Narutowicz Stanisław (1862–1932), prawnik, działacz społeczny i polityczny ze Żmudzi. Ur. 2 IX w Telszach, był synem Jana, powstańca 1863 r., właściciela majątku Brewiki (pow. Telsze w gub. kowieńskiej) i sędziego powiatowego z wyboru, oraz jego trzeciej żony Wiktorii ze Szczepowskich, bratem Gabriela (zob.). Osierocony wcześnie przez ojca, wychowywany był przez matkę. Nauczycielem domowym N-a był Laurynas Ivinskis, litewski działacz oświatowy, który zaszczepił mu zamiłowanie do języka litewskiego i żmudzkiego folkloru. Będąc uczniem gimnazjum w Lipawie, N. zbierał litewskie przypowieści ludowe. W r. 1882 wstąpił na wydział prawa uniwersytetu petersburskiego. Za udział w ruchu studenckim w t. r. został wydalony z uniwersytetu, przez pewien czas mieszkał w Lipawie, pozostając pod tajnym dozorem policji, cofniętym w marcu 1883. Studiował następnie na uniwersytecie w Kijowie. Tutaj stał na czele radykalnie nastrojonych studentów polskich i litewskich. «Wyniesiona z domu ideologia powstańcza (1863 r.) – napisze po latach – związana z troską o losy ludu, skłoniła mnie do zbliżenia się do socjalizmu w jego pierwotnej formie (tj. pozbawionego nienawiści klasowej)». W r. 1885 z jego inicjatywy powstało pierwsze koło radykalne w opanowanej przez prawicę Korporacji Studentów Polaków uniwersytetu kijowskiego; za jego pośrednictwem młodzież kijowska utrzymywała kontakt z socjalistami w Królestwie, przede wszystkim z «Proletariatem». Miał on też uczestniczyć w organizacji próby ucieczki Tadeusza Rechniewskiego z więzienia. Potem jednak odsunął się od życia partyjnego. W r. 1887, po ukończeniu uniwersytetu, zamieszkał w Warszawie, gdzie zatrudniony był jako kandydat sądowy, współpracował z Ludwikiem Krzywickim w utworzeniu „Tygodnika Powszechnego”, legalnego pisma robotniczego (wychodzącego od stycznia do kwietnia 1891 z inicjatywy Związku Robotników Polskich) jako «bezpartyjny obrońca robotników». N. firmował kupno tego pisma od jego poprzedniego właściciela Wiktora Gomulickiego. Pieniądze na „Tygodnik” dostarczał W. Zubow, szwagier żony N-a. Wskutek stałych konfiskat pisma przez cenzurę carską „Tygodnik” został zlikwidowany, a N. w maju 1891 powrócił wraz z żoną, działaczką oświatową i kuzynką Józefa Piłsudskiego, Joanną z Billewiczów, do rodzinnych Brewik. Sporo wysiłku poświęcił w tym czasie pracy oświatowej i kulturalnej wśród chłopów, dając się poznać jako zwolennik odrodzenia litewskości. W r. 1899, ze względu na potrzebę oddania dzieci do szkół, przeniósł się do Kalisza, gdzie przez pięć lat był dyrektorem gazowni miejskiej. W r. 1904 podjął pracę w Telszach jako adwokat. Był uczestnikiem rewolucji 1905 r., przejmując m. in. kierownictwo życia społecznego i politycznego w gminie olsiadzkiej, za co był przez władze carskie więziony. W grudniu 1905 jako «przedstawiciel ludu żmudzkiego» uczestniczył w tzw. Sejmie wileńskim, na którym doszły do głosu dążenia narodowe i emancypacyjne Litwinów. W r. 1909 zorganizował gimnazjum męskie w Telszach. Kandydował na posła do IV Dumy.
