Stanisław (Poddębski) z Poddębic h. Ostoja (zm. po r. 1436), podstarości krakowski, starosta lubelski, burgrabia krakowski, wielkorządca krakowski.
Pochodził z drobnoszlacheckiej rodziny z Łęczyckiego. Był prawdopodobnie synem jednego z braci, Urbana lub Wita z Poddębic, występujących w l. 1388–1405, bratem Jana; jego braćmi stryjecznymi byli Stanisław i Świętomir. Przynależność rodową S-a potwierdza zapiska herbowa z r. 1423, kiedy to wraz z Piotrem Chełmskim świadczył naganionemu w szlachectwie Maciejowi z Borowna. Był zapewne rycerzem pasowanym, z tytułem strenuus wystąpił jeden raz, w r. 1434.
Po raz pierwszy S. wymieniony został 3 III 1411 z tytułem rządcy sieradzkiego, zasiadając w sądzie grodzkim w Sieradzu jako asesor. Był w służbie star. sieradzkiego i woj. sandomierskiego Mikołaja Białuchy z Michałowa i Kurozwęk. Często sądził w zastępstwie starosty lub jego sędziego (tenutariusz pabianicki, archidiakon i oficjał krakowski Andrzej Myszka powoływał się w r. 1425 na jego dawny wyrok, wydany w sporze między nim a Tomaszem z Mierzyna i Jarosławem z Wilczkowa w sprawie tamy dla młyna w Chropach). W r. 1417 w imieniu swoim i kapit. krakowskiej procesował się z wojskim sieradzkim Chebdą z Niewiesza, a po jego śmierci z żoną Katarzyną i dziećmi, o zbudowanie przez nich młyna na granicy Chropów. T.r. jako rządca sieradzki przyjął rezygnację Mikołaja, syna Spota, z prawa dziedzicznego do młyna w Warcie, który mu przypadł po śmierci ojca, młynarza z Dusznik. Kariera S-a związana była początkowo ściśle z Białuchą, należał bowiem do jego klienteli. Wraz z otrzymaniem przez Białuchę star. krakowskiego, S. przekazał 13 VIII 1418 zamek sieradzki i miasto oraz wsie należące do niego w zarząd Konradowi z Bystrzanowic, który przejął je w imieniu nowego star. sieradzkiego Piotra Szafrańca, podkomorzego krakowskiego. Już 25 VIII t.r. był S. w Krakowie, gdzie Białucha powierzył mu stanowisko podstarościego krakowskiego (po raz ostatni na tym urzędzie poświadczony został 26 VIII 1423). Jednocześnie od marca 1422 do poł. r.n. był jednym z 10 burgrabiów zamku królewskiego na Wawelu z pensją 60 grzywien rocznie, wypłacaną z żup krakowskich. Wzmianka z r. 1422 o Stanisławie z Poddębic, dzierżawcy Bałdrzychowa, wsi należącej do cystersów w Sulejowie, dotyczy zapewne jego brata stryjecznego o tym samym imieniu.
Nominację króla Władysława Jagiełły na wielkorządcę krakowskiego zawdzięczał S. zarówno znajomości spraw gospodarczych, lojalności wobec rodziny królewskiej, wykazanej na urzędzie burgrabiego, jak i stałej protekcji Białuchy. Służbę rozpoczął przed 23 IX 1423 i sprawował ją co najmniej do 15 XII r.n. Możliwe, że to właśnie zasługi w zakresie zarządu dobrami królewskimi i organizowaniu stacji dla dworu zostały nagrodzone urzędem star. lubelskiego, który S. sprawował w l. 1426–30. Z tego okresu jego działalności zachował się dokument (znany z kopii z błędną datą 29 V 1418), w którym S. nadał młynarzowi Maciejowi młyn nad stawem Chłopie w Lublinie. W maju 1430 był ponownie w Krakowie, gdzie po raz drugi objął urząd wielkorządcy krakowskiego, który pełnił do końca lutego 1432. Często przewodniczył sądom starościńskim na zamku, toteż nie sposób rozdzielić kompetencji przynależnych sprawowanym przez niego urzędom. Jako wielkorządca wystawił S. w Krakowie 26 II t.r. dokument w sprawie sprzedaży przez mieszczan krakowskich młynów klasztorowi Bożego Ciała na Kazimierzu (potwierdzony przez króla 21 VIII 1432 w Nowym Mieście Korczynie). Wraz z powrotem Białuchy na urząd star. krakowskiego, S. znów stawił się na jego służbę. Zapewne już od 22 VI 1433 do 31 VIII 1436 pełnił ponownie obowiązki podstarościego, łącząc je na krótko (sierpień–wrzesień 1433) z burgrabiostwem krakowskim. Najlepiej w źródłach ukazana jest działalność sądowa S-a, zwłaszcza w sprawach dotyczących utrzymania porządku w mieście. W okresie wojny z ks. litewskim Świdrygiełłą i Krzyżakami w r. 1433 przebywał stale na Wawelu. Wówczas to, pod nieobecność Białuchy, sprawował przez całe lato urząd star. krakowskiego jako jego wicesgerens. Sporo troski poświęcał funkcjonowaniu podkrakowskich młynów starostwa, konsekwentnie ściągał kary należne staroście.
