Święca (zm. między 1308 a 1310), wojewoda słupski, gdański i pomorski.
Pochodził z możnej rodziny z ziemi słupskiej. Miał młodszego brata Wawrzyńca, łowczego (1276), podkomorzego (1284—8) i kaszt. słupskiego (1288—1312), z którym współdziedziczył po ojcu wsie Krępa, Lubuń, Kobylnica i Siemianice. Jego bratem wujecznym był zapewne Michał, podkomorzy słupski (1290—9), wójt i celnik pomorski (1299). Brak potwierdzenia źródłowego, że ojcem Ś-y był wspomniany w r. 1236 kaszt. słupski Jan.
Ok. r. 1257 pełnił Ś. urząd podstolego w Sławnie i występował w otoczeniu księcia wschodniopomorskiego Świętopełka. Najpóźniej po śmierci księcia (1266) i zajęciu ziemi sławieńskiej przez księcia szczecińskiego Barnima I wrócił do ziemi słupskiej, obejmując tam urząd podkomorzego. Zapewne z powodu zajęcia ziemi słupskiej przez księcia rugijskiego Wisława II, od r. 1269 (z nadania Barnima I) pana ziemi sławieńskiej, nie wziął udziału (podobnie jak inni rycerze z ziemi słupskiej) w wojnie domowej w l. 1269—70 między synami Świętopełka, Mściwojem II, księciem na Świeciu, i młodszym, Warcisławem II, panem na Słupsku i Gdańsku. Wiosną 1274 był wśród tych możnych słupskich, którzy ułatwili Mściwojowi II usunięcie Wisława II z ziem nad Słupią. Między wrześniem 1274 a majem r.n. otrzymał od Mściwoja II godność kaszt. słupskiego, najwyższy urząd w ziemi słupskiej wobec nieobsadzenia urzędu wojewody. Pozycję swą oparł na członkach własnej rodziny oraz pozostających w ich orbicie przedstawicielach niższego rycerstwa, m.in. na podstolim słupskim z l. 1274—94 Pomorzy (przodku dziedziców Stężycy). We wrześniu 1275 w Świeciu nad Wisłą Ś. był świadkiem zaślubin Mściwoja II z księżną Eufrozyną, wdową po księciu kujawskim Kazimierzu. Pod koniec r. 1278, po raz pierwszy w dziejach księstwa wschodniopomorskiego, uwiarygodnił jako jeden z dwóch urzędników przywilej książęcy, przywieszając do niego własną pieczęć. Należał do możnych, którzy poparli, a może nawet nakłonili, Mściwoja II do zawarcia porozumienia z księciem wielkopolskim Przemysłem II. W sierpniu 1281 uczestniczył w spotkaniu obu książąt w wielkopolskim Lubiniu, podczas którego wypracowano zasady związku księstw, ogłoszone w lutym 1282 na zjeździe w Kępnie. W maju t.r. towarzyszył Mściwojowi II w Miliczu podczas regulacji zatargów z zakonem krzyżackim. Uczestniczył w październiku t.r. w zawieraniu układów przez Mściwoja II z biskupstwem włocławskim w Świeciu i Nowem, dotyczących dziesięcin z obszarów przekazywanych Krzyżakom, a w marcu 1283 w układach księcia z cystersami oliwskimi w sprawie wymiany dóbr z tych terenów oraz z Zakonem w Gdańsku. Podczas rokowań Mściwoja II z cystersami pełnił z trzema wyższymi urzędnikami wschodniopomorskimi funkcję gwaranta-rękojemcy, zobowiązując się na wypadek nagłej śmierci księcia świadczyć o faktycznym stanie rzeczy przed nowym władcą. Na przełomie wiosny i lata t.r. brał udział w zwycięskiej wyprawie Mściwoja II przeciw margrabiom brandenburskim, z rąk których odzyskano ziemię sławieńską (sprzedaną im przez Wisława II). Na początku r. 1285 towarzyszył Mściwojowi II w podróży do Wielkopolski, gdzie książę przewodził sądowi nad Sędziwojem Zarembą, zbuntowanym w poprzednim roku przeciw Przemysłowi II.
