Swinisława (Zwinisława) (między 1170 a 1175? – między 1230 a 1240), żona księcia gdańskiego Mściwoja I.
Orientacyjny czas urodzin S-y, określa wiek jej potomstwa w małżeństwie z Mściwojem I (zob.), przychodzącego na świat od ok. r. 1190–1195.
Pochodzenie S-y jest przedmiotem dyskusji. Widziano w niej Piastównę, córkę: Mieszka III Starego (O. Balzer, S. Kujot), Mieszka Plątonogiego (F. Duda), Bolesława Wysokiego (M. Łodyński), przedstawicielkę rodziny książąt ze Sławna, córkę: Świętopełka (L. Quandt), Bogusława (R. Klempin), czy Racibora I, którego mogła być też wnuczką (A. Małecki, A. Hofmeister, K. Jasiński, J. Spors, D. Knopik), przedstawicielkę książęcej rodziny ze Świecia nad Wisłą – córkę (G. Labuda, J. Tęgowski) lub siostrę (J. Powierski) Grzymisława, przedstawicielkę książąt meklemburskich (Hofmeister), lub wschodniopomorskiej rodziny możnowładczej władającej Kępą Oksywską (K. Górski). Hipotezy te doczekały się ostatnio omówienia (E. Rymar, zwolennik powrotu do koncepcji piastowskiej) i wykazania, że wszystkie mają za zadanie wesprzeć poglądy konkretnych badaczy, nie tyle w kwestiach genealogii domu książąt Pomorza Wschodniego przełomu XII i XIII w., co w utrwaleniu własnej wizji badaczy dziejów politycznych tego obszaru. Domysł o dynastycznym pochodzeniu S-y oparty jest na określeniu przydanym jej podczas pierwszego wzmiankowania w źródłach ok. r. 1212, kiedy to niewymienioną z imienia żonę, Mściwoj I określił jako «ducissa vero uxor nostra», sam używający niższego tytułu: «nunc princeps in Danzk». Wniosek taki dla części badaczy (Jasiński, Spors, Knopik) nie jest jednoznaczny, bowiem zaznaczona nierówność stanu małżonków mogła wynikać z innych względów, np. niefortunnego określenia czy z wielkości nadań dla klasztoru norbertanek w Żukowie. Możliwe są też inne przyczyny. Podległy władzy ks. krakowskiego Leszka Białego Mściwoj I, zhołdowany przez króla duńskiego Waldemara II, zaczął występować w r. 1210 z tytułem «dux» i używał go jeszcze w r. 1212 na wiecu w Mąkolnie, gdy wrócił pod władzę Leszka. «Nunc princeps» oznaczało więc ok. r. 1212 w przypadku Mściwoja I podkreślenie powrotu do stanu poprzedniego, a określenie «ducissa» w przypadku S-y mogło pozostawać bez związku z jej pochodzeniem i być użytą przez męża formułą grzecznościową, nawiązującą do okresu minionego (B. Śliwiński). Jedyną konkretną informacją pozostaje więc imię księżnej. Na ziemiach polskich nie występowało ono przed r. 1142, czyli momentem pojawienia się żony Bolesława Wysokiego, Swinisławy (zm. między 1159 a 1163), córki ówczesnego w. ks. kijowskiego Wsiewloda Olegowicza. W Polsce w XII i XIII w. znane jest jedynie z obszarów Śląska i Pomorza Wschodniego; poza żoną Bolesława Wysokiego, nosiły je tylko: S. oraz zapewne jedna z jej córek, mniszka w Żukowie (Śliwiński), a z całą pewnością wnuczka (zob.), córka Sambora II (zob.). Na terenie Śląska występował możny Zwinisław (Zvvinezlaus), w r. 1175 należący do czołowych doradców ks. Bolesława Wysokiego, uważany za krewnego jego żony (M. Cetwiński), ale równie dobrze mogący tylko otrzymać imię na jej cześć. Mógł być on również ojcem S-y (Śliwiński), co byłoby zarazem kontynuacją związków książąt wschodniopomorskich z przedstawicielami polskiego możnowładztwa (ojciec Mściwoja I był żonaty z siostrą woj. mazowieckiego Żyry). Hipoteza ta ma przewagę nad dotychczasowymi, bo potrafi objaśnić jedyne punkty zaczepienia, jakie istnieją przy próbie odtworzenia rodowodu S-y: genezę jej imienia i związki ze Śląskiem, widoczne przez jej udział w fundacji klasztoru norbertanek w Żukowie, podporządkowanego klasztorowi św. Wincentego we Wrocławiu.
