Lewental Salomon (Franciszek Salezy), (1839 lub 1841–1902), wydawca, księgarz. Ur. 22 VII (wg własnej noty biogr. w r. 1841) we Włocławku, był synem Dawida, mozaisty, nauczyciela literatury i języka hebrajskiego, autora zbioru wierszy i tłumacza (m. in. „Bajek” I. Krasickiego). L. kształcił się w szkole rabinów w Warszawie, którą ukończył w r. 1856, po czym miał pracować krótko w kantorze Janasza i w t. r. zaczął również pracę w wydawnictwie Jana Glücksberga. Po śmierci Glücksberga (1859) L., jako jego zięć, objął wydawnictwo wraz z drukarnią. Od r. 1862 zmienił firmę na «Księgarnia Nakładowa S. Lewentala», której długoletnią działalność zainicjował wydawnictwem „Kalendarza Ludowego” (1862–1866). W r. 1865 założył tygodnik „Kłosy” (ukazywał się pod jego firmą do r. 1890), który był kuźnią polskich talentów drzeworytniczych tej epoki. Jako redaktor „Kłosów” popadł w nie znany bliżej zatarg sądowy (1866) z redakcją „Gazety Polskiej” J. Sikorskiego. W l. 1871–1900 wydawał L. „Tygodnik Romansów i Powieści”, który przekształcił z zakupionego wcześniej „Kółka Domowego”, a w l. 1881–2 wydawał postępowe i często atakowane przez prawicę czasopismo kobiece „Świt”.
Najcenniejszym jego przedsięwzięciem było podjęcie w r. 1872 przy „Kłosach” wielkiego wydawnictwa książek pisarzy polskich i obcych. Jako pierwsze w tej serii wyszły prawie wszystkie dzieła J. Korzeniowskiego, następnie wydano utwory A. Fredry, W. Syrokomli, H. Rzewuskiego, T. Jeża, M. Bałuckiego, J. I. Kraszewskiego, E. Orzeszkowej i in. Niektóre z nich (np. 47 tomów Orzeszkowej, utwory Bałuckiego) ukazały się w specjalnej serii taniej książki. Część weszła w skład zbioru pt. «Biblioteka najcelniejszych utworów literatury europejskiej» (wydawana od r. 1874; ukazał się tu m. in. 10-tomowy wybór dzieł Kraszewskiego). Redakcje i ogólne kierownictwo tych wydawnictw powierzał L. ludziom utalentowanym i znanym (tak np. „Świt” redagowała M. Konopnicka, P. Chmielowski i H. Lewestam «Bibliotekę», K. W. Wóycicki i A. Pietkiewicz „Kłosy”, a K. Kaszewski „Tygodnik Romansów”). Jednym z ciekawszych i pionierskich wydawnictw L-a był „Album Jana Matejki” (W. 1873) z tekstami K. W. Wójcickiego zawierający doskonale na ówczesne możliwości poligraficzne reprodukcje drzeworytnicze Matejki. L. wydawał także inne dzieła ozdobne, ilustrowane przez E. M. Andriollego. Na łamach „Kłosów”, a następnie w osobnej odbitce (W. 1881) wydał L. cenną pracę E. Minkowieckiego „Wykaz pseudonimów używanych przez autorów polskich”.
Od r. 1887 nakłady L-a zaczęły szybko spadać, w końcu wydawnictwa przynosiły straty. W r. 1890 L. był zmuszony stopniowo je zamykać. W chwili śmierci pozostał tylko współwłaścicielem połowy (odkupionej w r. 1887 od firmy Gebethner i Wolff) „Kuriera Warszawskiego”. L. cieszył się uznaniem i szacunkiem współczesnych, szczególnie J. I. Kraszewskiego, za którego wpłacił kaucję potrzebną dla zwolnienia go z więzienia pruskiego. Posiadał jednak i zaciętych wrogów, m. in. w osobie L. Krzywickiego, który zarzucał mu, iż «na bezwstydnym wyzysku literatów polskich zbił dużą fortunę» („Wspomnienia”, III). Innego zdania był jednak B. Limanowski, który chwalił L-a «za dobre wynagrodzenie» („Pamiętniki”, II). L. zajmował się także działalnością charytatywną i społeczną. Pracował jako jeden z trzech opiekunów Ochronki dla Dzieci, od r. 1870 do 1886 był członkiem zarządu Gminy Starozakonnych w Warszawie, członkiem komitetu synagogi na Tłómackiem, której był inicjatorem i współfundatorem (1870–8), długoletnim kuratorem szpitala żydowskiego (1877–1900). Za jego staraniem „Kurier Warszawski” ogłosił zbiórkę pieniędzy na odbudowę spalonej wieży klasztoru jasnogórskiego oraz na pomnik A. Mickiewicza.
