Starzyński (Starzeński) Stanisław h. Doliwa, pseud. Stach z Zamiechowa, Podolanin, Walidos, krypt. S.S. (1784–1851), poeta, dramatopisarz, tłumacz, prozaik.
Ur. jesienią w Zamiechowie na Podolu, był synem Erazma (zob.) i Teresy z Poniatowskich (1764–1851), 2. v. Kobyłeckiej, bratankiem Józefa Starzyńskiego, chorążego podolskiego (zob.), siostrzeńcem Józefa Poniatowskiego, właściciela klucza tahanieckiego na Ukrainie (zob.), bratem stryjecznym Stanisława Starzyńskiego, dowódcy Legii Nadwiślańskiej (zob.).
Pod koniec r. 1791 uczył się S. w Warszawie na pensji Maurycego Haukego. W l. 1793–4 przebywał, podobno z protekcji króla Stanisława Augusta, w Szkole Rycerskiej (brak jednak jego nazwiska na liście kadetów). Po rozwiązaniu Korpusu Kadetów w r. 1794 uczył się w r.n. w prywatnej szkole Varambona we Lwowie. W r. 1796, pod opieką stryja Józefa, pobierał nauki w Nesterowicach u guwernera Steinachera. W r. 1797 kształcił się we Lwowie na pensji Floriana Minasowicza, kanonika ormiańskiego, a potem uczył się w domu rodzinnym. Niepełny r. szk. 1799/1800 spędził na pensji w Międzyrzeczu Koreckim. W r. 1801, po rozwodzie rodziców, wyjechał ze Stanisławem Komarem do Moskwy i Petersburga, lecz choroba zmusiła go do powrotu; z tego roku pochodzi jego pierwszy znany wiersz Stępak (niedr.). W r. 1802 mieszkał w majątku wuja, J. Poniatowskiego w Tahańczy; nawiązał tam znajomość z guwernerem ciotecznego rodzeństwa Euzebiuszem Słowackim, któremu poświęcił wiersz Do Euzebiusza Słowackiego („Pam. Liter.” R. 8: 1909). W l. 1803–5 uczęszczał na wykłady na Uniw. Wil.; prawdopodobnie należał wtedy do Tow. Doskonalącej się Młodzi w Naukach i Umiejętnościach. W r. 1804 redagował z Witalisem Izbickim „Tygodnik Wileński”; w pierwszym numerze opublikował wiersze: Satyra, Małżeństwo modne, Dwa koguty oraz Wróble i Kościół. T.r. przetłumaczył „Scytów” Voltaire’a (B. Ossol., sygn. 2290 t. 4), a w r. 1805 ogłosił w „Dzienniku Wileńskim” (nr 8) przekład sceny lirycznej J. P. Floriana „Ero i Leander” (wyst. Warszawa 6 XII 1816, z muzyką Karola Kurpińskiego).
W l. 1807–17 jako dzierżawca majątków rządowych na Pobereżu (pow. bałcki) dorobił się S. sporego majątku, kupił m.in. dom i magazyn w Odessie. Mieszkał w Buryłowie, a od r. 1812 w Dubinowie. W r. 1816 wziął w dzierżawę wsie Oczeretna, Niemirówka i Polanieckie w kluczu sawrańskim. Rokrocznie odwiedzał Warszawę. W r. 1817 udał się z ojcem do Odessy, a następnie już sam przez Wiedeń i Triest do Włoch. W Wenecji spotkał rzekomo G. Byrona, w Rzymie bywał u ks. Stanisława Poniatowskiego, od którego wuj S-ego, J. Poniatowski, odkupił majątki na Ukrainie w pow. kaniowskim; odwiedził też Mediolan, Genuę i Neapol. Zakochany we Włoszce Elwirze, poświęcił jej wiersze: Czy mnie za cudze..., oraz Do St[anisława] Deniska (niedr.). Literackim echem podróży było opowiadanie biograficzne Przygoda we Włoszech (niedr.). Na wieść o śmierci ojca wrócił w kwietniu 1818 do kraju; t.r. opublikował w drugim „Tygodniku Wileńskim” (założonym w r. 1815) Elegię na śmierć ojca. Po uporządkowaniu spraw majątkowych, zamieszkał w odziedziczonym Zamiechowie i zajął się gospodarowaniem; eksportował za granicę zboże i podobno jako pierwszy w okolicy sprzedawał z powodzeniem wino własnego wyrobu. W pobliskim folwarku Jaryca wybudował dworek stylizowany na wiejską samotnię. Dla uczczenia pamięci ojca zamówił u florenckiego rzeźbiarza P. Fontany pomnik nagrobny do kościoła zamiechowskiego; rzeźba, uznana przez duchowieństwo za niestosowną, wywołała ok. r. 1822 konflikt S-ego z bp. kamienieckim