Klasztor żukowski (pierwotnie w Stołpiu pod Żukowem) powstał w l. między 1212 a 1214 podczas powracania Mściwoja I spod krótkich rządów duńskich pod władzę ks. krakowskiego Leszka Białego. Z nadania Mściwoja I otrzymał on pustkowie przy ujściu Małej Słupiny (Stołpy) do Raduni, na którym pobudowano pierwszy klasztor, cztery niewielkie wsie w pobliżu: Żukowo, Mislicyn, Sulislave i Barclino (trzy ostatnie jeszcze w XIII w. wchłonięte zostały przez rozrastające się Żukowo) oraz dwie wsie zamieszkałe przez ludność dziesiętniczą: Rębiechowo (obecnie w granicach Gdańska) i Świemirowo (obecnie w granicach Sopotu), a także regalia i immunitet. Większe uposażenie ziemskie przekazała klasztorowi S.: wsie Beleczkowo (koło Białogardy nad Łebą) i Grabowo (koło Świecia nad Wisłą) oraz całą Kępę Oksywską (obecnie w granicach Gdyni i gm. Kosakowo), na obszarze której znajdowało się aż 16 wsi. Zakres nadań pozwala widzieć w S-ie właściwą fundatorkę klasztoru, co jednak zgodnie z ówczesną prawną sytuacją kobiet wymagało mężowskiego potwierdzenia i współudziału. Klasztor żukowski stał się miejscem szczególnym dla kobiet z dynastii książąt wschodniopomorskich. Przebywały w nim trzy córki S-y, a jedna, Witosława, była jego przeoryszą. Był także klasztor ich nekropolią (podczas gdy męskich przedstawicieli dynastii chowano w opactwie Cystersów w Oliwie; w Żukowie pochowano wnuczki S-y, Dąbrówkę (Damrokę), córkę Świętopełka, oraz Gertrudę, córkę Sambora II, a najpewniej i ją samą (choć z uwagi na komemorację zachowaną tylko w nekrologu oliwskim przyjmuje się powszechnie, że spoczęła w tym klasztorze obok męża). S. wraz z Mściwojem I była także dobrodziejką joannitów ze Starogardu (Gdańskiego), którym przekazała wieś Turzę.
Po śmierci męża nie odegrała S. większej roli. Jako matka Świętopełka była świadkiem jego przywileju dla Oliwy z przełomu l. 1223 i 1224. Pod koniec kwietnia 1224 brała udział w regulacji majątkowej norbertanek i cystersów z Oliwy, w wyniku której Świętopełk ograniczył posiadane przez norbertanki żukowskie z jej nadania dobra na Kępie Oksywskiej tylko do dziewięciu wsi, przekazując drugą część cystersom oliwskim. Obecność przy nadaniu na rzecz cystersów opata wrocławskiego klasztoru norbertanów św. Wincentego, prepozyta norbertanek z kujawskiego Strzelna i S-y, interpretować trzeba jako zgodę wszystkich zainteresowanych. S. wspomniana była w znanym z kopii dokumencie datowanym na 19 IX 1209, ale występujące z nią osoby (m.in. znany od r. 1222 bp. włocławski Michał), nakazują emendację daty na r. 1229 lub 1239 (Rymar). Przywiesiła wówczas własną pieczęć do nadania ks. pomorskiego Świętopełka dla klasztoru żukowskiego, potwierdzając tym także wcześniejsze nadanie przez siebie wsi Grabowo. Dokument ten, podobnie jak wcześniejsze swobodne postępowanie Świętopełka z dobrami oksywskimi, skłaniają badaczy do wniosku, że wszystko to stanowiło dobra przekazane dożywotnio S-ie przez męża jako wiano lub uposażenie wdowie. W nekrologu klasztoru oliwskiego zanotowano, że S. zmarła 4 IX. Rok jej śmierci wywołał dyskusję, ostatecznie jednak przyjęto szeroki przedział l. 1230–40. Być może należy go ograniczyć do okresu krótko przed początkiem r. 1238 (4 IX 1237?), z uwagi na informacje o nadaniach czynionych w tym czasie za spokój duszy rodziców 2 II 1238 przez Świętopełka i duszy matki w r. 1240 przez Sambora II, przy czym ten drugi, z racji pobytu na wygnaniu w l. 1238–9, nie miał szans na podobną wcześniejszą manifestację.
Z małżeństwa S-y i Mściwoja I pochodziło przynajmniej ośmioro dzieci: Świętopełk, Warcisław I, Sambor II, Racibor (zob.), Mirosława (żona ks. zachodniopomorskiego Bogusława II), Witosława, przełożona norbertanek żukowskich oraz dwie mniszki w tym klasztorze, zapewne Anastazja i Swinisława.