Ś. prowadził bezwzględną rywalizację z innymi możnowładcami wschodniopomorskimi o wpływy na Mściwoja II. Najpewniej to on ok. r. 1284 zwrócił uwagę księcia na Sułkę, nowicjuszkę w klasztorze norbertanek w Słupsku, którą następnie Mściwoj uprowadził, a po uzyskaniu unieważnienia małżeństwa z Eufrozyną (1288), poślubił. Ś. wykorzystał tzw. bunt Dziwana, syna woj. gdańskiego i tczewskiego Wajsyla z r. 1285, niezadowolonego ze zbliżenia pomorsko-wielkopolskiego, do ostatecznego wyeliminowania tej rodziny z życia politycznego. Po Wajsylu przejął urząd woj. gdańskiego, na którym poświadczony był od stycznia 1286, zachowując urząd kaszt. słupskiego. Możliwe, że objął po Wajsylu także palację tczewską, bowiem kolejny woj. tczewski pojawił się w źródłach dopiero w r. 1287, a Ś. otrzymał wówczas urząd woj. słupskiego. Przejście kaszt. słupskiej w ręce brata Ś-y Wawrzyńca, oznaczało skumulowanie przez rodzinę praktycznie całej władzy urzędniczej w północnej części księstwa, podczas gdy częścią południową rządzili Wyszelice, monopolizując urzędy wojewody i kasztelana w Świeciu nad Wisłą. Mimo ostrej wewnętrznej rywalizacji obydwa stronnictwa stały na stanowisku konieczności utrzymania sojuszu z Wielkopolską. Ś. dążył też do ułożenia pokojowych stosunków z zachodnimi sąsiadami: księstwem szczecińskim i biskupstwem kamieńskim. Był głównym twórcą zawartego w kwietniu 1287 układu z bp. Hermanem, zabezpieczającego Pomorze Wschodnie przed ewentualnym atakiem z zachodu, co było wstępem do zawartego w listopadzie t.r. przymierza Mściwoja II i Przemysła II z księciem szczecińskim Bogusławem IV. Wówczas też wypracowano ostatecznie zasady następstwa tronu po Mściwoju II, którego dziedzicem miał zostać książę wielkopolski, a w wyniku starań Ś-y jako ewentualnego następcę na Pomorzu, w przypadku śmierci Przemysła II bez męskiego potomka, brano pod uwagę Bogusława IV. W październiku 1290 towarzyszył Ś. Mściwojowi II na wiecu w Gnieźnie, podczas którego najpewniej podjęto pierwsze starania o koronę królewską dla Przemysła II. W sierpniu 1290 był obecny na wielkim wiecu w Nakle, z udziałem Mściwoja II, Przemysła II i Bogusława IV; złożył też z innymi możnymi wschodniopomorskimi przysięgę wierności Przemysłowi II, wybranemu wówczas oficjalnie na następcę Mściwoja II. Pod koniec życia Mściwoja (zm. 25 XII 1294) był już Ś. niekwestionowanym przywódcą możnowładztwa wschodniopomorskiego. W maju 1294 towarzyszył księciu w jego ostatniej podróży do Wielkopolski. Miesiąc później, wystawiając przywilej dla Tczewa, książę użył formuły, iż czyni to «za zgodą czcigodnego wojewody gdańskiego Święcy», co jest zwykle podnoszone jako ewenement, mający ukazywać stopień zależności władcy od swojego wojewody.
