Stanisław (zm. 1315/16), kapelan księcia Władysława Łokietka, kanclerz krakowski.
We współczesnej historiografii istnieją dwa odmienne poglądy, Krzysztofa Ożoga i Anny Adamskiej, dotyczące pochodzenia i przebiegu kariery S-a, w których wspólne są tylko lata «krakowskie». Pochodzenie S-a nie jest znane (K. Maleczyński, K. Jasiński, Adamska), choć wg Ożoga miał on urodzić się w Krakowie, w rodzinie mieszczańskiej, jako syn nieznanego bliżej Jana.
Nie wiadomo, kiedy S. został duchownym. Prawdopodobnie jako kleryk dworu książęcego i pisarz wystąpił 23 X 1281 w dokumencie ks. wielkopolskiego Przemysła II; możliwe, że był także jego kapelanem (Maleczyński). Jednakże później nie pojawiał się już u boku Przemysła II, być może udał się na studia uniwersyteckie. Wg hipotezy Adamskiej należy utożsamiać S-a z występującym w l. 1293–8 pisarzem i notariuszem kujawskim. Mógł być on także (lub) w l. 1298–9 pisarzem i notariuszem sieradzkim (M. Bielińska, Adamska). Na służbie ks. kujawskiego Władysława Łokietka znalazł się jeszcze przed 25 VII 1293, kiedy spisał książęcy dokument nadania immunitetu sądowego dla prokuratorów klasztoru Norbertanek w Strzelnie; chociaż w dokumencie tym S. nie występuje imiennie, to jego charakter pisma przekonująco zidentyfikowała Maria Bielińska. Nieuzasadniony jest zatem pogląd Karola Maleczyńskiego, że przejście S-a na służbę Łokietka nastąpiło dopiero po śmierci króla Przemysła II w r. 1296. W l.n., jako jeden z pisarzy kancelarii dworskiej (obok m.in. Dominika i Jaśka) S. spisywał często książęce dokumenty. Wówczas też awansował na stanowisko notariusza. Będąc bliskim współpracownikiem Łokietka, towarzyszył mu zapewne na wygnaniu (1300–4).
Z godnością kapelana Łokietka, wówczas już ks. krakowskiego, wystąpił S. pierwszy raz w maju 1306 na dokumencie nadania wsi Wieruszyna zaufanemu słudze księcia, Marcinowi. Równocześnie pracował nadal w książęcej kancelarii, spisując i redagując dyplomy odznaczające się ciekawymi arengami, świadczącymi o znajomości schematów pism obowiązujących w ówczesnej Europie, a tym samym o znacznym wykształceniu autora. W dokumencie Łokietka z 2 IV 1308 dla benedyktynów z Łysej Góry wystąpił S. w formule «datum per manus», ale nie można jednoznacznie stwierdzić, czy był on także jego twórcą. W tym czasie został również kanonikiem kolegiaty św. Michała na zamku krakowskim oraz plebanem w Kamienicy; prawdopodobnie chodziło tu nie o wieś należącą do klasztoru Klarysek w Starym Sączu (M. Barański), lecz o parafię znajdującą się w niedawno założonym m. Nowym Sączu, powstałym na gruncie innej Kamienicy. Na obu beneficjach był S. poświadczony 26 IV 1313, kiedy na prośbę prepozyta spiskiego Pawła, prokuratora klarysek, wraz z kanonikiem krakowskim Wierzchosławem rozstrzygał w Kamienicy spór między klasztorem a nieznanym bliżej Czarnotą.
S. cieszył się niewątpliwie dużym zaufaniem księcia, należał do jego najbliższych współpracowników tworzących radę książęcą. Jako kapelan Łokietka prowadził w jego imieniu w Krakowie na przełomie wiosny i lata 1315 rokowania z posłami króla duńskiego Eryka VI, doprowadzając do zawarcia sojuszu przeciw margrabiemu brandenburskiemu Waldemarowi Wielkiemu. Prawdopodobnie był także redaktorem aktu przymierza wystawionego na zakończenie rozmów 27 VI t.r.; dokument ten charakteryzuje się niespotykaną w dyplomach europejskich arengą (wyłącznie jego autorstwa), wychwalającą zgodę między władcami. Jeszcze w czasie trwania rokowań książę powierzył S-owi urząd kanclerza krakowskiego, po odejściu kustosza katedralnego krakowskiego Jarosta. Z tytułem tym wystąpił jednak S. tylko na dokumencie nadania wsi klasztorowi Cystersów w Sulejowie (15 V t.r.), obok kanclerzy: sieradzkiego Franciszka i łęczyckiego Mikołaja. Urząd pełnił prawdopodobnie do grudnia r.n., bowiem 8 XII 1316 poświadczony już jest kolejny kanclerz, magister Franciszek z Krakowa. Nie wiadomo, jakie były przyczyny odejścia S-a z urzędu kanclerza – Adamska uważa, że zmarł on już na przełomie r. 1315 i 1316.