Franciszkiem Borgiaszem Mackiewiczem, upamiętniony Śpiewką na prędce. Z powodu, że ksiądz biskup nazwał nieprzyzwoitym pomnik pamięci ojca mego poświęcony i wyrzucić go kazał z kościoła zamiechowskiego (niedr.). Prowadził bujne życie towarzyskie, wiele podróżował, m.in. do Kamieńca Podolskiego, Odessy, Lwowa i Krakowa. Pisał utwory głównie okolicznościowe, utrzymane w poetyce klasycystycznej (wiersze sztambuchowe, np. Na różę rozkwitłą, W sztambuchu Maryi D., listy poetyckie, epigramaty); krążyły one w odpisach i ze względu na humor oraz ostre pióro cieszyły się dużą popularnością. Publikował niewiele, w r. 1819 ogłosił Dumę historyczną o Tadeuszu Kościuszce („Tyg. Pol. i Zagran.” T. 2: nr 21). W r. 1820 zapadł na ciężką chorobę i kazał spalić wszystkie swe rękopisy. W tym czasie zaprzyjaźnił się z pasierbem stryja Józefa Julianem Sabińskim (zob.), który gromadził jego teksty (zbiór zaginął po aresztowaniu Sabińskiego w r. 1838). W r.n. odwiedził w Tahańczy wuja, J. Poniatowskiego i poprosił go o pomoc w uzyskaniu praw do opieki nad swą nieślubną córką. Wspomagał finansowo teatr w Kamieńcu Podolskim, w którym reżyserował sztuki i romansował z aktorką Elżbietą Nieświską (później Niedzielską), adresatką jego elegii miłosnych (Do Elżbiety. Elegie, niedr.). Ok. r. 1822 przetłumaczył dramat „29 Februar” A. G. Müllnera (tekst zaginął) oraz wspólnie z Franciszkiem Kowalskim dla teatru kamienieckiego tragedię „Ahnfrau” F. Grillparzera pt. „Matka rodu Dobratyńskich” (wyst. z dużym powodzeniem, Warszawa 25 IV 1822, Kamieniec Podolski 1822/3, Lwów 13 XII 1824, fragmenty publikowane w „Dzien. Warsz.” T. 8: 1827). Wokół S-ego gromadzili się związani z Podolem literaci młodszego pokolenia, m.in. Maurycy Gosławski, Tymon Zaborowski, który dedykował mu wiersz „Do Stanisława Starzyńskiego będącego w Marsylii w roku [1825] spółziomek jego z Podola” oraz Kowalski, który spędził w jego domu kilka miesięcy.
W r. 1823, po uciążliwych staraniach o paszport (skorzystał z pomocy Wincentego Krasińskiego), wyjechał S. do Karlsbadu. Po drodze wstąpił do Warszawy, gdzie poznał Franciszka Morawskiego i Kajetana Koźmiana oraz słuchał, bez entuzjazmu, wykładów Ludwika Osińskiego na Uniw. Warsz. Z rozkazu w. ks. Konstantego został wtedy aresztowany, a jego rękopisy skonfiskowano. Ostatecznie udało mu się opuścić Warszawę i wyjechać do Karlsbadu i Toeplitz (tam w domu baronostwa v. Hecken poznał J. W. Goethego). Następnie, być może z jakąś misją polityczną (J. M. Kasjan), udał się do Drezna, gdzie bywał u gen. Karola Kniaziewicza. Zawarł znajomość z Ch. A. Tiedgem, który przełożył na język niemiecki jego elegię Do Elżbiety („Abendzeitung” [Drezno] 1824 nr 57). L. 1824–5 spędził S. w Paryżu, gdzie poznał J. P. Bérangera, a także lekarza, twórcę frenologii J. F. Galla, polityka i pisarza B. Constanta oraz aktora F. J. Talmę. Miano «polskiego Bérangera» przydały S-emu krążące w tym czasie w obiegu rękopiśmiennym śpiewki o tendencjach demokratycznych i libertyńskich; bezpośrednich wpływów Bérangera dowodzą utwory Bóg ojciec i Jubileusz, a przeróbką wiersza tego poety jest Diabeł nieboszczyk. Muzykę do piosenek S-ego komponował zaprzyjaźniony z nim Wojciech Sowiński (wyd. w jego zbiorze pt. „Mélodies polonaises. Album lyrique contenant dix romances, chansonnettes et mazureck”, Paris 1833), któremu S. poświęcił wiersz Stach do Wojciecha oraz śpiewkę Midas kłapouchy. Z Paryża udał się S. do Marsylii na grób Tomasza Kajetana Węgierskiego, co upamiętnił wierszem Na grobie Kajetana Węgierskiego w Marsylii (1825).
