Rzeczyca (z Rzeczycy) Stanisław (zm. 1545), penitencjarz mniejszy języka słowiańskiego w bazylice Św. Piotra w Rzymie, reprezentant interesów króla polskiego przy Stolicy Apostolskiej. Pochodził z Rzeczycy (zapewne w pow. brzezińskim woj. łęczyckiego), z rodziny plebejskiej, był synem Mikołaja.
W r. 1506 rozpoczął R. studia na Uniw. Krak., w r. 1509 uzyskał stopień bakałarza, w r. 1513 – magistra sztuk wyzwolonych. Mieszkał w tych latach w domu rajcy krakowskiego Piotra Salomona i był nauczycielem jego bratanków. Z cesji kanonika krakowskiego Jana Salomona, będąc już altarystą w kaplicy św. Aleksego w kościele Mariackim (zrezygnował z tej altarii 27 XII 1528 na rzecz Wawrzyńca z Rzeczycy), uzyskał w r. 1515 kustodię w kolegiacie w Skalbmierzu (instytuowany 27 IV). W l. 1513–17 wykładał na Wydz. Filoz. jako docent extraneus. W r. 1518 został przyjęty do Kolegium Mniejszego, Dn. 23 VII t. r. burgrabia zamku krakowskiego Jan Boner powierzył mu obowiązki preceptora Erazma i Seweryna Bethmannów, nad którymi sprawował opiekę po śmierci ich ojca. R. uczył młodych Bethmannów i równocześnie w miarę regularnie odbywał zajęcia na Wydz. Filoz. do wiosny 1522. W kwietniu t. r. uzyskał trzyletni urlop z Uniw. Krak. w celu odbycia studiów we Włoszech. Dn. 18 VI 1525 na uniwersytecie w Bolonii otrzymał doktorat obojga praw. Nie wiemy, czym zajmował się po powrocie do kraju; w „Liber diligentiarum” wymieniony jest w składzie Kolegium Mniejszego do r. 1527, zarazem jednak zaznaczono, iż w l. 1526–7 nie wykładał osobiście.
W czasie sejmu piotrkowskiego na przełomie l. 1527 i 1528 zdecydował Zygmunt I, niewątpliwie z inicjatywy Piotra Tomickiego, o podjęciu u papieża starań o mianowanie R-y na opróżnioną po śmierci Jana Zambockiego godność penitencjarza mniejszego języka słowiańskiego w bazylice Św. Piotra. Stosowną prośbę do Klemensa VII skierował król z Wilna 23 IV t.r., pisał też o poparcie kandydatury R-y do kardynała protektora Polski L. Puctiusa. Wcześniej polecał R-ę kard. Puctiusowi Tomicki. Równocześnie obaj, i król i podkanclerzy, wystąpili z protestem przeciw nadaniu penitencjarii Michałowi z Pacanowa, przebywającemu w Rzymie kortezanowi i protegowanemu arcybpa gnieźnieńskiego Jana Łaskiego. W październiku 1528 był już R. nowo mianowanym penitencjarzem. Do Rzymu wyjechał zapewne z początkiem r. 1529; wiadomo, że w marcu t.r. opuścił Wenecję. Wkrótce przystąpił do pełnienia swoich obowiązków, które były dość rozlegle, ponieważ łączył on z penitencjarią funkcje prokuratora narodowego, tj. reprezentanta interesów króla przy Stolicy Apostolskiej. W l. 1529–33 współdziałał z R-ą (służył mu pomocą) przebywający w Rzymie oddany Tomickiemu notariusz publiczny ks. Bartłomiej Gądkowski. Często kontaktował się z R-ą poseł polski przy dworze cesarskim Jan Dantyszek; na przełomie l. 1529 i 1530 doszło do ich spotkania w Bolonii podczas zjazdu cesarza Karola V z Klemensem VII i od tej pory był R. rzecznikiem interesów Dantyszka w Rzymie. Wyrażając zadowolenie z pracy R-y, zapewniał go król w lipcu 1531, iż zamierza zarezerwować dlań jakieś beneficja i że zawiadomił już o tym papieża i kardynała protektora. Właśnie w tym czasie załatwiał R. dyspensę papieską dla Zygmunta Augusta i Elżbiety Habsburżanki w celu umożliwienia im zawarcia ślubu mimo pokrewieństwa w trzecim stopniu (wydana 24 VII t.r. przez Klemensa VII, transumowana i potwierdzona 14 XII 1535 przez Pawła III).