Podczas okupacji niemieckiej 1915–18 N. interweniował wielokrotnie w obronie interesów ludności wiejskiej, zwracając się z memoriałami do władz niemieckich. W lipcu 1917 został wysunięty przez miejscową ludność jako delegat na tzw. Konferencję Litewską, która wyłoniła Radę Litewską (Tarybę). N. wszedł w jej skład i był jedynym Polakiem wśród sygnatariuszy aktu niepodległości Litwy 16 II 1918. Wkrótce jednak przeciwstawił się uległości Taryby wobec władz niemieckich i w czerwcu 1918 wystąpił ostatecznie z jej składu, protestując przeciwko ogłoszeniu niemieckiego księcia Wilhelma von Urach królem Litwy. Na przełomie 1918/19 r. stał na czele komitetu gminnego w Olsiadach, a następnie sejmiku powiatowego w Telszach. Gdy na początku 1919 r. rozpalać się zaczął konflikt pomiędzy nowo powstałymi państwami polskim i litewskim, N. działał na rzecz pokojowego zażegnania waśni. Opowiadał się za utrzymaniem niepodległości Litwy, ale występował przeciwko panoszącym się wpływom niemieckim. Wiosną i latem 1919 udawał się kilkakrotnie do Wilna i Warszawy, gdzie brał udział w rozmowach z Leonem Wasilewskim i Józefem Piłsudskim, w których rozważano możliwość powstania w Kownie propolsko nastawionego rządu. W rozmowach tych, w których brał udział również J. Aukštuolaitis – Litwin kłajpedzki o nastawieniu propolskim – brano pod uwagę osobę N-a jako ewentualnego szefa takiego rządu. Koncepcja pozyskania za pośrednictwem N-a współdziałania wybitnych polityków litewskich okazała się nierealna. N. nie brał udziału w konspiracji Polskiej Organizacji Wojskowej – przebywał w tym czasie w Wilnie. Po paru miesiącach przyjechał do Kowna i pozostał na Litwie. Utrzymywał dość rozległe kontakty z politykami litewskimi, ale czynnej roli politycznej już nie odgrywał. Nie sympatyzując z rozjątrzonymi nacjonalizmami obu stron, chciał widzieć w Polakach – obywatelach Litwy – ludzi lojalnych wobec wspólnego państwa, lecz pozostających Polakami pod względem kultury i narodowości. Gospodarząc w swoich Brewikach N. aktywnie uczestniczył w życiu gospodarczo-społecznym. Działał m. in. na polu spółdzielczości mleczarskiej i pracował w radzie powiatowej w Telszach. Boleśnie odczuwał ciągnący się latami ostry konflikt polsko-litewski. Niepokoił go zwłaszcza wzrost wpływów niemieckich na Litwie. Zmarł śmiercią samobójczą 31 XII 1932 w Kownie.
Z małżeństwa z Joanną z Billewiczów Narutowiczową (zob.) miał czworo dzieci: Zofię (1893–1976), zamężną Krassowską, pedagoga i pracownika naukowego w zakresie psychologii, Jana (1896–1930), biologa, Helenę (1899–1942 lub 1943) i Kazimierza (ur. 1904), pracownika naukowego w dziedzinie włókiennictwa.
Fot. zbiorowa w: Gabriel Narutowicz, pierwszy prezydent Rzeczypospolitej. Księga pamiątkowa, W. 1925 s. 4; – Lietuvių Enc. (fot.); Chmielewski J. E., Pierwsze lata korporacji studentów Polaków w Kijowie (r. 1884–1892), „Niepodległość” T. 19: 1939; Korman Ż., Tygodnik Powszechny, „Niepodległość” T. 17: 1938; Krzeczkowski K., Zarys życia i pracy Ludwika Krzywickiego, w: Ludwik Krzywicki, W. 1938 s. LII; Łossowski P., Stosunki polsko-litewskie w latach 1918–1920, W. 1966 s. 41, 46, 126, 127, 133–5, 140, 160; Tych F., Związek Robotników Polskich 1889–1892, W. 1974; Wierzejski W. K., Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży akademickiej w Kijowie 1834–1920, W. 1939; – Katelbach T., Moja misja kowieńska, „Zesz. Hist." Z. 36: 1976 s. 77; Koszutski S., Walka młodzieży polskiej o wielkie ideały, W. 1928; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957–9 I–III; Pietkiewicz Z., Na pierwszej fali, „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” 1938 s. 85; Sprawy polskie na Konferencji Pokojowej w Paryżu w 1919 r., W. 1967 II; – „Niepodległość” T. 2: 1930, T. 4: 1931; „Słowo” 1933 nr 1; – W posiadaniu Kazimierza Narutowicza: Autobiografia Stanisława Narutowicza ze stycznia 1932 r., (mszp.) oraz Narutowicz K., Próba naszkicowania sylwety mego Ojca Stanisława Narutowicza, jakim go pamiętam, (mszp.); – Informacje syna Kazimierza Narutowicza z Poznania.
Piotr Łossowski