Tej daty śmierci S-a nie uwzględnił w swej wcześniejszej koncepcji Ożóg, który nie utożsamiał go z kapelanem Przemysła II i pisarzem Łokietka sprzed r. 1306. Wg niego S., jakkolwiek w r. 1315 znajdował się u szczytu kariery, usunął się z dworu, aby kontynuować rozpoczęte z początkiem XIV w. zagraniczne studia uniwersyteckie. Po ukończeniu studiów przebywał S. we Wrocławiu, gdzie przed 31 VIII 1318 otrzymał kanonię w tamtejszej kapit. katedralnej. Od tego czasu występował w źródłach jako S. (Stanko) z Krakowa, syn Jana, od r. 1319 także z tytułem magistra. Świadkował na dokumentach biskupów wrocławskich Henryka z Wierzbna (1318, 1319) i Przecława z Pogorzeli (1347) oraz kapit. wrocławskiej (1320, 1347). Dn. 19 VIII 1324 papież Jan XXII udzielił mu rezerwacji na beneficjum należące do kollacji opata i klasztoru tynieckiego. Oprócz tego posiadał S. kapelanie w kaplicy św. Piotra w Piotrowicach (woj. krakowskie). W r. 1342 bp Przecław wystosował prośbę do papieża Klemensa VI o udzielenie S-owi rezerwacji na jedną z prałatur wrocławskich. Na tej podstawie przed 30 VIII 1347 otrzymał on stanowisko dziekana kapituły. S. zmarł 2 II 1350, co zostało odnotowane w „Kalendarzu katedralnym krakowskim” (pod błędną datą 8 VII). Beneficja w ziemi krakowskiej, a także memoracyjne wspomnienie w „Kalendarzu” mogą, wg Ożoga, świadczyć o bliskich związkach łączących S-a z Krakowem, a tym samym o identyfikacji kanclerza Łokietka z kanonikiem wrocławskim.
W świetle przytoczonych faktów bardziej prawdopodobna wydaje się hipoteza Adamskiej, trudno bowiem przyjąć wersję o odejściu S-a ze służby u Łokietka i podjęciu przez niego studiów; kanonik wrocławski mógł posiadać beneficja w całej Europie, a zapiskę w „Kalendarzu” uzyskać nawet za drobną donację na rzecz kapituły. Najpewniej są to zatem dwie różne osoby.
Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., III (Kamienica); Urzędnicy, IV/1, X; – Adamska A., Arengi w dokumentach Władysława Łokietka. Formy i funkcje, Kr. 1999 s. 64, 66. 95, 161; Barański M., Dominium sądeckie. Od książęcego okręgu grodowego do majątku klasztoru klarysek sądeckich, W. 1992 s. 181, 188; Bielińska M., Kancelaria Władysława Łokietka w latach 1296–1299, „Studia Źródłozn.” T. 6: 1961 s. 35, 37, 39, 40, 46, 53, 57–8; Jasiński K., Uwagi nad kancelarią Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, „Zap. Tow. Nauk. w Tor.” T. 19: 1953 s. 85 przyp. 65; Koczy L., Przymierze polsko-duńskie w roku 1315 na tle stosunków polsko-brandenburskich, „Roczniki Hist.” T. 7: 1931 s. 31–82; Krzyżanowski S., Dyplomy i kancelaria Przemysława II, w: Pam. AU Wydz. Filol. i Hist.-Filoz., VIII 147; Maleczyński K., Zarys dyplomatyki polskiej wieków średnich, Wr. 1951; Ożóg K., Intelektualiści w służbie Królestwa Polskiego w latach 1306–1382, Kr. 1995 s. 29, 118, 141–2; tenże, Kultura umysłowa w Krakowie w XIV wieku. Środowisko duchowieństwa świeckiego, Kr. 1987 s. 149; Samulski R., Untersuchungen über die persönliche Zusammensetzung des Breslauer Domkapitels im Mittelalter, Weimar 1940 s. 157; Szczur S., Traktaty międzypaństwowe Polski Piastowskiej, Kr. 1990 s. 44; – Bull. Pol., I, II; Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII wieku, Wyd. B. Ulanowski, Arch. Kom. Hist., 1887 IV nr 17 s. 129–30; Kod. Mpol., I nr 135, 138, 152, II nr 558; Kod. Wpol., I nr 500, II nr 749, 776, 976; Mon. Pol. Hist., S. Nowa, V 154; Mon. Pol. Vat., III nr 172; Mon. Vat. res gestas Bohemicas illustrantia, I nr 1319, 1320, 1327; Regesty śląskie, Wyd. W. Korta, Wr. 1975 I nr 564, 621; Schles. Reg., nr 3833, 3894, 4042, 4123; Zbiór dok. Mpol., IV nr 894.
Patrycja Gąsiorowska