Na ręce R-y przesłał Tomicki we wrześniu relację o zwycięstwie pod Obertynem. Szczególnie napracował się R., aby uzyskać satysfakcjonujące króla rozszerzenie bulli Klemensa VII z 1 XII 1525 przyznającej ordynariuszom w Polsce prawo do kolacji beneficjów w sześciu miesiącach parzystych. Zlecenie otrzymał R. w jesieni 1531 i wprawdzie już 3 I 1532 uzyskał odpowiednie brewe papieskie, lecz z powodu zawartych w nim niejasności interpretacyjnych sprawa ciągnęła się do jesieni 1533, mimo wydatnej pomocy audytora kamery apostolskiej G. Ghinucciego. W marcu 1533 został R. określony jako «sollicitator negotiorum nostrorum» w liście Zygmunta I do posła cesarskiego przy Stolicy Apostolskiej A. Muscettoli; król prosił tu o udzielenie R-y pomocy, ponieważ Polska nie ma w Rzymie stałego posła.
W miarę jak umacniał R. swoją pozycję w środowisku rzymskim, poszerzał się zakres jego czynności oraz grono osób pragnących korzystać z jego pomocy i pośrednictwa. Czuwał R. nad procesami toczącymi się w Kurii Rzymskiej, pośredniczył w przekazywaniu opłat za biskupstwa, w doręczaniu podarunków dla papieża i watykańskich dostojników, a także ułatwiał zwiedzanie Rzymu podróżującym polskim panom. Dla Tomickiego kupował książki i zamawiał dlań u rzymskiego hafciarza kunsztowne szaty liturgiczne.
Liczono się na dworze królewskim z opinią R-y w stosunkach ze Stolicą Apostolską. W r. 1532 za jego radą podjął król starania o mianowanie nowym kardynałem protektorem Polski A. Pucciego. Zalecając usługi audytora Ghinucciego spowodował R., iż Zygmunt I wystąpił wobec cesarza z listami polecającymi audytora do godności kardynalskiej (1532). Jako zaufany współpracownik Tomickiego strzegł R. na papieskim dworze przede wszystkim interesów jego i króla, i nierzadko w tajemnicy podejmował działania, aby ograniczyć wpływy królowej Bony. Stąd też wysyłano doń czasem podwójne zlecenia: oficjalne i poufne (np. skutecznie postarał się R. przeszkodzić w nadaniu kanonii katedralnej krakowskiej, popieranemu przez Bonę, Feliksowi Naropińskiemu). W styczniu 1533 zwrócił się Zygmunt I do kard. Pucciego z prośbą o pomoc w ukróceniu działalności polskich kortezanów w Rzymie. Wykaz owych osobistości miał doręczyć kardynałowi R. Nie zawsze zbierał R. pochwały; bywało, iż zarzucano mu zaniedbania lub samowolę, zdarzało się bowiem, iż R. zatrzymywał listy z Polski do papieża i kardynałów i polecał napisać nowe wg podanego przez siebie wzoru argumentując, iż zawarte w nich sformułowania nie przyczynią się do przychylnego potraktowania przedkładanych spraw.
Wydaje się, że po śmierci Tomickiego samodzielność R-y uległa pewnemu ograniczeniu. Bardziej musiał się liczyć z Boną i z dostojnikami z nią współdziałającymi, jak np. podkanclerzy Paweł Wolski czy bp krakowski Piotr Gamrat. Objęcie podkanclerstwa przez Samuela Maciejowskiego (1539) znowu otworzyło R-y możliwości przysługiwania się królowi i jego stronnictwu. Niewiele mógł jednak zdziałać w staraniach o uzyskanie dla Maciejowskiego biskupstwa krakowskiego, czemu sprzeciwiła się Bona. Co więcej, był R. zobligowany do udzielenia pomocy Janowi Ocieskiemu, posłującemu na początku r. 1541 do Rzymu, m.in. w celu uzyskania zgody na połączenie przez Gamrata biskupstwa krakowskiego z arcybiskupstwem gnieźnieńskim. Nie wiemy, czym był spowodowany przyjazd R-y do Polski w r. 1542; wiadomo tylko, iż przebywał w Krakowie przynajmniej od października 1542 do początku czerwca 1543.