Gdy 8 II 1296 król Przemysł II został zamordowany, nie pozostawiając męskiego potomstwa, Ś. dążąc do realizacji postanowień zjazdu z r. 1287 i przekazania władzy nad Pomorzem Wschodnim Bogusławowi IV, odmówił wiosną 1296 poparcia księciu inowrocławskiemu Leszkowi, wspieranemu przez możnych z ziem gdańskiej i tczewskiej; został za to pozbawiony urzędu woj. gdańskiego. Niezdolność Bogusława IV do opanowania tronu wschodniopomorskiego skłoniła jednak Ś-ę do pogodzenia się t.r. z księciem kujawskim Władysławem Łokietkiem, wychodzącym zwycięsko z rozgrywek o tron wschodniopomorski. Choć odzyskał urząd woj. gdańskiego, nie należał jednak do bliskich współpracowników księcia, a w dokumentach wystawianych podczas pobytu Łokietka na Pomorzu bywał tytułowany tylko woj. lub kaszt. słupskim. Nie można wykluczyć osobistych animozji między księciem a Ś-ą (na tle sprawy Sułki i rozstania się Mściwoja II z Eufrozyną, matką Łokietka). Dopiero w r. 1298, w momencie narastającego niezadowolenia Wielkopolan, Łokietek szukał oparcia w stronnictwie Ś-y, powołując go, przy zachowaniu przez niego palacji gdańskiej i słupskiej, na stworzoną przez siebie palację pomorską, czyli faktyczne namiestnictwo wschodniopomorskie. Najstarszy syn Ś-y, Piotr z Nowego (zob.), przeznaczony do kariery kościelnej, otrzymał urząd kanclerza pomorskiego, a brat wujeczny, podkomorzy słupski Michał — urząd wójta i poborcy pomorskich ceł. W ten sposób rodzina Ś-y objęła kontrolę nad polityką wewnętrzną, zewnętrzną i skarbową Pomorza Wschodniego i osiągnęła pozycję najpotężniejszej w państwie Łokietka. Za sprawą Ś-y doszło też do sojuszu Łokietka z Bogusławem IV. Działania Łokietka były jednak spóźnione wobec działań króla czeskiego Wacława II, choć posiłki wschodniopomorskie wspierały księcia w styczniu 1299 we wspólnym z Bogusławem IV najeździe na Nową Marchię i w listopadzie t.r. w ziemi wieluńskiej.
Po upadku rządów Władysława Łokietka, w poł. października 1300, stał Ś. na czele możnych wschodniopomorskich, przyjmujących w Gdańsku posła Wacława II i podporządkowujących się nowemu władcy. Utrzymał urząd wojewody w Gdańsku i Słupsku oraz woj. pomorskiego (jako starosty w znaczeniu czeskim), chociaż Wacław II powierzył «opiekę» nad Pomorzem Wschodnim zakonowi krzyżackiemu. Wojska Zakonu pojawiły się pod Gdańskiem w maju 1301, w chwili ataku książąt rugijskich Wisława i Sambora na zachodnie rejony tej dzielnicy. Łupem napastników padły ziemie: sławieńska, słupska i białogardzka, pod ich okupacją znalazła się więc również większość majątków ziemskich Ś-y i ludzi z nim związanych. W dokumencie adresowanym do Ś-y mistrz krajowy pruski Helwig von Goldbach przypomniał, iż zgodnie z wolą króla Ś., zwany tu również starostą, winien wszelkie sprawy swej dzielnicy załatwiać za wiedzą i zgodą Krzyżaków. Jednocześnie, pod pretekstem szerzącej się zdrady, wymuszono na Ś-y wydanie w ręce Zakonu grodu i m. Gdańska, co nie było wcześniej uzgodnione z Wacławem II. W związku z tym Ś. wysłał swego syna Piotra w poselstwie do Czech, oskarżając przy okazji Wyszeliców o zdradę. Król odsunął Wyszeliców od urzędów, skonfiskował im majątki i odebrał m. Nowe nad Wisłą, przekazując je wraz z okręgiem Ś-y i jego synom. Nie godząc się na stałe zajęcie Gdańska przez Zakon, nakazał obu stronom podjęcie wspólnych działań przeciw Rugijczykom. Do maja 1302 Krzyżacy i Pomorzanie pod wodzą Ś-y stopniowo wypierali Rugijczyków z ziemi białogardzkiej i słupskiej. Jesienią t.r. król odwołał Krzyżaków z Pomorza, przysyłając w ich miejsce po kolei własnych starostów (Tasso z Vizmburka, Iwan, Ulryk z Noskowic), którzy zastąpili na tym stanowisku Ś-ę. Na przełomie l. 1303 i 1304 wyprawa pod wodzą czeskiego starosty, z osobistym udziałem Ś-y, jego synów, brata Wawrzyńca i dalszych krewnych, odzyskała z rąk bp. kamieńskiego Henryka von Wacholtza nabytą przez niego wcześniej od Rugijczyków ziemię sławieńską. Podczas zawierania rozejmu nad Grabową (2 I 1304) Ś. z bratem, synami i bratankami zostali gwarantami dotrzymania przez starostę warunków przyszłego pokoju.
