Stanisław Polak (Estanislao Polono, Estan Yolan) (zm. po 1514), drukarz.
Imię S-a zapisywano także w formie Stanislao de Polonia, niekiedy błędnie nazywano go Władysławem (Ladislaum Polonum) bądź Lançalao Polono, Lançalao del Reino de Polonia, ale w jego sygnaturze zawsze występuje litera «S». Wzmiankowany bywał też jako «Niemiec» (większość drukarzy w XV w. była narodowości niemieckiej). Możliwe, że pochodził ze Śląska (wg G. Makowieckiej).
Brak danych na temat edukacji S-a, ale przypuszczano, że uczył się w Krakowie. Na podstawie dorobku można sądzić, że był człowiekiem wykształconym. Zetknął się prawdopodobnie w l. siedemdziesiątych XV w. z warsztatem wędrownym drukarza Kaspra Straubego z Bawarii, potem może z oficyną wrocławską Kaspra Elyana. Po raz pierwszy wystąpił jako drukarz w Neapolu w czynnej od r. 1475 oficynie Macieja z Ołomuńca zwanego Morawianinem, z którą zapewne związany był też w r. 1478 Jan Adam Polak. W Neapolu ukształtowało się upodobanie S-a do akcentów graficznych w ujęciu negatywowym. W r. 1490 (lub 1489) w odpowiedzi na zaproszenie, które nadeszło do drukarni Morawianina, S. i drukarz niemiecki Mainard (Menardo, Menard) Ungut, postanowili przenieść się do Sewilli. Mistrz Maciej podarował obu sprzęt drukarski: czcionki, matryce i prasę.
W r. 1490 S. i Ungut otworzyli w Sewilli drukarnię, a pierwszą publikację, traktat Diego de Deza „In defensione Sancti Thomae”, wydali 6 II 1491. T.r., z uwagi na wojnę z królestwem (emiratem) Grenady, S. został powołany przez zarząd miejski Sewilli do wojska, lecz wraz z Ungutem odwołał się do pary władców hiszpańskich, Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda Aragońskiego, rezydujących wtedy tamże i w rezultacie 14 III t.r. «dwaj drukarze niemieccy, imieniem Menardo Ungut i Estan Yolan» zostali uwolnieni od obowiązków wojskowych, kwaterunku i rekwizycji, dopóki będą zajmować się drukowaniem książek. Drukarnia mogła więc działać nieprzerwanie; dn. 28 V wydano tu „Cinco libros” Seneki, 25 X kodeks „Las siete partidas” króla Alfonsa X Mądrego i 24 XI dzieło Alfonsa Fernández de Palencia „De sinonymis”. Prawdopodobnie t.r. wyszły też tablice astronomiczne na l. 1485–1550 w języku katalońskim (pierwsze poza Katalonią) Bernat’a Granollachs’a „Lunari”. W r. 1492 spółka wydała aż trzynaście książek, m.in. Fernána Péreza de Guzmán „Coplas”. W l.n. najważniejsze wydane książki to: „Breviarium Toletanum” (28 II 1493), Arystotelesa „Etyka” (5 VI t.r.), Jorge Manrique’a „Coplas por la muerte de su padre” (1494). Opublikowano tu też dużą ilość druków ulotnych, np. 10 IX 1493 10 tys. arkuszy z listami odpustowymi, potem 50 tys. «weronik» (prawdopodobnie weraikony) dla biskupa z Jaén Don Luis Osorio. S. i Ungut drukowali także na zlecenie tow. wydawniczego, do którego należeli m.in. García de la Torre, Juan de Porras, Alonso Lázaro de Gazanis, Guido Leazaris i Juan Lorenzo. Inicjały stosowane w spółce zaliczono do najpiękniejszych w Hiszpanii. W r. 1495 drukarnia wprowadziła drzeworyty ilustracyjne do inicjałów i do tekstu (15 ilustracji) w książce Gorricia de Novara „Contemplaciones sobre el Rosario”. Drzeworyty umieszczano również na stronach tytułowych, m.in. w Aegidio Romano (Columna) „Regimiento de los Príncipes” (20 X 1494) oraz Bernarda de Gordonio „Lilio de Medicina” (18 IV r.n.); uznano te edycje za arcydzieła w dobie inkunabułów. W r. 1495 wydrukował S. słownik łacińsko-hiszpański Antonia de Nebrija, a w l. 1495–6 dzieła Boccaccia „Caída de Príncipes” i „Las cien novellas” („Dekameron”). Był też pionierem druku nut: wydał „Processionarium ordinis Praedicatorum” (3 IV 1494), księgę chorałową złożoną ze 187 kart, zawierającą melodie śpiewów liturgicznych podpisane tekstami, mszały z nutami „Missale Praedicatorum” (20 VII 1497) i „Missale Giennense” (28 VIII 1499). S. był jedynym polskim typografem XV w., który zaopatrywał księgi liturgiczne w partie wokalne.
