Świętopełk (zm. 1266), princeps (namiestnik) książąt polskich, książę gdański i pomorski.
Był wnukiem Sobiesława I (zob.), synem Mściwoja I (zob.). Matką Ś-a była Zwinisława, domniemana córka Mieszka III Starego (zob.), Mieszka, księcia opolskiego (zob.), Bolesława Wysokiego (zob.), nieznanego z imienia księcia sławieńskiego, nieznanego z imienia właściciela Kępy Oksywskiej, Przybysława (zm. 1179), księcia meklemburskiego, Grzymisława, princepsa świecko-lubiszewskiego, lub pochodzącego z bocznej linii czeskich Przemyślidów Ottona III Dětleba i Durancji. Ś. był bratankiem Sambora I (zob.). Miał młodszych braci: Warcisława I (po 1195 — między 1227 a 1233), księcia świecko-gniewskiego, Sambora II (zob.) i Racibora (zob.) oraz siostry: Mirosławę (ok. 1190 — między 1233 a 1244), żonę księcia zachodniopomorskiego Bogusława II (zob.), w l. 1220/1—3 sprawującą władzę na Pomorzu Zachodnim w imieniu małoletniego syna Barnima I, dobrodziejkę klasztorów benedyktynów w Mogilnie i norbertanek w Żukowie, pochowaną w kościele św. Jakuba w Szczecinie, Witosławę (ok. 1205 — 9 VII 1290), przeoryszę klasztoru norbertanek w Żukowie, prowadzącą długoletni spór o Kępę Oksywską z cystersami oliwskimi, Zwinisławę (zm. przed 1270?) i Anastazję (zm. przed 1270?), norbertanki żukowskie, a także zapewne Jadwigę (przed 1220 — 29 XII 1249), wydaną za księcia wielkopolskiego Władysława Odonica (ok. 1190 — 5 VI 1239), mediatorkę w konfliktach Ś-a z młodszymi braćmi, pochowaną w katedrze gnieźnieńskiej. Bratem stryjecznym Ś-a był Sobiesław II (zob.).
Ś. wraz z matką i braćmi wystąpił w dokumencie Mściwoja I, uposażającego norbertanki ze Stołpia (później Żukowa) i datowanego obecnie na ok. 1212 (B. Śliwiński). Jako pierwszy w liście świadków, nazwany bratem Sobiesława II, pojawił się w jego dokumencie z r. 1215; dokument jest jednak falsyfikatem. W przekazanym na łożu śmierci testamencie Mściwój I (wg badaczy zm. w r. 1213, 1214, 1217, 1219 lub, co najbardziej prawdopodobne, 1220) zlecił Ś-owi opiekę nad młodszymi braćmi, aż do osiągnięcia przez każdego z nich odpowiedniego wieku, a następnie wydzielenie im należnego uposażenia; możliwe, że nie dotyczyło to Warcisława I, który być może otrzymał ziemie jeszcze z nadania ojca, chociaż niewykluczone, że nadał mu je dopiero Ś. po r. 1227. Po śmierci Mściwoja I objął Ś. władzę namiestniczą albo na całym Pomorzu Wschodnim, albo tylko w dzielnicy gdańskiej. W r. 1220 otrzymał zatwierdzenie urzędu namiestniczego przez księcia zwierzchniego Leszka Białego, który osobiście przybył w tym celu na Pomorze.
W r. 1223 Ś. z bratem Warcisławem, u boku książąt: zwierzchniego Leszka Białego, Konrada Mazowieckiego i śląskiego Henryka Brodatego, oraz bp. pruskiego Chrystiana, wyruszył z krucjatą do Prus. Istnieje hipoteza, że jeszcze z nadania Mściwoja I lub Ś-a, bp pruski otrzymał Santyr, który później obrał na siedzibę (J. Powierski, M. Szczepan, Śliwiński). T.r. Ś. ze swym domniemanym szwagrem, księciem wielkopolskim Władysławem Odonicem, rozpoczął operacje wojskowe przeciw walczącemu o Wielkopolskę stryjowi Odonica, księciu Władysławowi Laskonogiemu, popieranemu przez Leszka Białego. Zapewne w r. 1226 nastąpił najazd Prusów na Pomorze, podczas którego m.in. zniszczono rodowe fundacje Sobiesławowiców, klasztory Cystersów w Oliwie i Norbertanek w Żukowie, a zakonników i zakonnice wymordowano. Zaraz po najeździe Ś., starając się o odbudowę gospodarki cystersów, odebrał norbertankom żukowskim część dóbr na Oksywiu i oddał je klasztorowi w Oliwie. Wkrótce też wspólnie z braćmi wniósł skargę do papieża Honoriusza III na polskich książąt, którzy jakoby mieli doprowadzić do najazdu Prusów. W maju 1227 nowy papież Grzegorz IX powołał do zbadania tej sprawy specjalną komisję. W tym czasie (1225—7) Ś. wykorzystał osłabienie Duńczyków i zajął znajdujący się dotąd w ich rękach Słupsk, naruszając przez to prawa księcia zwierzchniego. W r. 1227 nadał zwolnienie od prawa brzegowego mieszczanom Lubeki, którzy walczyli przeciw Duńczykom.