Po wyprawie sławieńskiej aktywność Ś-y radykalnie zmalała. Jego rolę w kierowaniu stronnictwem przejął syn Piotr, który porzuciwszy karierę kościelną, był od r. 1305 star. pomorskim i po śmierci Wacława III (1306) prowadził rozmowy z Łokietkiem o przejęciu władzy nad Pomorzem. Akceptację Ś-y uzyskała decyzja Piotra, który po zatargu z bp. włocławskim Gerwardem, wobec zasądzonej kary grożącej rodzinie ruiną finansową, wypowiedział posłuszeństwo Łokietkowi i 17 VII 1307 w Lędowie zawarł porozumienie z margrabiami brandenburskimi. Ugoda ta gwarantowała Ś-y dożywotnie posiadanie urzędu woj. słupskiego. Mimo że Ś. nie był głównym inicjatorem przejścia rodziny na stronę brandenburską, układ lędowski oznaczał przekreślenie jego wcześniejszej działalności politycznej, w której losy Pomorza starał się wiązać z innymi ziemiami i książętami polskimi lub pomorskimi. Na krótko Ś. wrócił jeszcze do roli głowy rodziny i stronnictwa, kiedy 21 II 1308, po aresztowaniu syna Piotra przez Łokietka, sam siebie określił «z łaski Bożej wojewodą całego Pomorza», chociaż przebywał już na kontrolowanych przez margrabiów brandenburskich ziemiach słupskiej i sławieńskiej. Po raz ostatni został odnotowany jako woj. słupski 20 VIII 1308 w obozie margrabiów nad Jeziorem Golubskim koło Kościerzyny, podczas marszu ich wojsk na Gdańsk.
Ś. zapewne po objęciu urzędów w Gdańsku (1285/6) wszedł w posiadanie Strzepcza i Tłuczewa, leżących w połowie drogi między Słupskiem a Gdańskiem, a także wsi Łęgowa i Garszyna, położonych koło Kłodawy, które wraz z synami podarował w r. 1302 klasztorowi oliwskiemu, oraz Bądzieszyna pod Świętym Wojciechem koło Gdańska. Ze schyłkowego okresu życia Mściwoja II, bądź z czasów Przemysła II, pochodziło nadanie Ustki, z portem morskim obsługującym Słupsk. Zdobyczą wojenną z l. 1303—4 były grody w Gorzebądzu i Unieściu na pograniczu ziemi sławieńskiej. Mimo podejmowanych prób (E. Rymar) nie można wykazać, by przed układem w Lędowie posiadał Ś. jakieś inne większe dobra w ziemi sławieńskiej. Pozostawał w niedziale majątkowym z synami, z których Piotr otrzymał w r. 1301 od Wacława II: Nowe nad Wisłą oraz wsie Bysław i Cekcyn koło Tucholi, a z nadania Wacława III w r. 1305 Starogard Gdański (skonfiskowany Wyszelicom). Również w r. 1305 Wacław III przekazał Piotrowi pod zastaw Raciąż oraz sąsiednie Stobno i Serock; z r. 1307 pochodzi informacja o posiadaniu przez rodzinę Tucholi. Posiadanie dóbr pod Tucholą pozwoliło na dalszą ekspansję majątkową rodziny w tej okolicy. Z nadania margrabiów brandenburskich w Lędowie Ś. z synami otrzymał wschodnią część ziemi sławieńskiej z Darłowem, Sławnem i Polanowem na zasadach lennych, z prawem własności użytkowej; własność zwierzchnia należała do margrabiów. Podobne zasady miały obowiązywać w przypadku kompleksów majątkowych skupionych przy Nowem nad Wisłą i Tucholą. Ś. zmarł między r. 1308 a (prawdopodobnie) 9 XI 1310, kiedy nie wystąpił wśród świadków nadań margrabiów brandenburskich dla m. Słupska. Jako nieżyjącego wzmiankowano go 21 V 1312.