Bahr E., Genealogie der pommerellischen Herzöge, „Zeitschr. des Westpreuss. Geschichtsvereins” H. 75: 1939 s. 20; Balzer, Genealogia, s. 210–18; Cetwiński M., Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Biogramy i rodowody, Wr. 1982 s. 21; Hofmeister A., Genealogische Untersuchungen zur Geschichte des pommerschen Herzogshauses, Greifswald 1938 s. 42–3, 116–19; Ludzie pomorskiego średniowiecza. Szkice biograficzne, Gd. 1981 s. 84–7 (dot. Mściwoja I), s. 135–7; Rymar E., Rodowód książąt pomorskich, Szczecin 2005; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1994 II 131 (dot. Grzymisławy), Gd. 1997 IV 532–3; Śliwiński B., Poczet książąt gdańskich. Dynastia Sobiesławiców XII–XIII wieku, Gd. 1997; – Czacharowski A., Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek w Żukowie od XIII do połowy XV wieku, Tor. 1963; Duda F., Czy Zwinisława, żona Mszczuja I, była córką Mieszka Starego, w: tenże, Rozwój terytorialny Pomorza polskiego, Kr. 1909 s. 146–50; Górski K., Oksywie, „Roczn. Gdań.” R. 12: 1939 s. 13–14; Jasiński K., Jeszcze o Zwinisławie, żonie Mszczuja I, „Zap. Tow. Nauk. w Tor.” T. 16: 1950 s. 81–101; Klingenberg H., Die Anfänge des Klosters Oliva und die Entstehung der deutschen Stadt Danzig, Stuttgart 1982; Knopik D., Polityczne okoliczności opanowania ziemi sławieńskiej przez Świętopełka gdańskiego, „Zap. Hist.” T. 64: 1999 z. 1 s. 16–19; Kujot S., Dzieje Prus Królewskich, cz. I, „Roczn. Tow. Nauk. w Tor.” T. 22/25: 1915/18; Labuda G., Kim była Zwinisława, żona Mściwoja I?, w: tenże, Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny zachodniej, P. 2002 III 310–14; tenże, Z badań nad genealogią książąt Pomorza Gdańskiego w XII i XIII w., „Roczn. Gdań.” T. 41: 1981 z. 1 s. 5–14; Małecki A., Studia heraldyczne, Lw. 1890 I 255; Oliński P., Cysterskie nekrologi na Pomorzu Gdańskim od XIII do XVII wieku, Tor. 1997; Powierski J. i in., Studia z dziejów Pomorza w XII wieku, Słupsk 1993 s. 205–6; [Rec. z F. Duda, Rozwój terytorialny Pomorza polskiego, Kr. 1909]: M. Łodyński, „Kwart. Hist.” 1912 s. 126; Quandt L., Ostpommern, seine Fürsten, fürstliche Landestheilung und Districte, „Baltische Studien” Bd. 16: 1856 H. 1 s. 41–72; Rymar E., Ze studiów nad genealogią książąt Pomorza Gdańskiego w I połowie XIII w. Daty Zgonów, „Zap. Hist.” T. 42: 1977 s. 7–21; Smoliński M., Czy przed marcem 1238 r. odbył się w Sławnie zjazd joannitów?, w: Krzyżacy, szpitalnicy, kondotierzy. Studia z dziejów średniowiecza, Malbork 2006 s. 251–65; Spors J., Dzieje polityczne ziem sławieńskiej, słupskiej i białogardzkiej XII–XIV w., P.–Słupsk 1973 s. 36; tenże, Podziały administracyjne Pomorza Gdańskiego i Sławieńsko-Słupskiego od XII do początku XIV w., Słupsk 1983 s. 268, 271–4; tenże, Z genealogii pierwszych książąt wschodniopomorskich, w: Z badań nad społeczeństwem i kulturą Pomorza Środkowego, Słupsk 1977 s. 38–9; Śliwiński B., Okoliczności fundacji klasztoru norbertanek w Stołpie-Żukowie pod Gdańskiem, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis” 2007, Studia Historica, t. 5 s. 19–35; – Mon. Pol. Hist.,V (Liber mortuorum monasterii beatae Mariae de Oliva ordinis Cisterciensis); Pomm. Urk.-buch, nr 14, 18, 25–26, 62, 69, 71–72, 104; Pommersches Urkundenbuch, Hrsg. R. Klempin, Stettin 1868 I 161, 164.
Błażej Śliwiński