Samowolne działania Ś-a, w tym też popieranie Władysława Odonica, doprowadziły do otwartego konfliktu z Leszkiem Białym. Wg Kroniki wielkopolskiej Ś., który bezprawnie używał tytułu książęcego («dux»), domagał się uznania tej tytulatury oraz odmawiał płacenia Leszkowi, szacowanego nawet na ponad 1 tys. grzywien srebra, trybutu z Pomorza. Czternastowieczne źródło proweniencji krzyżackiej „Translatio et miracula sanctae Barbarae” wprost zarzuciło Ś-owi uzurpację, podając, że jego przodkowie pochodzili z rycerstwa sieradzkiego, a nie z rodu książęcego. Wobec niesubordynacji Ś-a oraz w celu rozwiązania konfliktu w Wielkopolsce zwołano w listopadzie 1227 zjazd książąt, możnych i duchowieństwa w Gąsawie. Podczas zjazdu, 23 lub 24 XI t.r., doszło do napadu przeprowadzonego przez siły pomorsko-wielkopolskie oraz do zabójstwa Leszka Białego i ciężkiego ranienia Henryka Brodatego. Źródła mówiące o tych wydarzeniach, w zależności od proweniencji terytorialnej, o zabójstwo księcia oskarżają Ś-a lub Władysława Odonica. Możliwe jednak, że zamordowanie Leszka Białego było przypadkowe i nastąpiło przy próbie jego porwania celem wymuszenia na nim ustępstw (Śliwiński). W przeciwieństwie do pewnego ostracyzmu, z jakim spotkał się po tym wydarzeniu Władysław Odonic, Ś-a nie dotknęły żadne restrykcje ze strony książąt piastowskich, ani potępienie polskiego Kościoła. Faktem jest jednak, że śmierć Leszka Białego leżała w interesie Ś-a.
W chaosie, jaki zapanował po śmierci księcia zwierzchniego, Ś. uzyskał samodzielność polityczną i zapewne rozpoczął tworzenie hierarchii urzędniczej dworskiej i ziemskiej na Pomorzu. Przed latem 1231, dzięki poparciu gdańskich dominikanów, których w r. 1227 osadził przy kościele św. Mikołaja, zwrócił się do papieża Grzegorza IX z supliką o protekcję dla siebie i swego syna Mściwoja II (zob.). Przystąpił też do realizacji ojcowskiego testamentu i wydzielenia uposażenia młodszym braciom. Między l. 1230 a 1233 otrzymał dzielnicę Sambor II; być może obejmowała ona obszar wokół Lubiszewa i stanowiła znaczną część dzielnicy, znajdującej się wcześniej pod władzą nieżyjącego już Warcisława, uszczuplonej przez jego przedśmiertne nadanie cystersom oliwskim ziemi gniewskiej. Możliwe, że w tym samym czasie osobną dzielnicę w Białogardzie nad Łebą otrzymał Racibor. Na przełomie l. 1234 i 1235 uczestniczył Ś. w zjeździe książąt w Gnieźnie, którego celem było przygotowanie kolejnej wyprawy do Prus. Ś. wziął w niej udział w styczniu—lutym 1235 z bratem Samborem II, książętami: Władysławem Odonicem, Konradem Mazowieckiem, jego synem Kazimierzem i Henrykiem Brodatym oraz z Krzyżakami. Dzięki talentom książąt pomorskich krzyżowcy odnieśli zwycięstwo w bitwie nad rzeką Dzierzgoń. Ś. wspierał też zakony rycerskie, działające na pograniczu z Prusami lub w samych Prusach. Najprawdopodobniej przy pomocy cystersów oliwskich sprowadził do Tymawy koło Gniewu hiszpański zakon kalatrawensów, funkcjonujący tu w l. 1224—30. W l. 1228—35 nadał rycerzom Chrystusowym (tzw. braciom dobrzyńskim) libertacje celne w księstwie oraz zabronił swym poddanym czynić im jakiekolwiek szkody. Źródła wspominają także o kontaktach Ś-a z joannitami ze Sławna i Lubiszewa.
W 2. poł. l. trzydziestych młodsi bracia Ś-a, Sambor II i Racibor, niezadowoleni z dokonanego podziału ziem oraz z faktu podporządkowania ich władzy zwierzchniej Ś-a, wystąpili przeciw niemu. Z kolei Ś. oskarżał braci o sprzymierzenie się przeciw niemu z Prusami oraz namawianie niemieckich kupców do porwania go, a nawet o przygotowanie zamachu na jego życie. W wojnie, która wkrótce wybuchła, opowiedzieli się przeciw Ś-owi także sprzymierzeni z Samborem II szwagrowie, bracia jego żony Matyldy, książęta meklemburscy Mikołaj i Jan, dokonujący najazdów na księstwo Ś-a, oraz zakon krzyżacki. Krzyżacy odmawiali płacenia Ś-owi cła z handlu wiślanego, a wierni mu mieszkańcy nadwiślańskich zamków rabowali w odwecie ich statki i łodzie. Ś. ustanowił blokadę żeglugi wiślanej, odcinając od zaopatrzenia krzyżackie zamki w Elblągu i Bałdze oraz sprzymierzył się przeciw Zakonowi z pruskimi neofitami. Wszedł w tym czasie w spór z bp. kujawskim Michałem, który próbował poszerzyć obszar poboru dziesięciny na Pomorzu: najechał i zniszczył dobra biskupa, który w konsekwencji obłożył go klątwą; biskupa wsparli m.in. dominikanie gdańscy. W bitwie pod Gorzędziejem w r. 1236 pokonał Ś. i wziął do niewoli Sambora II, a następnie skazał go na wygnanie. Sambor II schronił się w Meklemburgii, a po marcu 1237 jego szwagrowie zaatakowali księstwo Ś-a. Jeszcze t.r. podjął Sambor II próbę zajęcia Słończy, a na ziemię słupską uderzył Racibor. Obu książąt wsparł bp Michał. Podczas wyprawy odwetowej na ziemie braci Ś. zajął Białogardę, a następnie powtórnie uwięził Sambora II, przetrzymując go zapewne do r. 1239, kiedy w obecności pomorskich zakonów, duchowieństwa i możnych odebrał od niego, a może także od Racibora, przysięgę wierności. Między l. 1236—8 a 1240 dołączył Ś. do swego władztwa ziemię sławieńską, zapewne po wygaśnięciu linii rządzących tam książąt, co doprowadziło do konfliktu z książętami zachodniopomorskimi. Najpewniej w r. 1239 zajął także Nakło, należące do wielkopolskiego władztwa Władysława Odonica.