W r. 1825 wrócił S. do kraju; bez powodzenia próbował wydać tomik swych wierszy we Lwowie. W r. 1826 wyjechał ponownie do Paryża, pozostawiając majątek pod opieką rządcy, Jana Józefa Grottgera (ojca Artura) oraz Mikołaja Ścisłowskiego, któremu dedykował Dykcjonarzyk ekonomiczny zastosowany do majętności klucza zamiechowskiego oraz rzut oka na straży tej majętności w roku 1823, zawierający inwentarz majątku S-ego (B. Ossol., sygn. 3662). W Paryżu zajmował się mesmeryzmem i frenologią, grał na giełdzie, prowadził życie towarzyskie. Wtedy też, zapewne pod wpływem wuja, J. Poniatowskiego, który t.r., jako pierwszy na Ukrainie wybudował cukrownię, S. powziął podobny zamiar: szukał wspólników, kupił maszyny i w r. 1827/8 z Paryża korespondował w tej sprawie z Florianem Łaszowskim. W r. 1827 adaptował dla teatru lwowskiego francuskie komedioopery: Małżonek w więzieniu (pierwotny tytuł Małżonek uwięziony, niewyst. z powodu zakazu cenzury) i Małżeństwo z rozwagi (wg E. A. Scribe’a, wyst. 22 II t.r.). W sierpniu 1827 wyjechał na krótko do Anglii, a potem do Szwajcarii. Po śmierci Zaborowskiego w r. 1828 przesłał jego ojcu Elegie na śmierć Tymona Zaborowskiego. Fascynacji twórczością Adama Mickiewicza dał wyraz w korespondencji z Paryża z l. 1827–8, a po otrzymaniu „Sonetów” i „Konrada Wallenroda” poświęcił poecie kilka wierszy (Mazurek [1829], Do Adama Mickiewicza w przejeździe jego do Włoch w 1829 roku); natomiast ostro krytykował naśladowców Mickiewicza (Oryginał. Śpiewka), szczególnie zbiór „Sonetów” (Lw. 1827) Jana Nepomucena Kamińskiego. W kwietniu 1830, po nieudanej próbie przedłużenia paszportu, nakazem w. ks. Konstantego, pod groźbą konfiskaty majątku, S. został zmuszony do powrotu do kraju. Po drodze zatrzymał się w Wiedniu, gdzie śledzili go agenci policji rosyjskiej, a jego listy były cenzurowane (opisał to we wspomnieniu Rok 1830, niedr., B. Ossol.). W lipcu przez Morawy dotarł do Krakowa; tam spotkał się z Franciszkiem Wężykiem i zachęcony przez niego improwizował wiersz Na mogile Kościuszki (wyd. pt. Wiersz Podolanina do Franciszka Wężyka, w: Śpiewki...; Wężyk zrewanżował się „Odpowiedzią F[ranciszka] W[ężyka] dnia 7 lipca 1830 roku”, tamże). Potem S. wrócił przez Lwów do Zamiechowa. Jesienią t.r. przesłał Sabińskiemu fragment nigdy nieukończonej powieści Cygan, pierwszej polskiej powieści z Cyganem jako głównym bohaterem.