Jako «agens et curator» spraw królewskich w Rzymie nie pobierał R. stałej pensji, lecz był wynagradzany beneficjami, przy czym z reguły były to beneficja «z łaski papieskiej». Za wyjątek trzeba chyba uznać nadanie mu w lutym 1533 kanonii włocławskiej z cesji Feliksa Naropińskiego; możliwe iż była to próba pozyskania protekcji R-y w prowadzonych przez Naropińskiego staraniach o krakowską kanonię katedralną. W marcu 1533 otrzymał R. kanonię w kolegiacie kieleckiej; nadał mu ją Tomicki, ale «z upoważnienia papieskiego» (w r. 1535 przeszedł R. w tej kolegiacie na prałaturę dziekana). Ordynariusze innych diecezji niechętnie godzili się na owe papieskie prowizje dla R-y. Miał R. kłopoty z przyznanymi mu w r. 1533 beneficjami w diec. gnieźnieńskiej (m. in. probostwo w Górze) i diec. poznańskiej, gdzie dostał plebanię w Kozłowie (w archidiakonacie warszawskim) i jeszcze w r. 1535 nie udało mu się wejść w posiadanie jej dochodów; jak się wydaje, zawarł jednak ostatecznie kompromis z konkurentem protegowanym na tę plebanię przez archidiakona warszawskiego. Od r. 1534 starał się Tomicki o wprowadzenie R-y do kapituły katedralnej w Gnieźnie. Zapewne temu m. in. miało służyć przyjęcie R-y (oraz jego synowców, a raczej chyba siostrzeńców, z potomstwem) do h. Łodzia przez podkanclerzego i grono jego współrodowców (K. Niesiecki). W r. 1540 otrzymał R. istotnie prowizję papieską od Pawła III na kanonię gnieźnieńską fundi Kobiele, i nawet instalował się na nią przez prokuratora 6 IV t.r., lecz ostatecznie nie udało mu się jej utrzymać.
Sytuacja materialna R-y przedstawiała się, mimo tych niepowodzeń, korzystnie. Wiadomo, iż łożył na kształcenie swych krewniaków. Pod koniec życia zebrał spory kapitał, który pozwolił mu na ustanowienie fundacji. Zapisał on mianowicie w testamencie 2 550 złp. na ufundowanie borkarny (stypendium) dla studentów Uniw. Krak. Prawo patronatu borkarny przekazał Kolegium Większemu.
R. zmarł w Rzymie w r. 1545 i pozostałe po nim ruchomości oraz pieniądze zostały zajęte na rzecz Kamery Apostolskiej, która wystąpiła ponadto do egzekutora testamentu, kanonika krakowskiego Stanisława Borka, o przekazanie jej należnych R-y sum z beneficjów w Polsce. Sprawą zajął się sam król i polecił posłującemu w końcu r. 1545 do Rzymu Mikołajowi Myszkowskiemu upomnieć się o zajęty spadek i złożyć protest przeciw niezgodnym z prawem polskim działaniom. Rzecz doczekała się pozytywnego załatwienia, w r. 1548 S. Borek dysponował już legatem i uzyskał zgodę króla na lokowanie kapitału na procent w żupach krakowskich. Jednakże z powodu protestów krewnych R-y, wnoszących pretensje do spadku, do formalnego ustanowienia fundacji doszło dopiero 13 V 1572 po zawartej uprzednio przez nowego (po śmierci Borka) egzekutora testamentu, kanonika krakowskiego dra Zygmunta ze Stężycy, ugodzie (12 III 1571) ze spadkobiercami R-y, reprezentowanymi przez jego siostrzeńca («nepos ex sorore») Stanisława Radzickiego z Radzic, ekonoma dóbr kanclerza Walentego Dembińskiego.
Korytkowski, Prałaci i kanonicy, III; Niesiecki; – Barycz, Historia UJ; tenże, Polacy na studiach w Rzymie; Hartleb K., Jan z Ocieszyna Ocieski, Lw. 1917; Wojtyska H. D., Papiestwo – Polska 1548–1563, L. 1977; – Acta Tom., X–XVII; Album stud. Univ. Crac., II 101; Codex Univ. Crac., V; Elementa ad fontium editiones, I; Hosii epistolae, I; Informacja o aktach uniwersytetu bolońskiego przez S. Windakiewicza, Arch. do Dziej. Liter., VII, Kr. 1892 s. 136; Liber diligentiarum; Matricularum summ., IV; Michalewicz J., Michalewiczowa M., Liber beneficiorum et benefactorum Universitatis Jagellonicae in saeculis XV–XVIII, Kr. 1978 I cz. 1 s. 114; Statuta nec non liber promotionum, s. 149, 156; Vet. Mon. Pol. Vat., II; Zebrzydowskiego korespondencja; Źródła do dziejów Wawelu, IV. Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu… 1501–1515, Wyd. B. Przybyszewski, Kr. 1965 nota 182 s. 148; – Arch. Kurii Metropolitalnej w Kr.: Acta episcopalia 6 k. 27v., 8 k. 11, 11 k. 246, 13 k. 203 v.–204, 387, 22 k. 152, 218, Acta officialia 34 s. 833, 59 s. 1135; Arch. UJ: Akta papierowe nr 2421; B. Jag.: rkp. 6562 III s. 417.
Halina Kowalska