W l. czterdziestych XIII w. powstała przeciw Ś-owi koalicja, zmierzająca do rozbioru jego księstwa. Zawiązali ją młodsi bracia, Sambor II i Racibor, zawierając układy z zakonem krzyżackim, książętami kujawskimi i wielkopolskimi oraz księciem mazowieckim. Synowie Władysława Odonica, książęta Wielkopolski Przemysł I (zob.) i Bolesław Pobożny (zob.) chcieli odzyskać zajęte przez Ś-a po śmierci ich ojca Nakło, a książęta kujawscy Kazimierz I i Siemowit wraz z Konradem Mazowieckim rościli pretensje do dóbr w okolicach Wyszogrodu i Bydgoszczy, zajętych jeszcze przez Mściwoja I (po wymarciu krewnych i spadkobierców jego wuja, woj. mazowieckiego Żyrona). Po stronie Ś-a opowiedzieli się Prusowie, wzniecając powstanie przeciw Zakonowi, oraz przejściowo Litwini. Za układy z poganami Ś. został potępiony przez bp. Michała, legata papieskiego Wilhelma z Modeny i papieża Innocentego IV. Przeciwników Ś-a wspierali krzyżowcy przybyli przede wszystkim z terytorium Rzeszy Niemieckiej. Wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem i była przerywana rozejmami. W jej pierwszej fazie Ś. utracił Nakło i Wyszogród. Z kolei jego wojska zniszczyły okolice należących do Krzyżaków Torunia i Chełmna, a na Kujawach tereny wokół Inowrocławia. Odniósł też Ś. kilka zwycięstw w bezpośrednich starciach, m.in. niedaleko Chełmna. Podczas działań wojennych został w r. 1243 oddany Zakonowi jako zakładnik Mściwoj II, najstarszy syn Ś-a, z kolei do jego niewoli ponownie dostał się Racibor; ok. r. 1248 zginął domniemany młodszy syn Ś-a, Jan (Śliwiński). Wojna zakończyła się latem 1248, po klęsce Ś-a w starciu z wojskami Zakonu pod Santyrem i nad rzeką Dzierzgoń. Rokowania pokojowe zakończył traktat zawarty 24 XI t.r. na wyspie Kowalowy Ostrów. Ś. w obecności legata papieskiego Jakuba z Liège, bp. kujawskiego Michała oraz bp. chełmińskiego Heidenricha wyrzekł się współpracy z Prusami i zrzekł się pretensji do grodu w Pieniu i należących do niego wsi pod Chełmnem. Wg ustaleń pokojowych sporne sprawy między Ś-em a Samborem II oraz książętami kujawskimi i wielkopolskimi miały być odtąd rozstrzygane na drodze pokojowej i sądowej. Na wypadek, gdyby Ś. nie przestrzegał warunków pokoju, Krzyżacy uzyskali prawo do zbrojnej interwencji po stronie jego przeciwników. Granicę między Zakonem a ziemiami Ś-a ustalono na Wiśle i podzielonej Mierzei Wiślanej, co pozwalało statkom krzyżackim na swobodną żeglugę po Wiśle, z ominięciem ceł krępujących handel Zakonu. Krzyżacy zwrócili Ś-owi jego syna Mściwoja II. Spór Ś-a z Samborem II został oddany pod sąd arbitrów, książąt meklemburskich Jana i Mikołaja oraz wicemistrza krzyżackiego Henryka von Weida. Termin rozprawy był kilkakrotnie przekładany z powodu niestawiania się Ś-a, któremu narzucono niewygodne dla niego warunki: zakaz czerpania dochodów z grodów będących przedmiotem sporu między braćmi oraz uwolnienie Racibora; żadnego z tych warunków Ś. nie spełnił. Ostateczna rozprawa odbyła się 8 XII w Toruniu przed legatem Jakubem z Liège. Reprezentowali Ś-a jego wysłannicy, Dargosław oraz książęcy kapelan Merolus, który wyliczył zdrady i knowania Sambora II: przepuszczanie przez swe ziemie Prusów, atakujących księstwo Ś-a oraz próbę zorganizowania jego porwania i wywołania wewnętrznego konfliktu. Mimo to legat obłożył Ś-a klątwą. Wkrótce potem Sambor II odzyskał swoją dzielnicę, a Racibor został wypuszczony na wolność. W r. 1249 Racibor podporządkował się władzy Ś-a i odtąd uczestniczył w organizowanych przez niego wyprawach wojennych; zapewne jednak nie był już wtedy samodzielny politycznie (Śliwiński).
