Arciszewski Samuel, minister arjański z drugiej połowy XVII w., na wygnaniu w Prusiech Książ. Wzmagająca się nietolerancja religijna zadała druzgocący cios polskiemu antytrynitaryzmowi. Na mocy uchwały sejmowej z 1658 r. »jeżeliby się takowy znalazł, coby tej sekty swojej wyrzec się nie chciał«, musieli Bracia opuścić Polskę. Sejm zebrany 22 III 1659 wyznaczył im ostateczny termin na dzień 10 VII 1660 r. Wierni antytrynitarskiemu wyznaniu udali się A-scy na wygnanie; jedni z nich osiedli w Prusiech, inni zaś powędrowali do Siedmiogrodu. Pierwsi przez dłuższy czas posiadali Buszkowo w Prusiech Książ. Samuel był właścicielem Kąsinowa (Andreaswalde), gdzie ministrował zborowi współwyznawców. Pierwszą wzmiankę o nim spotykamy w aktach synodu unitarjańskiego, odbytego w Rutowie w 1684 r. Na synodzie w Selchowie z r. 1687 podjął się on razem z Benedyktem Wiszowatym opracowania katechizmu, przeznaczonego szczególnie dla młodzieży. Nie należał jednakowoż Samuel do tych działaczy arjańskich, którzy zasklepiali się jedynie w badaniu mniej lub więcej zawiłych kwestyj teologicznych, i owszem zaciągnął się nawet w szeregi »drużyny« spod znaku Pegaza. Ze spuścizny poetyckiej, pozostałej po nim, znamy tylko kilka drobnych wierszy, ogłoszonych po raz pierwszy przez Aleksandra Brucknera w »Wirydarzu poetyckim« Jakóba Teodora Trembeckiego. Na podstawie tego skromnego dorobku poetyckiego można stwierdzić, że A. należał do grupy przeciętnych naszych poetów XVII w. i ponad nich się nie wybijał. W tymże »Wirydarzu« został ogłoszony wiersz łaciński Stefana Trembeckiego, napisany z okazji imienin Samuela w r. 1661. Wśród arjan osiadłych w Prusiech, działał również w charakterze ministra nieznany nam z imienia jakiś A., który 20 IV 1676 r. zmarł w Piszu (Johannisburg). Inny A., także arjanin, był dzierżawcą folwarku Ogródki na Mazurach. Znamy z jego życia tylko drobny epizod, a mianowicie zajście, jakie miał ze studentem teol., luteraninem, który uczył jego dzieci. Otóż luteranin ten wobec dzieci w szyderczych słowach wyśmiewał się z nauki Socyna. Oburzony tem do głębi A. kazał go związać i zamknąć w chlewie, z którego dopiero przy pomocy służącej udało mu się wydostać. Pałając chęcią zemsty, oskarżył on swego chlebodawcę przed sądem o gwałt, który mu śmiercią zagrażał, »damit ihn die Schweine auffressen sollten«. Wyrokiem sądowym zmuszono A. do zapłacenia studentowi 40 tal. odszkodowania, tyleż do skarbu państwowego i pokrycia kosztów procesu w kwocie 24 tal. A-scy wytrwali wierni unitarjańskiemu wyznaniu do ostatnich chwil zboru. Jeszcze w r. 1811 znajdujemy na dokumencie, którego treścią jest ostateczne zlikwidowanie zboru w Kąsinowie, podpisy dwóch A-skich: Jana Samuela i Samuela Krzysztofa. Wśród arjan, którzy po opuszczeniu Polski osiedlili się w Siedmiogrodzie, znamy z aktów synodalnych z lat 1713–1724 Tobjasza A., ministra polskiego zboru unitarjańskiego w Koloszwarze, i syna jego również Tobjasza.
Bock Fr. S., Memorabilia Unitariorum in Prussia, Regiomonti, 1753; tenże, Historia Antitrinitariorum, Regiomonti et Lipsiae 1774, I; Kętrzyński W., O ludności polski j w Prusach niegdyś krzyżackich, Lw. 1882; Sembrzycki J., Die polnischen Reformierten u. Unitarier in Preussen, »Altpreus. Monatschrift«, 1893; Merczyng H., Ostateczny koniec arjan polskich, »Przegl. Hist.«, 1908; Jakóba Teodora Trembeckiego »Wirydarz poetycki«, wyd. Brückner A., Lw. 1911; Grabowski T., Literatura arjańska w Polsce, Kr. 1908; protokoły synodów unitar. w Siedmiogrodzie od 1713–1724 r. (z rkp. archiwum Unitarjan w Koloszwarze).
Stanisław Szczotka