Dn. 4 II 1496 otrzymał S. od Unguta, który wiosną t.r. wyjechał z Grenady wspólnie z Janem Pegnitzerem, pisemne pełnomocnictwo do zawierania umów w imieniu spółki. Już 9 III t.r. podpisał kupcowi Guido de la Besaris potwierdzenie odbioru czternastu bel papieru. Drukarnia nie obniżyła wydajności i poziomu edycji, wydając „Scala celi” (15 III) oraz Quintusa Curtiusa Rufusa „Historia de Alexandre Magno” (16V). Latem t.r. powrócił do Sewilli Ungut (11 VII wystawił u notariusza pełnomocnictwo procesowe). W lutym 1497 ukazały się nakładem spółki „De la Consolación de la Filosofia” Boecjusza oraz „Postula Epistolarum et Evangeliorum” Parisiensisa, następnie t.r. m.in. „Soliloquio” św. Bonawentury (30 XI). Z ważniejszych druków w r. 1498 wydano Martíneza de Toledo (El Corbacho) „De los vicios de las malas mujeres” (10 V) i Bonifacia Garcíi „Peregrina” (20 XII). Edycja „Crónica del Rey Don Rodrigo” Pedra del Corral miała miejsce 24 V 1499. W październiku t.r. opuściła oficynę ostatnia praca spółki. Ogółem wydano tu ok. 80 obszerniejszych prac z zakresu teologii, liturgiki, prawa, medycyny, historii, literatury, astronomii w językach kastylijskim (hiszpańskim), łacińskim, a sporadycznie katalońskim; było to łącznie 16 230 stron. Druki spółki były przystępniejsze i bardziej atrakcyjne pod względem graficznym niż pochodzące z innych hiszpańskich drukarni.
Od 25 X 1491 oficyna mieściła się w wynajętych przez S-a i Unguta kilku domach w parafii San Juan de la Palma. Dn. 24 X 1495 S. i Ungut opuścili tę część Sewilli, a 9 III r.n. wymieniony jest S. już jako mieszkaniec dzielnicy San Salvador. Między 24 X a 12 XI 1499 zmarł Ungut. S. był wykonawcą testamentu wspólnika, złożonego w urzędzie notarialnym Juana Bautista Mirona. Wdowa po Ungucie, Comincia de Blanques, otrzymała od S-a 120 złotych fl. oraz kosztowności. W grudniu 1500 brał S. udział w spisywaniu inwentarza drukarni (m.in. 3 prasy z ozdobami, 8 kaszt z przystawkami do odbijania korekt, 4 inne kaszty, 3 wielkie i 2 mniejsze stoły, 6 cetnarów odlanych czcionek). W drukarni pracowało wtedy ok. 10 czeladników. W grudniu t.r. oficyna znajdowała się w najprzedniejszej dzielnicy Sewilli, w parafii katedralnej Santa María la Mayor (obecnie ul. Federico S. Bedoya). W r.n. mieszkał S. w parafii Santa María Magdalena przy Calle Ancha.
