Stefan Polak (zm. 1275), magister, archidiakon opolski i wrocławski, kanonista.
Pochodzenie S-a nie jest znane. Prawdopodobnie po raz pierwszy wystąpił w źródłach w r. 1248 jeszcze bez stopnia magisterskiego jako kapelan bp. wrocławskiego Tomasza I. Z tego powodu nie należy go utożsamiać z magistrem Stefanem, pisarzem występującym w formule «datum per manus» dokumentu wystawionego w r. 1239 przez ks. opolskiego Mieszka II Otyłego dla szpitala Świętego Du-cha we Wrocławiu. Nie ma również podstaw identyfikacja S-a (M. Wójcik) ze Stefanem, kapelanem ks. Władysława opolskiego i rektorem kościoła w Czeladzi (1260–2). Błędnie też utożsamiano S-a (Z. Kozłowska-Budkowa, C. Zawodzińska) ze Stefanem Polakiem, studentem prawa w Bolonii, występującym na tamtejszym uniwersytecie 23 I 1268, bowiem S., jak świadczą dokumenty z 9 I i 24 II t.r., przebywał wtedy we Wrocławiu. Trudno także przyjąć jego identyfikację ze Stefanem z Krakowa studiującym w Bolonii w r. 1269.
S. uzyskał kanonię w kapit. katedralnej wrocławskiej niewątpliwie za poparciem bp. Tomasza I; już jako kanonik towarzyszył mu na zjazd arcybisku-pa i biskupów metropolii gnieźnieńskiej w Krakowie w lipcu 1250 w sprawie starań o kanonizację bp. Stanisława ze Szczepanowa. Wraz z tymi dostojnikami kościelnymi udał się następnie do Sieradza, gdzie 6 X t.r. w obecności arcybp. Pełki i bp. Tomasza I był świadkiem na dokumencie ks. kujawskiego Kazimierza Kondratowica, potwierdzającym przywileje dla biskupstwa włocławskiego, jako jedyny przedstawiciel katedralnej kapit. wrocławskiej. W r. 1251 uczestniczył z kilkoma innymi kanonikami wrocławskimi w zażegnaniu sporu między biskupem wrocławskim a prepozytem lubuskim Magnusem von Anhalt o dziesięciny z nowo lokowanych wsi w okręgu żagańskim i wystąpił jako świadek na dokumencie wystawionym przez prepozyta. Po 1 VI t.r. opuścił Wrocław i udał się na studia prawdopodobnie do Bolonii. Uzyskał stopień magistra (zapewne «in artibus») oraz wykształcenie w dziedzinie prawa kanonicznego; prawdopodobnie też wtedy nawiązał kontakty z Kurią Rzymską. Po powrocie na Śląsk objął przed 8 III 1260 archidiakonat opolski. Nadal należał do bliskich współpracowników bp. Tomasza I i w marcu t.r. wraz z archidiakonem wrocławskim, magistrem Bogusławem uczestniczył w pertraktacjach między biskupem a ks. wrocławskim Henrykiem III, w sprawie zawarcia ugody po zatargach Tomasza z bratem księcia, ks. legnickim Bolesławem Rogatką; wystąpił wtedy jako świadek na dokumencie, w którym Henryk III poręczył biskupowi spłatę przez Bolesława Rogatkę 2 tys. grzywien srebra. T.r. miał również S. udział w osiągnięciu porozumienia między bp. Tomaszem I a ks. opolskim Władysławem w konflikcie o lokację miasta Sławięcice, podjętą ze szkodą dla sąsiedniego miasta biskupiego Ujazdu. Jako archidiakon opolski i kanonik wrocławski został S. kilkakrotnie wymieniony w r. 1262 w dokumentach biskupa i kapit. wrocławskiej.
