Staniewicz (Stanevičius) Szymon Tadeusz (1799–1848), zbieracz folkloru litewskiego, poeta, animator rozwoju kultury litewskiej. Ur. przed 26 X w Konopianach opodal Rosień na Żmudzi. Pochodził z drobnej szlachty; jego rodzicami byli Stanisław i Barbara z Rymkiewiczów.
Wiadomości o wczesnej młodości S-a są fragmentaryczne . W l. 1817–21 uczył się w szkole powiatowej (od r. 1820 gimnazjum) w Krożach, pracując jednocześnie jako korepetytor. W szkole kroskiej zetknął się z litewskojęzyczną postyllą Mikołaja Daukszy („Postilla Catholika”, Wil. 1599), którą fascynował się potem przez całe życie. Po ukończeniu szkoły przebywał w Krożach jeszcze przez rok, opiekując się m.in. synami Jerzego Platera: Jerzym i Kazimierzem, z którymi później łączyły go więzi przyjaźni.
W r. 1822 rozpoczął S. studia na Oddz. Literatury i Sztuk Wyzwolonych Uniw. Wil., gdzie uczęszczał m.in. na wykłady historii Joachima Lelewela. Interesowała go zwłaszcza filologia klasyczna, wtedy także nauczył się języka niemieckiego. Studia ukończył w r. 1826 ze stopniem kandydata filozofii. Nadal zarobkował, udzielając korepetycji, jednak głównym polem jego ówczesnej aktywności była kultura litewska. Szybko stał się jej najwybitniejszym obok Szymona Dowkonta (Daukantasa) animatorem. W r. 1823 wraz z Kajetanem Niezabitowskim (Nezabitauskasem-Zabitisem) przetłumaczył na język litewski i opublikował poradnik kulinarny, poświęcony potrawom z porostu Lichen islandicus, spożywanym przez chłopów w czasie przednówka, pt. „Apey darima walge isz kiarpu Islandu…”, („O przyrządzaniu jadła z porostu Island…”). T.r. wydał tłumaczenie na język litewski, przeznaczonej dla szkół, łacińskiej historii Żydów C. F. Lhomonda pt. „Historya szwenta ysz łotyniszka liźuwia pardieta ant żematyszka…” („Historia święta przełożona z języka łacińskiego na żmudzki” z 10-stronicowym słownikiem litewsko-polskim) oraz dwa kazania Daukszy. W r. 1823 powstała także jedyna znana dziś oda S-a, Szłowy Żemaycziu (Sława Żmudzinów). Był to poetycki manifest młodych działaczy odradzającej się kultury litewskiej, wzywający do poznania ojczystej historii i języka oraz szerzenia oświaty w języku litewskim. Podczas studiów, zapewne pod wpływem Jana Łobojki, S. rozpoczął zbieranie litewskich pieśni ludowych.
Po r. 1826 pozostał S. w Wilnie, zarabiając na życie dorywczymi pracami literackimi i korepetycjami. Przygotował wznowienie wydrukowanej po raz pierwszy w r. 1737 w Wilnie anonimowej gramatyki języka litewskiego pt. „Universitas linguarum Lituaniae”, którą zatytułował „Trumpas pamokimas kałbos lituwyszkos arba żemaytyszkos” („Krótki wykład języka litewskiego, czyli żmudzkiego”, Wil. 1829). W dwujęzycznej, polsko-litewskiej przedmowie S. podkreślał potrzebę kształtowania literackiego języka litewskiego. W r. 1829 ukazały się także dwie inne prace S-a. Pierwszą z nich była książka poetycka, zawierająca także utwory osiemnastowiecznego poety litewskiego K. Donelaitisa pt. Szeszes pasakas Symona Stanewiczes Żemaycze yr antras szeszes Kryzża Donałayczia Lituvynyka Prusa (Wil.) (Sześć bajek Szymona Staniewicza Żmudzina i drugie sześć Krystiana Donelaitisa, Litwina z Prus), (przedmowa sygn. J. J. V. jest pierwszym litewskim tekstem krytyczno-literackim). Cztery spośród sześciu zamieszczonych tu bajek S-a są oparte na motywach ludowych, m.in. Ativarai (Skrzaty domowe) i Arklys ir meška (Koń i niedźwiedź), która przekształciła się w bardzo popularną pieśń ludową, dwie pozostałe – Lapė ir juodvarnis (Lis i kruk) oraz Lapė ir žąsys (Lis i gęsi) – podejmują tematy ezopowe. Prócz bajek, w tomiku tym wydrukowano także Szłowy Żemaycziu. Ponadto S. opublikował t.r. zbiór 30 litewskich pieśni ludowych pt. „Daynas Żemaycziu” (Wil. 1829) („Pieśni Żmudzinów”). Była to pierwsza książkowa edycja litewskiej poezji ludowej w Wilnie. W r. 1833 ukazał się drugi tom tego zbioru „Pažimes žemaytyszkas gaydas prydietynas pry Daynu Žemaycziu” („Nuty do najbardziej znanych pieśni żmudzkich”), będący ostatnim drukowanym dziełem S-a (Ryga).
