Krzyżanowski Stanisław (1865–1917), historyk i archiwista, profesor UJ. Ur. 5 V w Kętach, syn Ludwika, prezesa Sądu Powiatowego w Kętach, i Stefanii Kador. Uczęszczał do Gimnazjum Św. Anny (B. Nowodworskiego) w Krakowie, następnie do gimnazjum w Wadowicach (od 1877), maturę złożył w Nowym Sączu. W l. 1882–6 studiował na UJ prawo i historię, tę ostatnią pod kierunkiem profesorów: Józefa Szujskiego, Wincentego Zakrzewskiego, a przede wszystkim Stanisława Smolki. Szybko uzyskał doktorat prawa (30 VII 1887) oraz doktorat filozofii (18 XII 1888, promotor S. Smolka) i wyjechał z ekspedycją Akademii Umiejętności do Rzymu (studia w Scuola Vaticana di Paleografia w l. 1886–7, gdzie uzyskał stopień paleografa archiwisty Stolicy św.), a następnie do Wiednia (studia pod kierunkiem Teodora Sickla w Institut für Österreichische Geschichtsforschung, 1887–9), gdzie ostatecznie wykrystalizowały się zainteresowania K-ego mediewistyką i naukami pomocniczymi historii.
Po powrocie do Krakowa (1890) K. ogłosił studia: Dyplomy Bolesława Wstydliwego dla katedry krakowskiej („Pam. AU Wydz. Filol. i Hist.-Fiioz.” 1890 VIII s. 110–21) oraz Dyplomy i kancelaria Przemysława II (tamże s. 122–91), stwarzając w nich nowoczesny, w zasadzie do dziś zachowywany wzorzec monografii z zakresu dyplomatyki. Równocześnie w referacie O zadaniach paleografii i dyplomatyki wobec historii polskiej i prawa polskiego („Pamiętnik II Zjazdu Historyków Polskich”, Lw. 1890) przedstawił program polskich prac badawczych w zakresie źródłoznawstwa, wysuwając m. in. do dziś aktualny plan wydania wszystkich polskich dokumentów średniowiecznych w serii nowego Kodeksu Dyplomatycznego Polski oraz plan opublikowania podobizn wszystkich oryginalnych dokumentów polskich aż do końca XIII wieku. Habilitował się w UJ jako pierwszy na ziemiach polskich docent nauk pomocniczych historii (1891) i jako pierwszy w Polsce rozpoczął systematyczne wykłady i ćwiczenia uniwersyteckie z tego zakresu, prowadząc je następnie jako profesor nadzwycz. (1898) i profesor zwycz. (1905) nauk pomocniczych historii i historii średniowiecznej.
K. był dziekanem Wydziału Filozoficznego UJ (1910–1), a pod koniec życia został powołany na najzaszczytniejszą katedrę historii Polski UJ (styczeń 1916); wygłosił z tej okazji wykład Problem wschodni w historii Polski (Kr. 1916). K. rozwinął bardzo owocną działalność dydaktyczną. W jego seminarium opracowano blisko 20 prac ogłoszonych drukiem. «Pod delikatną, ale niemniej zdecydowaną ręką K-ego wytworzyła się wnet szkoła, której każdy uniwersytet obcy mógłby nam był pozazdrościć» (J. Dąbrowski), a wyszło z niej grono tak wybitnych mediewistów, jak R. Grodecki, K. Tymieniecki, S. Kętrzyński, S. Zachorowski, O. Halecki, J. Dąbrowski, J. Ptaśnik, S. Zakrzewski, K. Chodynicki, M. Łodyński, L. Białkowski, K. Dobrowolski. Z myślą o kształceniu młodzieży opublikował K. zestaw podobizn pisma używanego w Polsce XI–XVI w., dokumentowego pt. Album palaeographicum (używane do dziś, 4. wyd. 1959) oraz książkowego pt. Specimina Palaeographica (Kr. 1913). Opiekował się studenckim Kołem Historyków UJ jako jego kurator (1913–7). Umiał harmonizować badania naukowe z aktualnymi potrzebami i zainteresowaniami społeczeństwa, m. in. budził zainteresowanie Śląskiem.
K. objął w r. 1890 (30 I) opróżnione przez F. Piekosińskiego stanowisko archiwariusza m. Krakowa. Przygotował projekt statutu „Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa”, przyjęty przez radę miejską (23 VI 1890), a nadający tej placówce na trwale charakter naukowy. Jako dyrektor archiwum (od 1897) przeprowadził akcję scalenia zbiorów ksiąg i dokumentów Krakowa, Kazimierza, Kleparza i przedmieść z l. 1392–1808, przejął archiwum Wolnego Miasta Krakowa i materiały magistratu z l. 1796–1816, uzyskał na wyłączny użytek archiwum budynek przy ul. Siennej 16, dobrał i wyszkolił wyspecjalizowany personel (m. in. Adam Chmiel, późniejszy dyrektor), rozpoczął wydawanie drukiem katalogów i najstarszych ksiąg przechowywanych w archiwum. Bez przesady może uchodzić za twórcę Archiwum M. Krakowa.