Po r. 1248 zajął się Ś. umacnianiem władzy w zachodniej części swego państwa, wykorzystując w tym celu związanych z jego rodem cystersów, zwłaszcza oliwskich, którym czynił nadania, m.in. jeszcze w l. trzydziestych XIII w. zezwalając na utworzenie klasztoru cysterek w Żarnowcu, podległego opactwu w Oliwie. W l. 1248—52 ufundował klasztor cysterski w Bukowie, w ziemi sławieńskiej, którego klasztorem macierzystym był klasztor w meklemburskim Darguniu; wskazuje to na zabiegi Ś-a o poprawne relacje z książętami meklemburskimi. Ś. potwierdził także w r. 1260 nadania Sambora II dla cystersów, które doprowadziły do powstania klasztoru pogóckiego (potem pelplińskiego). Skonfliktowany z bp. kujawskim Michałem, zacieśnił współpracę z bp. sambijskim Tetwardem, dominikaninem wyświęconym przez arcybp. Prus, Inflant i Estonii Alberta Suerbeera, wroga Krzyżaków. Na początku l. pięćdziesiątych wykorzystywał biskupa w misjach dyplomatycznych, m.in. doprowadził on do ugody Ś-a z lubeczanami. Uważa się, że Ś., zmierzając do powołania odrębnego biskupstwa na Pomorzu, z Tetwardem jako ordynariuszem, przekazał mu ok. r. 1251 dochody z pomorskiej części biskupstwa kujawskiego, uniemożliwiając pobór dziesięcin biskupom kujawskim, Michałowi i jego następcy (od r. 1252) Wolimirowi.
W r. 1252 doszło do kolejnej wojny Ś-a z Zakonem, podczas której Sambor II znów został wygnany z Pomorza. Wojska pomorskie zaatakowały Krzyżaków w Pomezanii, a w odwecie oddziały Krzyżaków ruszyły pod Gdańsk i zniszczyły dobra klasztoru oliwskiego. Również w obecnym konflikcie Krzyżacy otrzymali pomoc rycerstwa niemieckiego. Przeciw Ś-owi walczyli być może m.in. margrabia brandenburski Otton III, bp Merseburga Henryk i hrabia Henryk von Schwarzburg. W tym czasie na ziemie sławieńską i słupską najechał książę zachodniopomorski Barnim I, roszczący pretensje do tych terenów. Wobec konieczności walki na dwóch frontach i po kolejnej przegranej przez Pomorzan bitwie (19 V nieznanego roku i w nieznanym miejscu) Ś. zawarł 30 VII 1253, ponownie na Kowalowym Ostrowiu, pokój z zakonem krzyżackim. Wyrzekł się podejmowania wobec Zakonu wrogich działań i zawierania przeciw niemu sojuszów, zobowiązując się w przeciwnym razie do oddania mu grodu gdańskiego i przynależnej do niego ziemi oraz zapłacenia 2 tys. grzywien. Fiasko wyprawy Barnima I i pokój zawarty z Zakonem pozwoliły Ś-owi, wspólnie z synami Mściwojem II i Warcisławem II oraz bratem Raciborem, wystąpić w l. 1255—6 przeciw książętom wielkopolskim, wspieranym przez księcia kujawskiego Kazimierza I i odbić Nakło. Wobec trudności z jego utrzymaniem Ś., za pośrednictwem brata Zakonu, Poppona, zawarł układ z Przemysłem I i Bolesławem Pobożnym, na mocy którego wydał Nakło Przemysłowi, otrzymując w zamian 500 grzywien. Wkrótce rozpoczął także bliższą współpracę z księciem kujawskim Kazimierzem, skonfliktowanym z książętami wielkopolskimi i Krzyżakami. Gdy w r. 1258 lub w r. 1259 na ziemię słupską najechali książę zachodniopomorski Warcisław III dymiński, bp kamieński Herman von Gleichen i książę Bolesław Pobożny, Ś. odniósł nad nimi zwycięstwo. Pomógł też księciu Kazimierzowi w budowie grodu w Pakości. Możliwe, że podczas tzw. drugiego powstania pruskiego to właśnie Ś. sprzyjał przeciwnikom Zakonu i utrudniał krzyżowcom dostęp do Prus; na takie jego działania wskazują skargi zakonu krzyżackiego w Kurii papieskiej.
Na przełomie l. pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIII w. na Pomorzu Gdańskim zaczął narastać konflikt między Ś-em i jego młodszym synem Warcisławem II a starszym synem, Mściwojem II. Powodów konfliktu nie można dokładnie ustalić; może chodziło o brak rozporządzenia Ś-a odnośnie następstwa po sobie oraz wyraźne faworyzowanie Warcisława II. Wg Śliwińskiego Mściwoj II z okazji swego ślubu z Judytą z Breny z dynastii Wettynów otrzymał ok. r. 1252 własną dzielnicę, w skład której wchodziły tereny ze Szczytnem i Raciążem. Prawdopodobnie już ok. r. 1260 Mściwoj posiadał także księstwo świeckie, chociaż z tym tytułem wystąpił po raz pierwszy dopiero w r. 1264; możliwe jednak, że opanował te tereny siłą. O wrogości między Ś-em a jego najstarszym synem świadczy układ Mściwoja II z Barnimem I o wzajemnym dziedziczeniu po sobie po śmierci Ś-a i Warcisława II, zawarty 20 IX 1264 w Kamieniu. Dobrych stosunków między ojcem a synem nie udało się najprawdopodobniej przywrócić aż do śmierci Ś-a.