Po r. 1829 opuścił S. Wilno. Na przełomie l. 1830 i 1831 był w Królewcu, gdzie badał kulturę litewską, a także spotkał się z litewskim folklorystą L. Rhesą. Po powrocie zamieszkał u swojego przyjaciela J. Platera w Giedminajciach, gdzie zarządzał biblioteką. Gdy Plater został wybrany na marszałka szlachty pow. rosieńskiego ok. r. 1834, obaj zamieszkali w Rosieniach. Po śmierci przyjaciela w r. 1836 przez czas jakiś S. pozostał tam i znów pracował jako korepetytor, a prawdopodobnie także jako sekretarz w urzędzie powiatowym. Niedługo potem zamieszkał u K. Platera w Stęplach. W tym czasie układał słownik litewsko-polski (niezachowany), a także napisał swój jedyny zachowany tekst w języku polskim: Wyjaśnienie mitologii litewskiej zawarte w dziełach Hartknocha, Stryjkowskiego, Łasickiego, tudzież w słownikach Szyrwida, Ruhiga i Mielckego (rkp., nieukończony), polemiczny wobec wykładu mitologii litewskiej Teodora Narbutta w pierwszym tomie jego „Dziejów starożytnych narodu litewskiego”. W latach tych S. prowadził korespondencję z Narbuttem i Michałem Balińskim, któremu dostarczył materiały użyte w tomie trzecim „Starożytnej Polski” (W. 1850), wspólnym dziele tegoż i Tymoteusza Lipińskiego. S. zmarł na gruźlicę 27 II 1848 w Stęplach. Został pochowany w Szwekszniach.
Całość znanej dziś spuścizny S-a opublikowano w wydaniu krytycznym pt. Raštai (Vilnius 1967, oprac. J. Lebedys).
S. nie założył rodziny.
Estreicher w. XIX; Lebedys J., Simono Stanevičiaus bibliografija, w: Stanevičius S., Raštai, Vilnius 1967; Lietuvos TSR bibliografija. Serija A: Knygos Lietuvių kalba, Vilnius 1969 I 372–6; – Enc. Org.; Lietuvių Enc.; Lietuviškoji tarybinė enciklopedija, Vilnius 1983 X; – Beržanskis J., Rašytojo S., Stanevičiaus gimimo metrika, „Naujoji Romuva” 1933 nr 114 s. 234; Biržiška V., Aleksandrynas, Čikaga 1965 III 54–64 (wyd. faksymilowe, Vilnius 1990); Diringas E., Surasti S., Stanevičiaus metrikai, „Naujoji Romuva” 1933 nr 111 s. 166; Girdzijauskas J., Simonas Stanevičius, w: Lietuvių literatūres istorija. XIX amžius, Vilnius 2001 s. 624–37; Kamantauskas V., Dėl Simono Stanevičiaus gimtinės, „Židynys” 1926 nr 3 s. 187–8; Korsakas K., Simonas Stanevičius, w: tenże, Literatūros praeitis, Vilnius 1983 s. 236–42; Lebedys J., Simonas Stanevičius, Vilnius 1955; tenże, Simonas Stanevičius, w: Lietuvių literatūros istorija, Vilnius 1957 I 419–33; Stoberski Z., Historia literatury litewskiej, Wr. 1986; Subačius G., Žemaičių bendrinūs kalbos idėjos XIX amžiaus pradžia, Vilnius 1988 s. 332–92; Vanagas V., Lietuvių rašytojų sąvadas, Vilnius 1996 s. 71–2; – Anoniminis rankraštis apie S. Stanevičiu, w: Maciūnas V., Lituanistinis sąjūdis XIX amžiaus pradžioje, Kaunas 1939 s. 315–17; Dowojna-Sylwestrowicz M., Aleksander From, „Litwa” 1909 nr 11 (17) s. 162; J. Loboikos laiško N. Rumiancevui ištrauka, w: Maciūnas V., Kaunas 1939 s. 311–12; Lebedys J., Milius V, Simono Stanevičiaus laiškai Mykolui Balinskiui, Lietuvos TSR Aukštųjų Mokyklų Mokslo Darbai, Literatūra, Vilnius 1970 XIII 1, 183–219; Simono Stanevičiaus laiškai Dionizui Poškai ir Teodorui Narbutui, w: Lietuvių literaturos chrestomatija XIX a. pirmoji pusė, Red. J. Riškus, Vilnius 1986 s. 93–5.
Paweł Bukowiec