Pod koniec życia króla Władysława Jagiełły związał się S. ze stronnictwem królowej Zofii. W l. 1433–4 zasiadał w sądzie nadwornym jako sędzia z ramienia królowej, zaś w r. 1435 otrzymał od niej star. (niegrodowe) żarnowieckie. Jako jego tenutariusz poświadczony został 11 V t.r., ale był nim zapewne już 22 III, kiedy to skarżył kmieci ze wsi przyległych za niedostarczony do dworu królowej w Żarnowcu owies. Tenutę tę trzymał jeszcze 12 IX 1436. Pełnione urzędy wymagały od niego umiejętności administracyjno-gospodarczych, wojskowo-policyjnych i sądowych. Cieszył się znacznym autorytetem, czego wyrazem było powołanie się woj. sandomierskiego i star. krakowskiego Piotra z Pieskowej Skały na jego radę (obok bp. chełmskiego Jana Biskupca, podkanclerzego królestwa Władysława Oporowskiego, woj. krakowskiego Jana Tarnowskiego, marsz. Jana Głowacza z Oleśnicy, sędziego krakowskiego Pawła z Bogumiłowic) w sprawie zatargu między mieszczanami Krakowa i Stradomia (wyrok 22 XII 1431). W r. 1436 w sądzie nadwornym był S. jednym z rozjemców w sporze między jego współrodowcami, dziedzicami Chełma. W czasie sesji sądu komisarycznego, odprawianego przez niego w kościele Dominikanów p. wezw. Świętej Trójcy w Krakowie, ustanowił (m.in. wraz z woj. krakowskim Piotrem Szafrańcem «starszym») zakład 1 tys. grzywien w sporze między Przedborem z Koniecpola a Hinczą z Rogowa do czasu przyjazdu króla do Krakowa. Wtedy też żupnik Mikołaj z Tarnawy zobowiązał się złożyć na ręce S-a 50 grzywien z żup dla sędziego łęczyckiego Adama z Turu.
S. odziedziczył niewielki majątek. Był właścicielem jedynie działu we wsi Poddębice. Od r. 1413 brata S-a, Jana, a od r. 1416 samego S-a, o czwartą część dziedzictwa w Poddębicach po Machnie, pozywały jej dzieci: Tomek z Boguszyc, brat Mikołaj oraz ich nieznana z imienia siostra; S. odparł ich pretensje. Majątek S-a uległ powiększeniu dzięki jego służbie. Dn. 17 VI 1413 otrzymał od Białuchy sołectwo we wsi królewskiej Jakubice, które obejmowało dwa łany, ogród i staw, wraz z prawem do zbudowania karczmy i z obowiązkiem służby wojskowej z kuszą (nadanie potwierdzone przez króla w Kielcach 9 VIII t.r.). W r.n. wziął w zastaw za 40 grzywien szerokich gr od Jana z Byczyny jego działy w Byczynie i Łężkach. W r. 1415 kupił od braci stryjecznych Stanisława i Świętomira ich działy w Poddębicach za 100 grzywien szerokich gr. W r. 1425 kupił za 100 grzywien działy Jarosława w Bieślach, ale transakcja ta nie weszła w życie. Główne dochody S-a pochodziły z uposażenia urzędów, sądownictwa i trzymanych tenut. Przed 27 IV 1431 otrzymał prawo wykupu star. tuszyńskiego (m. i wieś Tuszyn w pow. piotrkowskim) z rąk Mikołaja Kobyłki z Żarek i Kryska. Dn. 2 V t.r. Mikołaj zeznał, że wziął od S-a z tytułu wykupu 400 grzywien. Tenutę tuszyńską trzymał zapewne do śmierci, skoro źródła poświadczają jej posiadanie przez S-a jeszcze 28 III 1435.
S. udzielał pożyczek i poręczał długi. W r. 1423 żupnik krakowski Abraham Czarny z Goszyc był mu winien 66 grzywien. W l. 1423–7 często pożyczał S. szlachcie łęczyckiej. Dn. 14 V 1430 poręczył za Wojciecha z Tuliszkowa, syna zmarłego kaszt. kaliskiego Janusza z Tuliszkowa, 100 grzywien, a 28 III 1435 poręczył (wspólnie z trzema innymi) za żupnika Mikołaja Serafina, gwarantując spłatę 700 grzywien wwiązaniem w m. Tuszyn. W r.n. poręczył za Jana Strasza z Kościelnik 150 fl., a 16 XI 1436 poręczał kolejne długi żupnika krakowskiego Mikołaja Serafina. Dn. 24 XI t.r. był asesorem sądu nadwornego w Krakowie. Zmarł po 4 XII 1436.