Przed 28 VIII 1263 otrzymał S. godność subdiakona i kapelana papieskiego. T.r. papież Urban IV wysłał go z misją do Polski, Czech i Austrii w celu zbadania sprawy pieniędzy zebranych w Polsce, Czechach i na Węgrzech w l. 1261–2 przez kolektora Kamery Apostolskiej magistra Piotra z Pontecorvo i złożonych przez niego na przechowanie w klasztorze Benedyktynów Sanctae Mariae Scotorum w Wiedniu. S. osobiście przesłuchał w Wiedniu opata benedyktynów, uzyskując jego zeznanie, że Piotr z Pontecorvo przesłał pieniądze za pośrednictwem Krzyżaków i joannitów; przepytywanie kilku zakonników nic jednak nie dało, a starsi mnisi klasztoru Sanctae Mariae Scotorum, wysłani przez opata poza Wiedeń, okazali się nieosiągalni. Dokończenie dochodzenia zlecił papież przeorowi wiedeńskich dominikanów i plebanowi wiedeńskiemu Gerardowi. W tym czasie został S. archidiakonem wrocławskim, obejmując prałaturę po magistrze Bogusławie, który ostatni raz jako archidiakon wystąpił 7 II 1262. W związku z uzyskaniem archidiakonii zrezygnował S. po 28 VIII 1263 z archidiakonatu opolskiego i kanonii w kapit. katedralnej we Wrocławiu. Z godnością archidiakona wrocławskiego wystąpił po raz pierwszy 1 IX 1264; tego dnia za zasługi dla Stolicy Apostolskiej papież Urban IV udzielił mu prowizji na najbliższą wakującą kanonię krakowską i nakazał dziekanowi ołomunieckiemu Herbordowi oraz kanonikowi ołomunieckiemu Bartłomiejowi wprowadzić go na tę prebendę. S. niebawem wszedł w posiadanie kanonii krakowskiej, bowiem już w r. 1266 zasiadał w kapit. katedralnej na Wawelu. Po śmierci bp. krakowskiego Prędoty wziął zapewne udział w elekcji jego następcy i wyznaczony na delegata kapituły wraz z kanonikami Wyszem z Półkoziców i prepozytem wiślickim magistrem Gerardem, dokonał 9 X t.r. wyboru «per compromissum» nowego bp. Pawła z Przemankowa, kanclerza ks. krakowskiego Bolesława Wstydliwego. Przez dwa następne lata przebywał ponownie w otoczeniu bp. wrocławskiego Tomasza I; zapewne uczestniczył 9 II 1267 w synodzie zwołanym we Wrocławiu przez legata papieskiego Gwidona i wraz z całą kapit. wrocławską wystąpił jako świadek na testamencie biskupa sporządzonym 9 I 1268. Z testamentu wynika, że biskup nadał kiedyś katedrze wrocławskiej dwie swoje dziedziczne wsie Kaszowo i Powidzko (koło Milicza), które dożywotnio dzierżył S.; po jego śmierci miały one przejść do kollacji kapit. katedralnej. Poświadczony u bo-ku bp. Tomasza I jeszcze 24 II t.r., po jego zgonie (30 V) brał zapewne udział w elekcji nowego bp. wrocławskiego ks. Władysława, arcybiskupa salzburskiego, brata Henryka III i Bolesława Rogatki. Następnie wyjechał znów do Italii na dwór papieski.
Występując z przydomkiem Polak (Stephanus Polonus) przebywał S. w tym okresie przez jakiś czas (zdaniem A. Vetulaniego i R. Elzego) na uniw. w Bolonii. Wiosną 1270 dyskutował tu kwestię «Utrum electio sit per summum pontificem approbanda», w której podjął problem uznania przez Stolicę Apostolską przyszłej elekcji na cesarza Fryderyka, wnuka zdetronizowanego Fryderyka II, po ewentualnej rezygnacji Alfonsa Kastylijskiego i Ryszarda z Kornwalii, a także sprawę małżeństwa Fryderyka z Kunegundą, córką króla Czech Przemysła Ottokara II. Opierając się na pomnikach prawa kanonicznego i rzymskiego uznał, że nic nie stoi na przeszkodzie elekcji, którą papież zobowiązany jest potwierdzić («papa debet eius electionem confirmare»). S. utrzymujący kontakty z dworem praskim zajął się tym problemem zapewne na życzenie Przemysła Ottokara II; list jego żony, królowej Kunegundy (zachowany w jej formularzu) do bp. wrocławskiego Tomasza II, wysłany już po śmierci S-a, wychwalał jego zalety («vir utique magnae discretionis et nominis»). Rozwiązanie kwestii przez S-a wysoko cenił po latach wybitny prawnik włoski Johannes Andreae (Jan Andrzejowy, zm. 1348), który komentując bullę Innocentego IV (Ad apostolice dignitatis) o złożeniu z tronu Fryderyka II, wystawioną na soborze lyońskim 17 VII 1245, umieścił kwestię w „Novella super Sexto Decretalium” (Papiae 1484; B. Jag.: inc. 552 k. 92 rab). Kwestia S-a zachowała się w zbiorze prawniczych kwestii bolońskich (B. Watykańska w Rzymie: rkp. 260 k. 172v, obecnie Codex Burghesianus), a jej krytycznej edycji dokonał R. Elze. Ok. r. 1270 opracował S. inną kwestię prawniczą: dotyczyła obowiązywania przepisu wydanego przez legata papieskiego, ale niezredagowanego w formie pisemnej, sygnowano ją jako «questio domini Stephani Poloni»; odkryta została przez J. F. von Schultego w zbiorze kwestii bolońskich z 2. poł. XIII w. (Hessische Landesbibliothek Darmstadt: rkp. 853 k. 154v–5). Znajduje się ona także w podobnym zbiorze (Rossijskaja nacional’naja biblioteka w Pet.: rkp. Lat. F.II n. 5); w obu rękopisach incipit i explicit są identyczne. Opierając się na pomnikach prawa kanonicznego rozważył S. kwestię na konkretnym przykładzie ustnego postanowienia legata papieskiego w Romanii, kard. Oktawiana Ubaldiniego, który orzekł, że nikt nie może objąć beneficjum bez stałej rezydencji przy nim.