Z nieznanej z imienia żony (żon?) Ś. pozostawił synów: wspomnianego Piotra z Nowego, Jana (Jaśkę) ze Sławna (zm. 1347) i Wawrzyńca z Darłowa (zm. 1317) oraz przynajmniej jedną córkę, wydaną w l. osiemdziesiątych XIII w. za rycerza wielkopolskiego Stefana z Mileszynej Górki z rodu Wczeliców. Żyła ona jeszcze w r. 1339, kiedy jej syn, kaszt. radzimski (w Wielkopolsce) Piotr, składał zeznania na procesie polsko-krzyżackim w Warszawie.
Znane są dwa rodzaje pieczęci Ś-y. Od r. 1276 używał on pieczęci wyobrażającej bliżej nieokreślone zwierzę stojące pod drzewem, a następnie do śmierci — pieczęci z wyobrażeniem jelenia umykającego przed psem i dmącego w róg konnego myśliwego.
Postać Ś-y występuje w powieści Elżbiety Cherezińskiej „Korona śniegu i krwi” (P. 2012).
Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1997 IV; Urzędnicy, V/1; — Gut A., Autentyczność trzynastowiecznych dokumentów klasztoru norbertanek w Żukowie, w: Scriptura, diploma, sigillum. Prace ofiarowane Profesorowi Kazimierzowi Bobowskiemu, Red. J. Zdrenka, J. Karczewska, Zielona Góra 2009; taż, Średniowieczna dyplomatyka wschodniopomorska. Dokumenty i kancelarie Pomorza Wschodniego do 1309 roku, Szczecin 2014; Jasiński K., Zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków w roku 1308—1309, „Zap. Hist.” T. 31: 1966 z. 3 s. 10—14; Kujot S., 14 listopada 1308 r. w Pomorzu Gdańskiem, „Roczn. Tow. Nauk. w Tor.” T. 15: 1908 s. 117—19; Labuda G., Historia Pomorza, P. 1972 I cz. 1; Łęga W., Społeczeństwo i państwo gdańskopomorskie w XII i XIII wieku, P. 1956; Morre F., Die Swenzonen in Ostpommern, „Baltische Studien”, Neue Folge, Jg. 41: 1939 s. 51 i n.; tenże, Zur territorialen Entwicklung Ostpommerns im 14. Jahrhundert, „Monatsblätter” Jg. 54: 1940 nr 1—3 s. 8 i n; Muhl J., Geschichte der Dörfer auf der Danziger Höhe, Danzig 1938 s. 128; Nowak B., Rycerstwo okolic Darłowa do początku XV wieku, w: Historia i kultura ziemi sławieńskiej, Red. W. Rączkowski, J. Sroka, Sławno 2007 VI 144—50; Popielas-Szultka B., Początki i lokacje miast na Pomorzu Sławieńsko-Słupskim do połowy XIV wieku, Słupsk 1990; taż, Polityka miejska Święców, w: Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu. Studia ofiarowane Profesorowi Antoniemu Czacharowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, Tor. 1996 s. 72—3; Powierski J., Przyczynek do dziejów politycznych Pomorza Gdańskiego na przełomie XIII i XIV wieku, „Zesz. Nauk. UMK w Tor.” 1966, Hist., nr 2 s. 87—106; tenże, Studia nad polityką Krzyżaków i ich sąsiadów w początkach XIV wieku, Cz. 1, w: Ludzie, władza, posiadłości. Gdańskie studia z dziejów średniowiecza, Gd. 1994 nr 1 s. 123—90; Puttkamer v. E., Geschichte des Geschlechts v. Puttkamer, Neustadt an der Aisch 1984 s. 168—75; taż, Der Landbesitz