Łowejko Stefan h. własnego (zm. ok. 1595), sędzia ziemski mozyrski, domniemany zwolennik wolnomyślicielstwa religijnego. Dość często używana forma nazwiska: Łowan, powstała zapewne na skutek omyłki kopisty, któremu zawdzięczamy odpis pozwu przeciwko Ł-ce. Należał on do rodziny osiadłej m. in. w pow. mozyrskim i piastującej tam liczne urzędy; był synem Grzegorza. Ł. w r. 1577 występuje jako podsędek mozyrski; w r. 1589 był tamtejszym wojskim. Wówczas też sejm powołał go na stanowisko poborcy podatków i czopowego w pow. mozyrskim. Ł. należał do zamożnej szlachty, skoro na popisie wojska litewskiego w r. 1567 stawił się z 2 «drabami» i 3 końmi. Był on właścicielem majątków: Borysowicze lub Borysowszczyzna, Potoczyszcze, Tułgowicze i Zinowiszcze. W r. 1591 otrzymał w dożywotnią dzierżawę część włości Oniekszty (52 włóki i 13 morgów); w n. r. prawował się ze Stefanem Łozką o rozgraniczenie wsi Zahal i Klewy.
Tenże Łozka oskarżył w r. 1591 Ł-ę przed Trybunałem Lit. o niewiarę w Trójcę Św. i bóstwo Chrystusa, negowanie nieśmiertelności duszy i życia pozagrobowego oraz o stawianie znaku równości między człowiekiem a zwierzęciem. Wg pozwu, Ł. miał również twierdzić, iż «świat nie jest stworzony, ale tak od wieków stoi», cokolwiek zaś na nim istnieje, «powstało samo przez się». Raj i piekło występują tylko na ziemi, zależnie od tego, jak się komu powodzi. Oskarżenia te mogły wynikać z rywalizacji osobistej i zatargów majątkowych pomiędzy Łozką a rodziną Łowejków. W l. 1592 i 1594 procesował się on bowiem również z Janem Łowejką, marszałkiem mozyrskim. Łozka starał się też pozbawić obu Łowejków ich urzędów, twierdząc, iż Ł. nie posiada – jako bezbożnik – odpowiednich kwalifikacji do sprawowania obowiązków sędziego, Jan Łowejko nie powinien zaś – z uwagi na nie znane nam bliżej uchybienia – być marszałkiem. Jak wynika z akt „Metryki Litewskiej”, Łozka nie zdołał udowodnić swoich oskarżeń, skoro w r. 1592 Ł. występował nadal jako sędzia ziemski mozyrski, zaś Jan Łowejko był jeszcze w dwa lata później tamtejszym marszałkiem. Również S. Reszka i M. Łaszcz, którzy streszczają zarzuty przeciwko Ł-ce, nic nie piszą o karze, którą miałby mu sąd wymierzyć. Do sprawy o wolnomyślicielstwo religijne w Trybunale Lit. przypuszczalnie nie doszło lub też zakończyła się ona wyrokiem uniewinniającym z braku dostatecznych dowodów winy. W r. 1595 Ł. ponownie procesował się z Łozką o rozgraniczenie włości Borysowicze od wsi Zahal i Klewy. Jeśli wierzyć Reszce, w rok później Ł. już nie żył; rzekomo grobu jego nie można było przez szereg dni zasypać, ponieważ ziemia nie chciała przyjąć zwłok bezbożnika.
Już Reszka pisał o skomplikowanej ewolucji ideowej Ł-i, który «ex iudeo christianus, ex christiano zwinglianus, ad ultimum factus atheus». W XIX w. O. Lewickij upatrywał w poglądach Ł-i «wolnomyślicielstwo religijne doprowadzone do skrajnej negacji», wiążąc je z wpływami zwolenników doktryny, którą propagował na Litwie Teodozy Kosy. Zdaniem współczesnych badaczy, w przypisywanych Ł-ce poglądach można dopatrzyć się pewnych zbieżności z racjonalistycznym nurtem ideologii ariańskiej, zwłaszcza z nonadorantyzmem. Historycy radzieccy widzą w nim zdecydowanego ateistę, który wyznawał poglądy materialistyczne i był typowym przedstawicielem «białoruskiego epikureizmu» (Serbenta). Zawarty w pozwie zarzut epikureizmu był jednak u schyłku XVI w. dość często wysuwany przez przedstawicieli różnych obozów wyznaniowych, z arianami włącznie. Z tej to literatury polemicznej mógł korzystać i Łozka przy sporządzaniu pozwu przeciwko Ł-ce. Tekst pozwu przedrukowali: D.Č.O. Bodjanskij w: „Čtenija v Imperatorskom obščestve istorii i drevnostej” (Moskwa, T. 1: 1846 nr 1 s. 11–12) oraz V. A. Serbenta w: Iz istorii fiłosofskoj i obščestvenno-političeskoj mysli Belorussii. Izbrannye proizvedenija XVI – načało XIX v., Minsk 1962 s. 98.
Boniecki; – Aleksjutovič M. A., Scjapan Lovan, „Polymja” 1966 nr 11; Brückner A., Różnowiercy polscy, W. 1962; Lewickij O., Socynianie na Rusi, „Reform. w Pol.” R. 2: 1922 s. 215; Podoškin S. A., Reformacija i obščestvennaja mysl’ Belorussii i Litvy..., Mińsk 1970 s. 161–3; Serbenta V. A., Vidnye ateisty i materialisty Belorussii vtoroj pol. XVI v., w: Iz istorii filosofskoj… mysli Belorussii, s. 94–6; Szczucki L., Z dziejów eschatologii ariańskiej w Polsce XVI wieku, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., W. 1957 IV 159–60; Tazbir J., Prekursorzy polskiego libertynizmu, „Euhemer. Zesz. Filoz.” 1961 nr 2 s. 47–8; – We wszystkich opracowaniach Ł. występuje jako Łowan, względnie: Łowan (Łowejko); – Łaszcz M., Recepta na Plastr Czechowica ministra nowokrzczeńskiego przez Szczęsnego Żebrowskiego wydana, Kr. 1597 s. 51–2; Reszka S., De atheismis et phalarismis evangelicorum, Neapoli 1596 s. 40; Russkaja Istoričeskaja Biblioteka, XXXIII 1235; Vol. leg., II 303; – AGAD: Summariusz Metryki Lit. t. VI, fol. 231v., 261, 267v.; B. Raczyńskiego: rkp. 34 fol. 133 (Pozew jednemu sekty epikurów w roku 1591 dany).
Janusz Tazbir