S. nie wziął udziału w powstaniu listopadowym, był przekonany o daremności walki zbrojnej, a przy tym miał problemy zdrowotne (krótkowzroczność). Nie wydaje się prawdopodobne twierdzenie Aleksandra Gołyńskiego, że zasiadał w Radzie Centralnej Tow. Patriotycznego Podolskiego. Krytyczną ocenę wydarzeń na Podolu przedstawił w listach do Łaszowskiego. Pomagał jednak uwięzionym powstańcom i ich rodzinom. Okres powstania był czasem największej popularności poetyckiej S-ego. W r. 1830 publikował on wiersze w drugim tomie lwowskiego „Haliczanina” (m.in. Dumka podolska i Śpiewy gminne), a w l. 1830–1 w warszawskim „Bardzie Oswobodzonej Polski”. W r. 1830 w Warszawie wyszedł jedyny tomik jego poezji pt. Śpiewki i wiersze Podolanina z lat 1828, 1829 i 1830 z dołączeniem kilku innego pióra. W zbiorze szesnastu wierszy znajdowały się Maj (wyd. osobne z muzyką Sowińskiego pt. Mazur przedrewolucyjny zwany Trzeci Maj, W. 1830), a także m.in.: Obaczymy, Krakowiak, Scewola oraz Odjazd z Francji o silnej wymowie niepodległościowej i antymoskiewskiej. Entuzjastyczną recenzję poezji S-ego zamieścił dziennik powstańczy „Nowa Polska” (1831 nr 90).
Po upadku powstania zmagał się S. z kłopotami finansowymi i zdrowotnymi. Wiosną 1836 przebywał w Warszawie w związku z premierą swej krotochwili z muzyką Józefa Damsego pt. Bomażki przecięte, czyli aktorowie na prowincji (wyst. pt. Bankocetle przecięte, Warszawa 20 IV 1836, pt. Weksle przecięte, Lwów 17 I 1840, Kraków 17 III 1843). W r. 1836 napisał kolejne farsy: Kąpiel w Busku, nawiązująca do kuracji w tym uzdrowisku i Dział familijny, a w r.n. utrzymaną w podobnej konwencji Terenię w kłopotach (wszystkie niedr.). Ponieważ Zamiechów nie przynosił spodziewanych dochodów, S. sprzedał go w r. 1836 za 35 tys. dukatów Filipowi Boguszowi. W r.n. kupił za 8 tys. dukatów część zamku w miasteczku Zbrzyzie nad Zbruczem oraz poł. wsi Siekierzynce (echem tej transakcji była komedia Plotki, czyli przyjemności nowego nabycia, 1837, niedr.). W r. 1838 osiadł na krótko w Kamieńcu Podolskim. W r.n. kupił ogród pod Kamieńcem, tzw. Bramkę Rajską i wziął w dzierżawę pobliską wieś Ciołkowce. Poezje S-ego cieszyły się nadal rozgłosem, zwłaszcza na emigracji, gdzie były przedrukowywane w zbiorku „Pieśni patriotyczne z czasów rewolucji polskiej 1830” (Lipsk 1833) oraz w wydawanym w Paryżu przez Antoniego Starzyńskiego piśmie „Sławianin” (1841 z. 1).
W r. 1842 otrzymał S. paszport; opuścił zabór rosyjski i wyjechał na stałe do Galicji. Osiadł w scedowanym mu przez matkę Kulparkowie pod Lwowem, gdzie żył samotnie, zyskując w sąsiedztwie opinię dziwaka. W r. 1844 opublikował Wiersz do Karola Lipińskiego (Lw.). W l. 1844–5 ponownie zainteresował się dramatem; ukończył rozpoczęty ok. r. 1822 przekład tragedii Müllnera „Przewina” (fragmenty w: „Dzien. Warsz.” 1827 t. 7, „Dzien. Mód Paryskich” 1844, wyst. bez sukcesu, Lwów 3 III t.r.) i adaptował kolejne komedie francuskie: A. Pirona „Manię do wierszów” (1845, wyst. Lwów, wyd. W. 1850) i E. Augiera „Cykutę” (wyd. Wiedeń 1847). Ok. poł. l. czterdziestych pogorszył się stan zdrowia S-ego; w listach skarżył się na depresję i postępującą ślepotę. W r. 1844 wyjechał do Wiednia, stąd na kurację do Karlsbadu i Toeplitz, a potem do Drezna, gdzie przeszedł na wyznanie ewangelicko-reformowane. Następnie poddał się leczeniu w zakładzie hydropatycznym V. Priessnitza w Grefenbergu. W Wiedniu w r. 1846 zastała go wiadomość o śmierci córki, co zupełnie go załamało; kilka miesięcy później wyjechał do Włoch. Wrócił do kraju z końcem r.n.