Po ok. pięciu latach spędzonych w Italii S. pojawił się ponownie na Śląsku przed 18 IV 1273; wystąpił wtedy jako świadek na dokumencie ks. głogowskiego Konrada I, zawierającym gwarancje praw i przywilejów dla bp. Tomasza II, naruszanych dotąd przez tego władcę oraz obietnicę zadośćuczynienia Kościołowi wrocławskiemu za doznane krzywdy. W otoczeniu biskupa działał S. do śmierci. Zmarł po 29 IV 1275 (ostatnie wystąpienie na dokumencie Tomasza II), a przed 1 IX 1275.
Gottschalk J., Oberschlesier auf den Universitäten des Mittelalters, w: Beiträge zur Heimatkunde Oberschlesien, Leobschütz 1934 II 37; Hist. Nauki Pol., VI 647; Koszyk S., „Civis Opoliensis sum!” (Studenci opolscy na uniwersytetach europejskich do końca XVIII w.), „Kwart. Opolski” T. 2: 1956 nr 4 s. 116; Kozłowska-Budkowa Z., Zawodzińska C., I primi studenti polacchi all’università di Bologna (fino al 1364), w: Almae Matri Studiorum Bononiensi Novem saecula feliciter celebranti ab Universitate Jagellonica Cracoviensi oblatae, W.–Kr. 1988 s. 32; – Barycz H., Spojrzenie w przeszłość polsko-włoską, Wr. 1965 s. 18; Elze R., Stephanus Polonus und Johannes Andreae. Eine Bologneres Quaestion von 1270 und ihre Wiedergabe in der Novella in Sextum, „Studia Gratiana” Vol. 12: 1967 s. 295–308; Glauert H., Zur deutschen Kaisersage, „Hist. Jb.” Bd. 13: 1892 s. 115–19, 121; Hist. Nauki Pol., I 137; Karasiewicz W., Paweł z Przemankowa, „Nasza Przeszłość” T. 9: 1959 s. 159; Karbowiak A., Dzieje wychowania i szkół w Polsce w wiekach średnich, Pet. 1898 cz. 1; Maleczyński K., Zarys dyplomatyki polskiej wieków średnich, Wr. 1951 cz. 1 s. 240; Panzram B., Die Archidiakonsurkunde vom 30. September 1262 eine Fälschung aus dem Seelsorgsstreit auf der Breslauer Dominsel im Anfang des 14. Jahrhunderts, „Archiv für Schlesische Kirchengesch.” Bd. 1: 1936 s. 3, 12; tenże, Die schlesischen Archidiakonate und Archipresbyterate bis zur Mitte des 14. Jahrhunderts, Breslau 1937 s. 62–3, 96; Samulski R., Untersuchungen über die persönliche Zusammensetzung des Breslauer Domkapitels im Mittelalter, Weimar 1940; Schulte J. F., Geschichte der Quellen und Literatur des kanonischen Rechts von Gratian bis auf die Gegenwart, Stuttgart 1877 II 170; Veldrup D., Prosopographische Studien zur Geschichte Oppelns als herzoglicher Residenzstadt im Mittelalter, Berlin 1995; Vetulani A., Kanonista Stephanus Polonus, w: Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Grodeckiemu w 70. rocznicę urodzin, W. 1960 s. 153–65; tenże, Stephanus Polonus un canoniste polonais du XIIIe siècle, w: Études historiques à la mémoire de Noël Didier, Paris 1960 s. 341–50; Weltzel A., Das Archidiakonat Oppeln von 1230 bis 1810, „Zeitschr. des Vereins für Gesch. und Alterthum Schlesiens” Bd. 12: 1874 s. 380–2; Wójcik M. L., Dokumenty i kancelarie książąt opolskich i raciborskich do początków XIV wieku, Wr. 1999; – Bull. Pol., I; Codex diplomaticus et epistolaris Regni Bohemiae, Ed. J. Šebánek, S. Dušková, Prague 1974–93 V; Dok. kuj. i maz., nr 13 s. 184–8; Mon. Pol. Hist. (S.N.), V (Najdawniejsze roczniki krak. i kalendarz); Mon. Pol. Vat., I, III; Palacký F., Über Formelbücher zunächst in Bezug auf böhmische Geschichte, Prag 1842 nr 80; Schles. Reg., VII; Schles. Urk.-buch, II–IV; – B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 5228 (teki Fijałka) k. 127.
Krzysztof Ożóg