Żoną S-a była Dorota, córka Stanisława z Barczewa h. Pobóg i Zdzisławy (Zdzichy) ze Stoczków koło Burzenina, siostra Mściwoja. Małżeństwo zawarto po r. 1425, bowiem t.r. Zdzicha ze Stoczków z córkami Małgorzatą, żoną Mikołaja, i Dorotą (jeszcze bez męża) sprzedała za 150 grzywien szóstą część wsi Chojne, na której miała oprawę. W r. 1429 Dorota, już żona S-a, dokonała działu majątkowego w Stoczkach z matką. Małżeństwo było bezdzietne, skoro Dorota, dokonując w r. 1443 ponownego działu z matką, nie wspomina o swym potomstwie; prawdopodobnie po śmierci męża sprzedała Poddębice Piotrowi z Niewiesza, który co najmniej od r. 1440 był właścicielem tej wsi. Żoną brata S-a Jana była Piechna, córka Tomasza z Kucowa, która w r. 1413 kwitowała matkę i braci z wypłaty posagu.
Szymczakowa, Szlachta sieradzka; – Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy, s. 120–1; Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu, Oprac. S. Kuraś, w: Dzieje Lubelszczyzny, W. 1983 III (Lublin zamek i star.); Urzędnicy, IV/1, IV/5; – Laberschek J., Początki miasta Żarki i jego pierwszy wiek istnienia, „Studia Hist.” R. 29: 1986 s. 343; Sikora F., Dybacze-Czuryłowie herbu Radwan w XV–XVI w., w: Patientia et tempus, Red. O. Dyba i in., Kr. 1999 s. 176; tenże, Dzieje podrzędztwa i starostwa niepołomickiego w średniowieczu (cz. 1), „Teki Krak.” T. 8: 1998 s. 131, 140; tenże, Wielkorządy krakowskie na przełomie XIV i XV wieku, w: Urzędy dworu monarszego dawnej Rzeczypospolitej i państw ościennych, Red. A. Gąsiorowski, R. Skowron, Kr. 1996 s. 102; – Długosz, Liber benef., III 146 (błędna datacja); Kod. m. Krak., I nr 131; Księga ziemska kaliska 1400–1409, Wyd. T. Jurek, P. 1991 nr 1423; Liber cancellariae Stanislai Ciołek, Wyd. J. Caro, Wien 1874 II nr 13; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 1596, 1809, 1863, 1983, 1985, 2355, 2498, 2569, VII nr 425; Teki Pawińskiego, III nr 639, 724, 778, 1149, 2935, 2973, 2976, 2992, 5492, IV nr 3699; Zbiór dok. mpol. I nr 327 (błędna data: 1418), II nr 439, VII nr 2111; – AGAD: dok. perg. 747, Księgi ziemskie łęczyckie, ks. 5 k. 271, 293, 310v, 361v, ks. 6 k. 122v, 161, ks. 7 k. 27, 30v, 60v, 70v, 73v, 82v, 151v, 287, 301v, ks. 8 k. 10, 11v, 36, 47, 49v, 73v, 90v, 176v, 243v, 245, ks. 10 k. 413, 532, ks. 11 k. 381, Księgi grodzkie sieradzkie, ks. 1 s. 272, 326, ks. 3 s. 90, 99, 141, 219, 242, 303, 321, 336, 349, 358, 365, 382, 428, 469, 474, 484, 512, 516, 526, 559, 581, ks. 5 s. 229, ks. 6 k. 12, ks. 8 s. 84, Księgi ziemskie sieradzkie, ks. 4 k. 136, ks. 6 k. 9v, 40, ks. 7 k. 67v; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Księgi grodzkie krak., t. 1 s. 20, 36, 45, 57, 87, 160, 212, 265, 288, 327, 344–5, 363, 387, 404, 423, 454–5, 458, 482, 485, 492, 494, 511, 516, 522, 531, 553, 557, 605, 608, 615, 627, 655, 698, 701, 720, t. 2 s. 7, 15–16, 18, 25, 78–9, 101, 103, 113, 122–3, 125–7, 131, 137, 142, 146, 181, 209, 230–1, 263, 267, 276, 292, 300, 351, t. 4 s. 75, 78, 95, 99, 107, 112, 116, 119, 131, 134–5, 137, 141–2, 145–8, 242, 247, 280, 298, 331, 421, 852, 962, 965–6, 969–70, 974–5, 984, 986–7, 993, 999, 1011, 1014, 1017, t. 5 s. 12, 18, 20, 22–3, 33–4, 39, 41, 43–4, 48, 69, 97, 127, 133, 141, 179–80, 195, 204, 275, 290, 296–7, 325, 336, 341, 374, 383, 411, 440, 552–3, 574, 592, 606, 615, 688, 699, 717, 725, 762, 792–3, Księgi ziemskie krak., t. 7 s. 181, 276, t. 9 s. 254, t. 11 s. 159, t. 150 s. 2, 4; B. Czart.: Teki Pstrokońskiego, rkp. 3345 k. 18, 45 (lub 45v), 58, 69–71v, 130, 150, 167–8, 183; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 8644 s. 206–8, 234.
Waldemar Bukowski i Alicja Szymczakowa