U schyłku l. czterdziestych uprawiał S. głównie twórczość prozatorską, ale już nie publikował. W Rozmowie dwóch znajomych w kilka dni po śmierci Stanisława Doliwy Starzyńskiego, ukazał siebie jako oryginała i samotnika, w Podróży do mego grobowca w Kulparkowie (1849), zawarł refleksje eschatologiczne, w poetyckim testamencie z r. 1850 pt. Uwagi względem celu życia i nieśmiertelności ducha dla Eugeniusza de L’Arbre (wnuka) przedstawił rozważania o religii i ateizmie. Odchodził w tym okresie od reguł klasycystycznych i poszukiwał nowych form literackiej ekspresji. Pozostał natomiast zwolennikiem oświeceniowego libertynizmu i nieprzejednanym antyklerykałem; występował przeciw dogmatom katolickim i kultowi świętych, potępiał jezuitów za fanatyzm (Okulary. Do Ariosta), zarzucał duchownym zachłanność i nie unikając ataków personalnych, drwił z ich obyczajowości (Do imości księdza Turowicza, wikarego na parafii zamiechowskiej, Do W. Mości Księdza Sikorskiego proboszcza zamiechowskiego, Na księdza Bernacha). Sporą część twórczości S-ego zajmują wspomnienia przeznaczone dla Sabińskiego i dla córki; niekompletne i pozbawione chronologii, zawierały opisy podróży, interesujących wydarzeń i szczegółów życia codziennego (Moje wspomnienia, Pamiętniki niewarte pamięci). W tekstach publicystycznych opowiadał się S. za likwidacją pańszczyzny (Projekt względem zniesienia pańszczyzny w Galicji, 1847) i był rzecznikiem praw zabezpieczających chłopów przed samowolą szlachty (Prostoduszne uwagi przełożone szlachcie przybyłej na wybory do Kamieńca Podolskiego). W sierpniu 1850 stracił wzrok w prawym oku i odtąd swe utwory jedynie dyktował. T.r. zdecydował się na publikację dzieł dramatycznych; powierzył je Antoniemu Kozieradzkiemu, który wydał pełny tekst Matki rodu Dobratyńskich (Lw. 1850), a następnie pierwszy tom Poezji Stacha Doliwy pt. Teatr (Lw. 1851), obejmujący: Matkę rodu..., Cykutę i Manię do wierszy. Spuściznę rękopiśmienną, zebraną w ośmiu tomach, S. przekazał Leszkowi Duninowi Borkowskiemu (obecnie w posiadaniu B. Ossol., rkp. 2290 t. 1–8). Związany z gminą ewangelicką we Lwowie zapisał jej Kulparków. Zmarł w kwietniu 1851 w Kulparkowie i tam w wybudowanym wcześniej grobowcu, został pochowany.
S. nie był żonaty; opiekował się swoją i nieznanej z imienia chłopki nieślubną córką Marią (Mimi) (1810–1846), która w małżeństwie (od r. 1827) z Janem de L’Arbre miała liczne potomstwo, m.in. syna Eugeniusza; po śmierci matki Eugeniusz wychowywał się w Prusach u krewnych ojca. Miał S. również wychowanka Filona (ur. ok. 1820).