W r. 1902 L. wraz z żoną przyjął w Rzymie chrzest i imiona Franciszek Salezy. L. zmarł 24 IX 1902 na atak serca w Wiesbadenie. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. L. ożenił się po raz pierwszy w r. 1860 z Ernestyną (1831–1877), córką Jana Glücksberga. W r. 1878 (7 XI) ożenił się z Hortensją (1856–1923), córką Mathiasa Bersohna (Bersona) (zob.), siostrą Aleksandrowej Krausharowej. Hortensja była wychowanką szkoły K. Kuliczkowskiej, zamiłowaną w historii, literaturze i sztuce polskiej, organizatorką tajnego nauczania w latach apuchtinowskich, założycielką domu przeciwgruźliczego dla dzieci w Rudce i ochrony w Warszawie. W nekrologu Lewentalowej czytamy m. in. wiadomość, iż (w bliżej nieokreślonym czasie i nie wiadomo za co) towarzyszyła swemu mężowi na dwuletnie zesłanie administracyjne do Odessy. Po śmierci męża prowadziła do końca sprawy wydawnicze „Kuriera Warszawskiego” jako jego współwłaścicielka. Jej pamięć utrwalona została nazwą ulicy w Warszawie. L. miał z drugiego małżeństwa syna i 4 córki, z których Zofia poślubiła Ferdynanda Hoesicka (zob.), Helena Bronisława Gubrynowicza (zob.), dwie pozostałe – obywateli ziemskich.
Enc. Org.; Enc. Ultima Thule; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN); PSB (Glücksberg Jan, Gubrynowicz Bronisław); Rejchman, Szkice genealogiczne, S. I, W. 1936 (Berson, Glücksberg); Katalog wydawnictw S. Lewentala, W. 1890; – Czapczyński T., „Świt” pod red. M. Konopnickiej, L. 1952; Mieses M., Polacy chrześcijanie pochodzenia żydowskiego, W. 1938 I 27, 137, II; Szypowska M., Konopnicka jakiej nie znamy, W. [b. r.]; Z dziejów Gminy Starozakonnych w Warszawie w XIX stuleciu, W. 1907 I; – Hoesick F., Powieść mojego życia. Pamiętniki, W. 1959 I–II; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957 I–III; Limanowski B., Pamiętniki. T. 1: 1835–1870, T. 2: 1870–1907, W. 1957–8; Orzeszkowa E., Listy zebrane, 1954–67 I (s. 134 fot.), IV, VI; Radgowski A., Skarga do IX warszawskiego Departamentu Rządzącego Senatu ze strony redakcji „Gazety Polskiej”… przeciwko S. L-owi…, W. 1866; – „Bibl. Warsz.” 1902 t. 4 s. 195–6; „Gaz. Warsz.” 1902 nr 253; Kalendarz Warsz. J. Ungra na r. 1903, W. 1903 s. XVI (portret); „Kur. Warsz.” 1902 nr z 24, 27, 29 IX (portret), 1923 nr 254 (życiorys), 255, 258, 259 (wyd. wieczorne, przemówienia K. Cichowicza i J. Kotarbińskiego), 260; „Roczn. Warsz.” T. 1: 1960; „Słowo” 1902 nr 219; „Tyg. Ilustr.” 1902 nr 40 (fot.), 1923 nr 39 (fot.); – B. Jag.: Korespondencja J. I. Kraszewskiego sygn. 6516 IV t. 56, sygn. 6542 IV t. 82, Korespondencja J. Blizińskiego, sygn. 6702 III t. 4, Korespondencja Z. Sarneckiego, sygn. 6715 III; B. Narod.: Listy J. I. Kraszewskiego do L-a, sygn. 7093; B. PAN w Kr.: Korespondencja rodziny Hoesicków, sygn. 3928, 3956, 3959, 4031.
Irena Landau