der Puttkamers, Freiburg 1973; Rymar E., Grodowy Gorzebądz na przełomie XIII i XIV w. Przyczynek do poznania konfliktu pomorsko-pomorskiego. Pielgrzymi, pogrobowcy, prebendarze. Studia z dziejów średniowiecza, Red. B. Śliwiński, Malbork 2009 nr 15 s. 147—72; tenże, Koszalin i zamek gorzebądzki w okresie bitwy pod Gąskami (23 VII 1296), „Roczn. Koszaliński” R. 37: 2009 s. 11—28; tenże, Udział rodu Wedlów w ekspansji margrabiów brandenburskich na Pomorze Środkowe i Wschodnie w latach 1226—1313, w: „Pomerania Mediaevalis”. Pomorze słowiańskie i jego sąsiedzi X—XV w., Red. J. Hauziński, Gd. 1995 s. 45—60; tenże, Wojna z Brandenburgią (1299) przyczyną upadku rządów Władysława Łokietka?, w: In memoriam honorem que Casimiri Jasiński, Red. J. Wenta, Tor. 2010 s. 141—65; Sauer E., Der Adel während der Besiedlung Ostpommerns (der Länder Kolberg, Belgard, Schlawe, Stolp) 1250—1350, Stettin 1939; Spors J., Rola polityczna Święców w końcu XIII i początku XIV wieku, „Roczn. Hist.” R. 46: 1980 s. 17—38; tenże, Społeczna i polityczna rola Święców w końcu XIII i na początku XIV wieku, „Pomerania. Mies. Społ.-Kult.” 1983 nr 5; tenże, Urząd wojewody na Pomorzu Gdańskim do początków XIV w., „Słupskie Prace Human.” 1985 nr 4; tenże, Urzędnicy terytorialni i nadworni na Pomorzu Gdańskim i Sławieńsko-Słupskim w XIII i początku XIV w., „Czas. Prawno-Hist.” T. 33: 1981 z. 2; Śliwiński B., Fragment dziejów politycznych ziemi sławieńskiej w latach 1301—1303, „Zap. Hist.” T. 56: 1991 z. 1; tenże, Gniazdo rodu Święców, „Studia Bałtyckie” T. 2: 1995; tenże, Mściwoj II [w druku]; tenże, Pomorze Wschodnie w okresie rządów księcia polskiego Władysława Łokietka w latach 1306—1309, Gd. 2003; tenże, Pomorze Wschodnie w strukturze państwa Wacława II i Wacława III (Okoliczności zaprowadzenia czeskich rządów, problem starostw pomorskiego, kujawsko-pomorskiego i wielkopolsko-kujawsko-pomorskiego), w: Rola komunikacji i przestrzeni w średniowiecznych i wczesnonowożytnych dziejach Czech i Polski, Red. A. Paner, W. Iwańczak, Gd. 2008 s. 343—70; tenże, Rola polityczna możnowładztwa na Pomorzu Gdańskim w czasach Mściwoja II, Gd. 1987; tenże, Zjazd gnieźnieński z października 1290 i zjazd nakielski z sierpnia 1291 r. Postanowienia i reperkusje, Odkrywcy, princepsi, rozbójnicy. Studia z dziejów średniowiecza, Red. tenże, Malbork 2007 nr 12 s. 324 i n; Targowski M., Na prawie polskim i niemieckim. Kształtowanie się ziemskiej własności szlacheckiej na Pomorzu Gdańskim w XIII—XVI wieku, W. 2014 s. 36—7, 49—50; Vossber g F. A., Siegel des Mittelalters von Polen, Lithauen, Schlesien, Pommern und Preussen, Berlin 1854 tab. 21; — Długosz, Annales, IX; Lites, I; Mon. Pol. Hist., VI (Kronika oliwska); Pomm. Urk.-buch, I; Preuss. Urk.-buch, I/2.
Błażej Śliwiński