Litogr. Franza Eybla z r. 1841 w B. Ossol., sygn. 2290 t. 1, oraz w: Dykcjonarzyk ekonomiczny...; Drzeworyt wg rysunku Józefa Tadeusza Polkowskiego, reprod. w: „Tyg. Ilustr.” 1862 nr 142 s. 236; Portret na tablicy pamiątkowej w kościele ewangelickim we Lw.; – Estreicher w. XIX, IV; Nowy Korbut, VI cz. 1 (bibliogr.); Simon, Bibliogr. dramatu, II; – Enc. Org.; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Literatura Pol. Enc., II (Z. Lewinówna); Pisarze polskiego Oświecenia, W. 1996 III (W. Pusz, bibliogr., reprod. drzeworytu); Sowiński, Słown. muzyków; – Słown. Geogr. (Zamiechów, Zbrzyż); – Biegeleisen H., Nie wydane pisma Stacha Doliwy, „Wiad. Bibliogr.” 1884 nr 3–4 s. 42–5, 66–8; Bieliński, Uniw. Wil., III; Danilewiczowa M., Tymon Zaborowski. Życie i twórczość (1799–1828), W. 1933; Die evangelische Kirchengemeinde Lemberg von ihren Anfängen bis zur Gegenwart (1778–1928), Lw. 1929 s. 102–3, 173–5 (wypis z testamentu S-ego); Hahn W., Kilka notatek o Euzebiuszu Słowackim (Euzebiusz Słowacki i Stanisław Starzyński), „Pam. Liter.” R. 8: 1909 s. 136–8; Kamiński A., Polskie związki młodzieży 1804–1831, W. 1963; Kasjan J. M., Nieznana poezja Stanisława Starzyńskiego, Zesz. Nauk. Uniw. Mikołaja Kopernika 1957, Nauki Human.-Społ., z. 1 s. 85–106; Kesselring R., (Stach z Zamiechowa) Stanisław Doliwa hr. Starzyński. Rys biograficzny, Lw. 1929 (reprod. litogr. i fot. nagrobka); Komorowski J., Polskie życie teatralne na Podolu i Wołyniu do 1863 roku, Wr. 1985; Kowalewska D., Poeta wśród „zdarzeń prawdziwych”. Puścizna prozatorska Stanisława Doliwy Starzyńskiego, Tor. 2001 (bibliogr., reprod. obu podobizn, fot. rękopisów, szczegółowy wykaz utworów zawartych w t. 8 Pism S-ego); Lasocka B., Teatr lwowski w l. 1800–1842, W. 1967; Orman E., Pułkownika Józefa Poniatowskiego życie codzienne w Tahańczy, „Roczn. B. Nauk. PAU i PAN w Kr.” R. 48: 2003 s. 301; Pruniewicz A., Teatr polski w Kamieńcu Podolskim, „Ruś” R. 1: 1911 z. 1 (wzmianka o tabl. pamiątkowej); Schnür-Pepłowski S., Polski Béranger, „Kraj” 1900 nr 7–8 s. 120–1; Skwarczyński Z., W szkole sentymentalizmu. „Tygodnik Wileński” z 1804 roku, Ł. 1958 (reprod. litogr.); Snopek J., Objawienie i oświecenie. Z dziejów libertynizmu w Polsce, Wr. 1986; Wojciechowski K., Listy Franciszka Wężyka z r. 1828–1831, „Pam. Liter.” R. 1: 1902 s. 141–9; Wójcicki K. W., Warszawa i jej społeczność w początkach naszego stulecia, W. 1875; Zieliński A., Wśród spuścizny poetyckiej Stanisława Starzyńskiego, „Prace Polon.” S. 21: 1966 s. 53–69; – Gołyński A., Pamiętnik podolskiego powstania 1830–1831 r., Oprac. E. Kozłowski, W. 1979; Kowalski F., Wspomnienia (1819–1823), Kijów 1912; Hertz, Zbiór poetów pol., I; [Rolle J. A.] Dr Antoni J., Literacka drużyna. Starzyński, w: tenże, Wybór pism, Kr. 1966 III; Rychter J. H., Stanisław Doliwa Starzyński. Wspomnienia z okazji 100-lecia urodzin, „Kłosy” 1884 nr 991 s. 404–8; Sabiński J., Stanisław Doliwa Starzyński (Uzupełnienie), „Tyg. Ilustr.” 1862 nr 142 s. 235–6; Wójcicki K. W., Stanisław Doliwa Starzyński, tamże 1862 nr 121 s. 29–31; – „Gaz. Lwow.” 1875 nr 33; „Ruch Liter.” 1875 nr 11–12; „Tyg. Pozn.” 1863 nr 7 (data śmierci S-ego); – B. Jag.: rkp. 7815 IV k. 148–9, rkp. 78621 IV k. 61; B. Ossol.: rkp. 6293, 9760, 10214, 12318, 12720, 14465; – Informacje Elżbiety Orman-Michty z Kr.
Danuta Kowalewska