Wojny prowadzone przez Ś-a nie sprzyjały rozwojowi gospodarczemu Pomorza. Wskazuje na to zaledwie osiemnaście przywilejów immunitetowych udzielonych przez księcia i to jedynie posiadłościom kościelnym. Ś. lokował na prawie lubeckim Gdańsk (przed r. 1263) i Słupsk (1265) oraz udzielił zgody na lokację wsi klasztorowi żukowskiemu. Zmarł 10 lub 11 I 1266 w Gdańsku, został pochowany w kościele opactwa Cystersów w Oliwie. W spisanej w XIV w., opartej na trzynastowiecznym źródle, niezachowanej w oryginale kronice oliwskiej (tzw. Kronika opata Rudigiera, inaczej tzw. Tablice oliwskie) zamieszczono opis pogrzebu Ś-a. Jego ciało, zanim spoczęło w Oliwie, było wystawiane kolejno w kościołach gdańskich: miejskim p. wezw. NMP, dominikańskim p. wezw. św. Mikołaja i kupieckim p. wezw. św. Katarzyny. W ok. czterdzieści lat po jego śmierci cystersi oliwscy uczcili jego pamięć wierszowanym łacińskim epitafium, zachowanym w tzw. Kronice opata Rudigiera.
Pierwszą żoną Ś-a była od ok. 1222 Eufrozyna (zm. ok. 24 VIII 1230), zapewne córka księcia wielkopolskiego Odona (zob.) i księżniczki halickiej Wyczesławy, siostra księcia Władysława Odonica. Z tego związku urodził się syn Mściwój II i córka Eufemia (zm. 29 IV 1270), wydana ok. 1240 za księcia rugijskiego Jaromira II (zm. 20 VIII 1260), matka księcia rugijskiego Wisława II (zm. 1302). Drugą żoną Ś-a została ok. r. 1230 Ermengarda (zm. po 1270), prawdopodobnie córka hrabiego Szwerynu Henryka I Czarnego i Małgorzaty-Audacji, córki nieznanej z imienia pani ze Sławna (notowana w r. 1224). Po śmierci Ś-a Ermengarda najpewniej opuściła Pomorze i została zakonnicą w klasztorze klarysek p. wezw. Świętego Krzyża w Brunszwiku; została pochowana w tamtejszym kościele p. wezw. św. Błażeja. Z tego małżeństwa pochodzili synowie: prawdopodobnie Jan (po 1238 — ok. 1248) i Warcisław II (ok. 1237 — 9 V 1271), książę gdański od r. 1266, wygnany przez Mściwoja II w r. 1270, który od księcia kujawskiego Siemomysła otrzymał w zarząd Wyszogród (pochowany w kościele Franciszkanów w Inowrocławiu) oraz córki: Damroka (Dąbrówka, Dobrosława, zm. przed 1280), fundatorka kościoła w Chmielnie, może mniszka żukowska, pochowana najpewniej w kościele klasztoru w Żukowie, i nieznana z imienia (może Salomea), którą wg starszej historiografii wydano za Henryka, hrabiego z Käfernburga, a wg nowszej za Henryka, hrabiego Kirchbergu (Turyngia).
Siostrzeńcami Ś-a byli: książę szczeciński i pomorski Barnim I (zm. 1278), zapewne też Przemysł I i Bolesław Pobożny, siostrzenicami: prawdopodobnie księżna głogowska Salomea (zm. między 1267 a 1274, zob.) i Eufemia (zm. 15 II, być może w r. 1287), żona księcia opolskiego Władysława I, a bratanicami: Małgorzata (zob.), królowa duńska, Zwinisława (zm. po 1280), żona Dobiesława z rodu Odrowążów (zob.), Eufemia (może Alenta, Zofia, zm. między 1296 a 1309), żona księcia legnickiego Bolesława Rogatki (zob.), Salomea (zm. między 1312 a 1314, zob.), księżna inowrocławska, i Gertruda (zm. 1314).
Znanych jest kilka pieczęci Ś-a: pieczęć piesza z l. 1220—7 z napisem w otoku: +Svantopelc D[ominus] [Princ]eps Pomeraniae, oraz trzy pieczęcie konne z l. 1227—66 (w tym jedna fałszywa), z napisami w otoku zawierającymi tytuł «dux». Zachował się także sygnet pieczętny Ś-a w kształcie rombu, z odwróconą kotwicą lub lilią i napisem w otoku ANULUS SVANT (EPOLOCIS), pochodzący z ok. l. czterdziestych XII w. (Muz. Czartoryskich w Kr.). Z postacią Ś-a tradycja łączy trzynastowieczny czerwony ornat, będący własnością klasztoru żukowskiego (obecnie Muz. Narod. w Gd.). Groby Ś-a oraz Sambora I, Mściwoja I i Mściwoja II uległy zniszczeniu w XV—XVI w.; w r. 1615 opat cystersów oliwskich Dawid Konarski ufundował symboliczny nagrobek książąt pomorskich z czarnego marmuru (obecnie w południowej części transeptu kościoła). W XVI w. powstało w kościele malowidło ścienne z wyobrażeniem Ś-a oraz Sobiesława I i Mściwoja II, zastąpione w XVII w. obrazami z pracowni Hermana Hana (obecnie w Muz. Archidiec. w Gd.-Oliwie).
