn. w r. 1987 (w sześćdziesięciolecie pracy naukowej). W r. 1980 został wyróżniony indywidualną Państw. Nagrodą Naukową I st. za całokształt działalności naukowej w dziedzinie rozwoju techniki cieplnej. Od r. 1984 pełnił funkcję przewodniczącego Oddz. Gdańskiego PAN i wchodził w skład Prezydium PAN. Zainicjował Nagrodę Naukową m. Gdańska im. Jana Heweliusza, przyznawaną od r. 1987, oraz był przewodniczącym komitetu tej nagrody. Uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku został wpisany w r. 1988 do Księgi Honorowej Zasłużonych dla Ziemi Gdańskiej. Pod jego kierownictwem wykonano ponad 300 prac dyplomowych; był promotorem 32 przewodów doktorskich, a jego uczniami byli m.in. późniejsi profesorowie: Romuald Cwilewicz, Stanisław Dąbrowski, Tadeusz Gerlach, Henryk Jarzyna, Jerzy Krzyżanowski, Romuald Puzyrewski i Józef Śmigielski. S. zmarł 9 II 1993 w Gdańsku, został pochowany 12 II na cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku-Wrzeszczu (rejon 9, kw. profesorów). Był odznaczony, m.in. Medalem Niepodległości (1935), Krzyżami Oficerskim (1954) i Komandorskim (1959) Orderu Odrodzenia Polski, Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1974) i I kl. (1983), oraz Medalem 10-lecia Polski Ludowej (1955); otrzymał odznaki «Za zasługi dla miasta Gdańska» (1960), «Zasłużony pracownik morza» (1961) i «Zasłużony dla Ziemi Gdańskiej», a także Złoty Medal im. Frantiska Krzižika przyznany przez Czechosłowacką Akad. Nauk (1967).
W zawartym w r. 1947 we Wrocławiu małżeństwie z Janiną z Walaszków S. nie miał dzieci.
W r. 2003, w stulecie urodzin S-ego, Inst. Maszyn Przepływowych PAN w Gdańsku otrzymał jego imię, a przed gmachem Instytutu ustawiono cokół z popiersiem S-ego.
Członkowie Polskiej Akademii Nauk. Informator, Wr. 1984 (fot.); Kto jest kim w Polsce 1984. Informator biograficzny, W. 1984; Nagrody państwowe w latach 1948–1980. Informator, Wr. 1983; Popławski Z., Wykaz pracowników naukowych Politechniki Lwowskiej w latach 1844–1945, Kr. 1994; Słown. pol. tow. nauk., I; Słown. techników, XV (fot.); Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); – Burka E., Profesor Robert Szewalski. W 85-lecie urodzin i 60-lecie działalności naukowej, „Prace Inst. Maszyn Przepływowych” 1990 z. 92 s. 201–7 (fot.); tenże, Robert Szewalski, „Nauka Pol.” R. 17: 1969 nr 3 s. 63–9 (fot.); tenże, Robert Szewalski. Osiemdziesięciopięciolecie urodzin i sześćdziesięciolecie działalności naukowej, tamże R. 36: 1988 nr 6 s. 59–68; Dziadoń S., Czwarty stan skupienia, „Litery” 1963 nr 7 s. 1–3 (fot.); Mazur G. i in., Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa 1 IX 1939 – 5 II 1946, Kr. 2007; Pionierzy Politechniki Gdańskiej, Gd. 2005 (fot.); Politechnika Gdańska 1945–1955. Księga pamiątkowa, W. 1958 s. 135, 148, 252, 350–1 (częściowa bibliogr.); Politechnika Gdańska 1945–1970. Księga pamiątkowa, Gd. 1970 (fot. nr 28); Politechnika Lwowska 1844–1945, Wr. 1993 (fot.); Popławski Z., Dzieje Politechniki Lwowskiej 1844–1945, Wr. 1992; tenże, Politechnika Lwowska w latach 1844–1945, Kr. 1999; – „Dzien. Pol.” R. 3: 1937 nr 82, 83 (dot. ojca S-ego); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1993: „Budownictwo Okrętowe i Gosp. Morska” R. 38 nr 3–4 s. 43 (E. Burka, fot.), „Dzien. Bałtycki” nr 34–36, 42, „Nauka i Przyszłość” R. 3 nr 4 (L. Kuźnicki, fot.), „Przekrój” nr 2488, „Tyg. Powsz.” nr 11, „Życie Warszawy” nr 35.
Stanisław Tadeusz Sroka