W dorobku naukowym K-ego wybija się niewielka rozmiarami rozprawa Początki dyplomatyki polskiej („Kwart. Hist.” T. 6: 1892, s. 781–820). Zapoczątkowała ona polemikę z W. Kętrzyńskim, rozświetliła początki kancelarii i dokumentu polskiego, uporządkowała terminologię tej dyscypliny i dlatego uchodzi za właściwy początek paleografii i dyplomatyki polskiej, uprawianych jako samodzielne dyscypliny naukowe. Do arcydzieł mediewistyki polskiej zalicza się rozprawa Poselstwo Kazimierza W. do Awinionu i pierwsze uniwersyteckie przywileje („Roczn. Krak.” T. 4: 1900 s. 1–111), zaopatrzona naturalnej wielkości podobiznami dokumentów założenia UJ; są one jedynym dziś śladem zniszczałych w czasie ostatniej wojny oryginałów. W związku z pracą w Archiwum M. Krakowa publikował K. wydawnictwa źródłowe, m. in. Księgi ławnicze krakowskie 1365–1376 i 1390–1397 (Kr. 1904) oraz kilka studiów z dziejów Krakowa, wśród nich zaś różne wersje zwięzłego zarysu dziejów Krakowa (ostatnia zamieszczona w: „Kraków. Rozszerzenie granic 1909–1915”, Wyd. K. Rolle, Kr. 1931 s. 1–36), a także rozprawę Morsztynowie w XV wieku („Roczn. Krak.” T. 1: 1898), która stała się wzorcem dla analogicznych prac Kutrzeby i Ptaśnika, oraz O sejmikowaniu mieszczaństwa krakowskiego (tamże T. 2: 1899). Zamyśliwszy wreszcie utworzyć przy swej katedrze instytut naukowo-badawczy dla nauk pomocniczych historii i archiwistyki, rozbudował systematycznie jego bibliotekę oraz zebrał drogą żmudnej i kosztownej kwerendy ok. 1 000 fotografii najdawniejszych polskich dokumentów, jako zawiązek owego Institutum Rei Diplomaticae Universitatis Jagellonicae, a nawet zaczął je systematycznie wydawać w doskonałych podobiznach („Monumenta Poloniae paleographica”, Kr. 1907, 1910). Sporo prac referował na posiedzeniach Akademii Umiejętności, której był członkiem korespondentem (od 1902), potem rzeczywistym (od 1911). Był również członkiem korespondentem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, konserwatorem archiwalnym okręgu krakowskiego (od 1907) i członkiem rady archiwalnej (od 1912).
K. założył Tow. Miłośników Historii i Zabytków Krakowa (21 XI 1896 i 6 I 1897), był jego wiceprezesem, potem prezesem (1900–1916), wreszcie członkiem honorowym (1916–7), redagował równocześnie 15 tomów „Rocznika Krakowskiego” (T. 1–5, T. 7–13, T. 15–16), utrzymanego na najwyższym poziomie naukowym i graficznym, oraz kilkadziesiąt pierwszych tomów Biblioteki Krakowskiej; podobnej serii wydawnictw nie miało wówczas żadne miasto polskie.
Zmarł K. 15 I 1917 r. w Krakowie, pochowany na cmentarzu Rakowickim. Żonaty (1890) z Wandą Korytowską, pozostawił synów: Stefana (ur. 1891), Kazimierza, Witolda (ur. 1897), ekonomistę i profesora UJ, oraz Władysława (ur. 1901). Kazimierz (1893–1927) był w l. 1918–9 sekretarzem galicyjskiej Komisji Likwidacyjnej, a potem docentem i zastępcą profesora prawa administracyjnego na Uniw. Stefana Batorego w Wilnie.
Enc. Ultima Thule; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; – Barycz H., Alma Mater Jagellonica, Kr. 1958; Bochnak A., Pieradzka K., Czterdziestolecie działalności Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kr. 1937 s. 3–4, 10 i n.; Garbacik J., Rozwój mediewistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim, w: Studia z dziejów Wydziału Filozo-ficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1967; Kaczmarczyk K., Das historische Archiv der Stadt Krakau, (odb. z „Mitteilungen d. Archivrates” B. 1: 1913); tenże, Profesor S. K., Kr. 1917 (odb. z „Wiad. Numizm. Archeolog.”); Koło Historyków Studentów UJ w latach 1892–1967, w: „Zesz. Nauk. UJ. Prace Hist.” (Kr.) 1968 z. 25; Mikucki S., Nauki pomocnicze historii na Uniwersytecie Jagiellońskim, w: Studia z dziejów Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1967; Mitkowski J., S. K., „Roczn. Krak.” R. 38: 1966 s. 105–16 (fot.); tenże, S. K. i unowocześnienie studiów źródłoznawczych na UJ, „Mpol. Studia Hist.” T. 6: 1964 z. 3/4 s. 87–97; Semkowicz W., Działalność śp. K-ego na polu paleografii, dyplomatyki oraz historii Polski, „Kwart. Hist.” T. 31: 1917; – Wspomnienia z życia i działalności Koła Historyków Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego w l. 1892–1927, Kr. 1928; – „Czas” 1917 nr 28 s. 1; „Gaz. Krak.” 1966 nr 269 (5826); „Kwart. Hist.” T. 31: 1917 (wspomnienia pośmiertne); „Roczn. Filarecki” T. 1: 1886; „Roczn. Krak.” R. 18: 1917 (nekrolog, fot.); – Arch. Państw. w Kr.: Arch. m. Kr.: GLN 136; Arch. UJ: D-XXI i S. II 619 (Krzyżanowski) S. II 519 Libri promotionum, Akta doktorskie; – Informacje syna, prof. Witolda Krzyżanowskiego.
Józef Mitkowski