Ś. był na Pomorzu uważany za wybitnego władcę. Z pewnością jako pierwszy z książąt polskich walczył z zakonem krzyżackim. W nowożytnej tradycji, znanej ze źródeł związanych z klasztorem żukowskim, zyskał przydomek Wielki; czasami (niezgodnie z faktami) jest mu dodawany nr II.
Ś. jest bohaterem wydanej anonimowo powieści poetyckiej „Świętopełk, książę pomorski” („Poezje” Pet. 1836, wyd. II osobne, Pet. 1840); wg Doroty Samborskiej-Kukuć autorem utworu był Onufry Korkozewicz. Występuje też w powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego „Waligóra” (Kr. 1880) oraz powieściach Lecha Bądkowskiego: „Młody książę” (Gd. 1980) i „Chmury” (Gd. 1984). Związanych z nim jest wiele legend na Pomorzu, Kaszubach i Kujawach.
W r. 1975 gdański oddz. Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego ustanowił Odznakę Honorową «Pieczęć Świętopełka Wielkiego», przyznawaną za działalność na rzecz Zrzeszenia. W Gdańsku znajduje się wykonany w brązie pomnik Ś-a, autorstwa tamtejszego rzeźbiarza Wawrzyńca Sampa (z r. 2010). Ś. patronuje także ulicom, m.in. w Gdańsku, Stężycy, Łebnie, Rumi i Koleczkowie oraz rumskiemu oddz. Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. W Krępkowicach (pow. lęborski) nosi jego imię prawie siedemsetletni dąb.
Bahr E., Genealogie der pommerelischen Herzoge, „Zeitschr. des Westpreuss. Geschichtsverenis” Bd. 75: 1939 s. 5—54; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1997 III, IV; — Bieniak J., Postanowienia układu kępińskiego (15 lutego 1282), „Przegl. Hist.” T. 82: 1992 z. 2 s. 209—32; Bruski K., Sambor II, w: Ludzie pomorskiego średniowiecza. Szkice biograficzne, Gd. 1981 s. 114—19; tenże, Sprawa autentyczności dokumentów Sambora II dla cystersów oliwskich, „Zesz. Nauk. Wydz. Human. Uniw. Gdań.”, S. Hist., Nr 15: 1985 s. 5—19; Bruszewska-Głombiowska M., Biskup włocławski Michał. Działalność kościelna, gospodarcza, polityczna (1220—1252), Gd. 2002 s. 164—78; Chrzanowski M., Leszek Biały książę krakowski i sandomierski princeps Poloniae (ok. 1184 — 23/24 listopada 1227), Kr. 2013 s. 139—55; Dorna M., Bracia zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228—1309. Studium prozopograficzne, P. 2004 s. 297—302; tenże, Wielki mistrz Poppo v. Osternohe — prekursor kierunku pruskiego w polityce zakonu krzyżackiego, „Nasze Historie” T. 3: 1998 s. 85—100; Duda F., Rozwój terytorialny Pomorza polskiego w XII—XIII wieku, Kr. 1909 s. 127—30; Ewald E. A., Die Eroberung Preußens durch die Deutschen, Halle 1872—5 I 196 i n., 237 i n., II 14—366; Gut A., Średniowieczna dyplomatyka wschodniopomorska. Dokumenty i kancelarie Pomorza Wschodniego do 1309 roku, Szczecin 2014 s. 118 i n., s. 265—86; Gładysz M., Zapomniani krzyżowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w XII—XIII wieku, W. 2002 s. 194—5; Jakubowska B., In pictura et in scriptura. Treści ideowe renesansowej galerii fundatorów i dobrodziejów Oliwy, w: Studia z historii sztuki i kultury Gdańska i Europy Północnej. Prace poświęcone pamięci doktor Katarzyny Cieślak, Red. J. Friedrich, E. Kizik, Gd. 2003 s. 57—89; Jasiński K., Genealogia Piastów wielkopolskich, „Kron. M. Poznania” 1995 s. 34—66; Jasiński T., Bitwa nad Jeziorem Rządzkim. Przyczynek do dziejów pierwszego powstania pruskiego i wojny Świętopełka z zakonem krzyżackim, „Roczn. Hist.” T. 62: 1996 s. 49—71; tenże, Stosunki śląsko-pruskie i śląsko-krzyżackie w pierwszej połowie XIII wieku, w: Ars historica: prace z dziejów powszechnych i Polski, P. 1976 s. 396—403; Jurek T., Gąsawa — w obronie zdrajcy, „Roczn. Hist.” T. 62: 1966 s. 151—67; Knopik D., Polityczne okoliczności opanowania ziemi sławieńskiej przez Świętopełka gdańskiego, „Zap. Hist.” T. 64: 1999 z. 1 s. 7—34; Kriedte P., Die Herrschaft der Bischöfe von Włocławek in Pommerellen von den Anfängen bis zum Jahre 1409, Göttingen 1974 s. 37—44, 76—9, 83—92; Kujot S., Dzieje Prus Królewskich, „Roczn. Tow. Nauk. w Tor.” T. 20: 1913 s. 266—405, T. 21: 1914 s. 481—504, 585 i n., s. 658—758, 806—22, T. 22: 1915 