Po śmierci Unguta S. działał samodzielnie i już 12 XI 1499 wydał Juana de Mena „La Coronación”. W opublikowanym 20 III r.n. „Improbatio Alcorani” Ricolda występuje po raz pierwszy nowy sygnet S-a. W r. 1500 wydał 14 tytułów m.in. Íñiga Lópeza de Mendozy „Proverbios” (3 VI) oraz „Breviarium Hispalense” (w grudniu). W r.n. ukazała się słynna w literaturze hiszpańskiej „Comedia de Calixto y Melibea” Fernanda de Rojas. Po 12 IV 1502 przeniósł się S. z Sewilli do Alcalá de Henares, wezwany przez założyciela tamtejszego uniwersytetu arcybp. Toledo kard. Francisco Jiménez de Cisneros. Założywszy tu drukarnię wydał 22 XI t.r. pierwszy tom „Vita Christi” autorstwa kartuza Ludolfa de Sajonia (Ludolphus de Saxonia), przełożony na hiszpański z polecenia królowej Izabeli Kastylijskiej przez Fray Ambrosia Montesino. Luksusowa publikacja została sfinansowana przez kupca García de Rueda; edycja ostatniego, czwartego tomu (tzw. mniejszej edycji) nastąpiła 24 IX 1503. W Alcalá de Henares wydał też S.: „Quaderno de Ordenanzas acerca de la Orden judical” (1 IX 1503 i r.n.), „Libro en que están recopiladas algunas Bulas…” (16 XI 1503), „Tratado sobre la guerra de Francia” Juana Núñeza de Toledo (2 III 1504) oraz „Égloga interlocutoria” Diego Guilléna de Ávila (1502–4). Opublikował rozporządzenia arcybiskupa Toledo (1503), których egzemplarz się nie zachował. Już wiosną 1503 powrócił S. do Sewilli, gdzie działał odtąd w nowej spółce z Jakubem Crombergerem (byłym czeladnikiem), który przed 16 II t.r. poślubił wdowę po Ungucie. Pierwsza praca spółki notowana jest 14 III, kolejne ważniejsze to „Cosmographia” Marco Polo, ukończona 28 V t.r. oraz ponownie słowniki Antonia de Nebrija, łacińsko-hiszpański i hiszpańsko-łaciński (rozszerzony). Ostatni druk zawierający nazwisko S-a ukazał się 2 III 1504. W tym czasie, na nieznanych zasadach, odstąpił S. Crombergerowi prawo własności do sewilskiej drukarni. Dalsze szczegóły jego działalności zawodowej nie są znane. Dn. 18 II 1511 został odnotowany jako świadek w testamencie wdowy po Ungucie, wystąpił też w charakterze świadka w dokumencie przekazania praw spadkowych jego synowi, Tomaszowi 4 IV 1514 (wspólnie z Juanem de Pamplona); obydwaj świadkowie zostali wymienieni jako drukarze zamieszkali w dzielnicy San Isidoro w Sewilli. S. zmarł po r. 1514.
S. rodziny prawdopodobnie nie założył. Istniały przypuszczenia, niepotwierdzone źródłowo, że należał do stanu duchownego.
W Sewilli znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona S-owi, najsławniejszemu na zachodzie Europy polskiemu drukarzowi.
Estreicher; – Diccionario de impresores españoles (siglos XV–XVII), Madrid 1997 II (J. Delgado Casado); Enciclopedia Universal Illustrada Europeo-Americana, Madrid 1927 LVII 975; Enc. Wiedzy o Książce, s. 2210; Eroles E., Diccionario histórico del libro, Barcelona 1981 s. 180; Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, W. 1989 II 38; Polacy w historii i kulturze krajów Europy Zachodniej. Słownik biograficzny, P. 1981; – Incunabula quae in bibliothecis Poloniae asservantur, Moderante A. Kawecka-Gryczowa, Composuerunt M. Bohonos, E. Szandrowska, Wratislaviae 1970 III; Słown. Pracowników Książki Pol.; – Abad J. M., La imprenta en Alcalá de Henares (1502–1600), Madrid 1991 I 51–5; Bartkowiak D., Polacy na Półwyspie Iberyjskim – stan i potrzeby badań, „Przegl. Zachodni” R. 61: 1985 nr 4 s. 97; taż, Polacy w Hiszpanii i Portugalii, w: Polonia w Europie, P. 1992; Bogeng G. A. E., Geschichte der Buchdruckerkunst der Frühdruck, Dresden 1930; Bresciano G., Fava M., La stampa a Napoli nel XV secolo, Leipzig 1911 s. 60; Burger K., Die Drucker und Verlager in Spanien und Portugal von 1501–1536 mit chronologischer Folge ihrer Druck- und Verlagswerke, Leipzig 1913; Chojecka E., Aloys Ruppel, Stanislaus Polonus, „Biul. Hist. Sztuki” R. 37: 1975 nr 1 s. 54–5; Clair C., Historia de la imprenta en Europa, Madrid 1998; Dąbrowski E., Stanisław Polonus – drukarz odrodzenia w Hiszpanii, „Kur. Pol. i Polonijny” 1981 nr 177 s. 3; Escolar Sobrino H., Historia del libro español, Madrid 1998; tenże, Historia universal del libro, Madrid 1993; Faulhaber Ch. B., Libros y bibliotecas en la España medieval, Valencia 1987; Geldner F., Manual de incunables: introducción al mundo de la imprenta primitiva, Madrid 1998; Gocel L., Przypadki Jej Królewskiej Mości Książki, Wr. 1963 s. 15; Golka B., Kafel M., Kłos Z., Z dziejów drukarstwa polskiego, W. 1957 s. 59–61; Haebler K., Geschichte des spanischen Frühdruckes in Stammbäumen, Leipzig 1923; tenże, Spanische und portugiesische Bücherzeichen des XV. und XVI. Jahrhunderts, [b.m.w.] 1969; Jurado A., La imprenta: orígenes y evolución, Madrid 1999 s. 353; Kawecka-Gryczowa A., Z dziejów polskiej książki w okresie renesansu. Studia i materiały, Wr. 1975 s. 29; Kołaczkowski J., Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kr. 1888 s. 149; [Korotyński W.] W.P., Postępy drukarstwa polskiego, „Tyg. Ilustr.” 1878 nr 152 s. 342; Lam S., Polskie znaki drukarskie, tamże 1921 nr 16 s. 248; Makowiecka G., Po drogach polsko-hiszpańskich, Kr. 1984; Malinowski-Rubio M. P., Polacy w Hiszpanii, „Przegl. Polonijny” R. 17: 1991 z. 2 s. 77; Na cześć Jana Gutenberga, drukarze krakowscy, Kr. 1900 s. 24 (jako Adam P.); Norton F. J., Printing in Spain 1501–1520, with a note on the early editions of the „Celestina”, Cambridge 1966; Odriozola A., Estanislao Polono. Un extraordinario impresor polaco en la España de los siglos XV y XVI, w: Colección de los Bibliófilos Gallegos, Pontevedra 1982 VI; Pawiński A., Jeden z pierwszych drukarzy w Hiszpanii 1491–1502, „Kłosy” T. 34: 1882 nr 862 s. 11, nr 863 s. 23–6; Przewecka-Saraecka M., Początki drukarstwa muzycznego w Europie wiek XV, Prace Wrocł. Tow. Nauk., S. A, 1981 nr 221 s. 82–3, 94, 108; Reichhart P. G., Beiträge zur Incunabelnkunde, T. 1, „Beihefte zum Centralblatt für Bibliothekswesen” T. 14: 1895; Ruppel A., Stanislaus Polonus ein polnischer Frühdrucker in Spanien, W. 1946; tenże, Stanislaus Polonus. Polski drukarz i wydawca wczesnej doby w Hiszpanii, Oprac. T. Zapiór, Kr. 1970; Sawicki P., Polacy a Hiszpanie. Ludzie, podróże, opinie, Acta Univ. Wratislaviensis 1995 nr 1659, Estudios Hispánicos, t. 3; Szwejkowska H., Książka drukowana XV–XVIII w., zarys historyczny, Wr. 1961; Śliwiński H. C., Polski drukarz w Sewilli, „Życie Liter.” R. 28: 1978 nr 9; tenże, Stanislao de Polonia, „Wiadomości” (Londyn) 1963 nr 915: Świerkowski K., Dziesięć wieków książki, chronologia, Ł. 1949; Trevisiani P., Storia delia stampa, Roma 1953 s. 117; Vindel F., El arte tipográfico en España durante el siglo XV. Sevilla y Granada, Sevilla 1989; Z badań nad dawną książką. Studia ofiarowane prof. A. Kaweckiej-Gryczowej w 85-lecie urodzin, W. 1991; – „Głos Narodu” R. 37: 1930 nr 212; „Słowo Powsz.” R. 29: 1975 nr 5; „Tyg. Ilustr.” 1905 nr 3 s. 55.
Joanna Róg