s. 823—65; Labuda G., Czy książęta gdańscy dynastii Subisławiców byli w XII i w początkach XIII wieku namiestnikami krakowskich książąt-pryncepsów, „Annales Academiae Pedagogicae Cracoviensis. Studia Historica III” 2004 s. 19—32; tenże, Fragmenty dziejów słowiańszczyzny zachodniej, P. 2002 s. 310—37; tenże, Geneza miasta na prawie lubeckim w Gdańsku, „Kwart. Hist. Kult. Mater.” T. 19: 1981 nr 1 s. 59—78; tenże, Stanowisko prawno-polityczne książąt Pomorza Nadwiślańskiego na przełomie XII i XIII wieku, „Zap. Hist.” T. 66: 2001 z. 2—3 s. 7—38; tenże, Śmierć Leszka Białego (1227), „Roczn. Hist” T. 62: 1995 s. 7—35; tenże, Z badań nad genealogią książąt Pomorza Gdańskiego w XII i XIII wieku, „Roczn. Gdań.” T. 41: 1981 z. 1 s. 5—31; tenże, Ze studiów nad najstarszymi dokumentami Pomorza Gdańskiego, „Zap. Hist.” T. 18: 1953 s. 105—55; Lingenberg H., Die Anfänge des Klosters Oliva und die Entstehung der deutschen Stadt Danzig. Geschichte der beiden Gemeinwesen bis 1308/10, Stuttgart 1982 s. 191 i n., s. 310—45; tenże, Die älteste Olivaer Geschichtsschreibung (bis etwa 1350) und die Gründung des Klosters Oliva, Lübeck 1994 s. 121 i n.; Lippert W., Markgraf Heinrichs von Meißen Anteil an der Wiedergewinnung Preußens für das Deutschtum, „Neues Archiv für sächsische Gesch. und Altertumskunde” Bd. 55: 1934 s. 17—35; Micraelius J., Antiquitates Pomeraniae, Stettin—Leipzig 1723 s. 178—80; Łęga W., Obraz gospodarczy Pomorza Gdańskiego w XII i XIII wieku, P. 1949 s. 78—9, 100 i n., s. 190—4; tenże, Społeczeństwo i państwo gdańsko-pomorskie w XII i XIII wieku, P. 1956 s. 38, 77, 186—7, 211—13; Mika N., Imię Przemysł w wielkopolskiej linii Piastów. Niektóre aspekty stosunków książąt wielkopolskich z Czechami do połowy XIII wieku, w: Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, Red. J. Krzyżaniakowa, P. 1997 s. 247—55; Nowak T., Kiedy rozpoczęły się walki wewnętrzne na Pomorzu Gdańskim między synami Mściwoja I? (Uwagi w sprawie ustalenia chronologii wydarzeń zawartych w dokumencie procesowym księcia Świętopełka z 1248 r.), „Acta Universitatis Lodzensis. Zesz. Nauk. Uniw. Łódz. Nauki Human.-Społ.”, S. I, 1979 z. 57 s. 45—74; Oliński P., Cysterskie nekrologi na Pomorzu Gdańskim od XIII do XVII wieku, Tor. 1997 s. 192, 197, 244—6, 279; Pelczar S., Władysław Odonic książę Wielkopolski wygnaniec i protektor Kościoła (ok. 1193 — 1239), Kr. 2013 s. 181 i n., s. 199—231; Popielas-Szultka B., Początki i lokacja miast na Pomorzu Sławieńsko-Słupskim do połowy XIV wieku, Słupsk 1990 s. 53; taż, Rozwój gospodarczy dominium bukowskiego od połowy XIII do połowy XIV wieku, Słupsk 1980 s. 15—24; Powierski J., Chronologia stosunków pomorsko-krzyżackich w latach 1236—1242, „Komun. Mazur.-Warmińskie” 1970 nr 2 s. 167—92; tenże, Mściwoj II, w: Ludzie pomorskiego średniowiecza. Szkice biograficzne, Gd. 1981 s. 89—96; tenże, Prussica. Wybrane artykuły z lat 1965—1995, Malbork 2005; tenże, Stosunki polsko-pruskie do 1230 r. ze szczególnym uwzględnieniem roli Pomorza Gdańskiego, Tor. 1968 s. 158 i n.; tenże, Świętopełk, w: Ludzie pomorskiego… s. 138—48; Powierski J. i in., Studia z dziejów Pomorza w XII, Słupsk 1994 s. 149—73; Rozenkranz E., Wojna piętnastoletnia. Pomorze Gdańskie w walce z zakonem krzyżackim w latach 1238—1253, „Gdań. Zesz. Human.” T. 15: 1967 s. 202—38; Rymar E., Czy Jadwiga żona Władysława Odonica była księżniczką pomorską, „Studia i Mater. do Dziejów Wpol. i Pomorza” T. 13 (26): 1980 z. 2 s. 35—59; tenże, Henryk hrabia Kirchberg, szwagier Mściwoja II Pomorskiego, „Zap. Hist.” T. 48: 1983 nr 1—2 s. 183— 93; tenże, Rodowód książąt pomorskich, Szczecin 2005; tenże, Sprawa pochodzenia Ermengardy drugiej żony Świętopełka gdańskiego, „Roczn. Gdań.” T. 52: 1982 z. 1 s. 5—15; tenże, Świętopełk Gdański, P. 2016; tenże, Ze studiów nad genealogią książąt Pomorza Gdańskiego w I połowie XIII w. Daty zgonów, „Zap. Hist.” T. 42: 1977 z. 1 s. 7—26; Samborska-Kukuć D., Anonimowe książki polskojęzyczne z petersburskiej drukarni Krayów — atrybucje i sprostowania „Arch. Univ. Lodziensis. Folia Librorum” T. 17: 2013 s. 68, 71—3; Śliwiński B., Gdzie znajdowała się pierwsza dzielnica księcia Mściwoja II wschodniopomorskiego?, w: A Pomerania ad ultimas terras. Studia dedykowane Barbarze Popielas-Szultce w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, Red. J. Sochacki, A. Teterycz-Puzio, Słupsk 2011 s. 44—55; tenże, Mściwoj II (1224—1294) książę wschodniopomorski (gdański), W. 2016; tenże, Poczet książąt gdańskich. Dynastia Sobiesławiców XII—XIII w., Gd. 1997; tenże, Rola i znaczenie grodu w Sartowicach w pierwszej połowie lat 40. XIII wieku, w: In memoriam honoremque Casimiri Jasiński, Red. J. Wenta, P. Oliński, Tor. 2010 s. 131—40; tenże, Rola polityczna możnowładztwa na Pomorzu Gdańskim w czasach Mściwoja II, Gd. 1987 s. 12 i n.; tenże, Sambor II książę tczewski, Tczew 2010 s. 60—96; tenże, Stosunki polityczne księcia wschodniopomorskiego Świętopełka z braćmi Samborem II i Raciborem. Wygnania i powroty juniorów, „Studia z Dziej. Średniowiecza” Nr 14: 2008 s. 191— 240; tenże, Świętopełk (1191/2—1266), w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1997 III 351—5; tenże, Zerwanie Świętopełka gdańskiego z księciem krakowskim Leszkiem Białym. Na drodze do Gąsawy, „Gdań. Studia z Dziej. Średniowiecza” Nr 8: 2002 s. 241—52; Smoliński M., Czy przed marcem 1238 roku odbył się w Sławnie zjazd joannitów?, „Studia z Dziej. Średniowiecza” Nr 12: 2006 s. 251—66; tenże, Kalatrawensi w Tymawie na Pomorzu Gdańskim. Idea sprowadzenia zakonu nad Morze Bałtyckie, tamże Nr 10: 2004 s. 205—43; tenże, Polityka zachodnia księcia gdańsko-pomorskiego Świętopełka, Gd. 2000, s. 45 i n., s. 86 i n., s. 99 i n., s. 161—210 i n.; tenże, Świętopełk gdański, P. 2016; Spors J., Dzieje polityczne ziemi sławieńskiej, słupskiej i białogardzkiej XII—XIV wiek, P.—Słupsk 1973 s. 70—95; tenże, Kwestia datowania lokacji miasta na prawie lubeckim w Gdańsku, „Zap. Hist.” T. 2: 1986 z. 2 s. 59—73; tenże, Podziały administracyjne Pomorza Gdańskiego i Sławieńsko-Słupskiego od XII do początku XIV wieku, Słupsk 1983 s. 270—86; tenże, Z genealogii pierwszych książąt wschodniopomorskich, w: Z badań nad społeczeństwem i kulturą Pomorza Środkowego, Słupsk 1977 s. 27—58; Szacherska S. M., Opactwo cysterskie w Szpetalu a misja pruska, W. 1960; Szczepan M., Okoliczności nadania Santyru biskupowi pruskiemu Chrystianowi. Nowe ujęcie badawcze, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, Red. S. Górzyński, W. 2012 s. 69—90; Voigt J., Geschichte Preussens, Königsberg 1828 III 19—54, 268; Wenta J., Dziejopisarstwo w klasztorze cysterskim w Oliwie na tle porównawczym, Gd. 1990 s. 124—31; Włodarski B., Rywalizacja o ziemie pruskie w połowie XIII wieku, Tor. 1958 s. 15—24; tenże, Rzekomy dokument Świętopełka pomorskiego z 1180 r., P. 1929 s. 1—16; tenże, Świętopełk i Mściwoj II (Z dziejów Pomorza Gdańskiego w XIII wieku), „Zap. Hist.” T. 33: 1968 z. 3 s. 61—94; — Mon. Pol. Hist., VI (Chronica Oliviensis auctore Stanislao abbate Olivensi); Jobst W., Genealogie, oder Stamm und Geburtlinie, der Durchleuchtigen und Hochgeborenen Fürsten und Hertzogen in Pommern, Stettin, der Cassuben und Wenden, auch in Rügen und Pommerellen, Franckfurt 1573 k. 13—19; Mon. Pol. Hist. (S.N.), VI (Roczniki wielkopolskie), VI, VIII (Chronica Poloniae Maioris), XIII (Petrus de Dusburgk Chronica terrae Prussiae); Hermann von Salza’s Bericht über die Eroberung Preussens, Hrsg. Th. Hirsch, tamże V 153— 68; Miscellanea Żukowskie, Wyd. W. Szołdrski, „Nasza Przeszłość” T. 6: 1957 s. 327—77; Pommerellisches Urkundenbuch, Hrsg. M. Perlbach, Danzig 1887; Pommersches Urkundenbuch, Hrsg. K. Conrad, Köln—Wien 1970 I cz. 1; Pommersches Urkundenbuch, Hrsg. R. Klempin, Stettin 1868; Kantzow T., Pomerania. Eine pommersche Chronik aus dem sechzehnten Jahrhundert, Hrsg. G. Gaebel, Stettin 1908; Script. Rer. Pruss., I 668—726, III 57—316; Das Totenbuch des Prämonstratenserinnen-Klosters Zuckau bei Danzig, Hrsg. M. Perlbach, Danzig 1906.
Marek Smoliński