Hyżdeu (Hiżdew, Hiżdeff, Hiżdeu, Hasdeu) Tadeusz (1769–1835), poeta i prozaik polski z okresu oświecenia, pochodzenia rumuńskiego. Wywodził się z rodziny, która wyemigrowała z Mołdawii do Polski w XVII w., otrzymała indygenat polski w r. 1676 i osiedliła się w ziemi przemyskiej i lwowskiej. H., ur. 5 V, był synem Jana Stefana, miecznika pomorskiego, i Małgorzaty z Piórkoszewskich. Otrzymał staranne wychowanie, władał poza jęz. polskim i rumuńskim, również i francuskim, niemieckim, rosyjskim, łacińskim i greckim. Od r. 1783 przebywał za granicą, zaciągnął się do wojska austriackiego, brał udział w wojnie austriacko-tureckiej 1787–91, był ranny pod Nowym Bazarem. W r. 1795 zamieszkał na Wołyniu. Ożenił się najpierw z Denhoffówną, a po jej zgonie (1806) z Żydówką Walerią Chryzant (zm. 1860), której poświęcił wiele czułych wierszy. Po przyłączeniu Besarabii do Rosji (1812) odzyskał dwie wsie należące ongiś do jego przodków, osiadł w Kistrzyńcach koło Chocimia i tutaj zmarł 12 X 1835 r. Posiadał stopień oberlejtnanta rosyjskiego.

Od wczesnej młodości okazywał H. talent literacki; od r. 1783 spod jego pióra wychodziły liczne utwory w jęz. polskim, na cześć muz, miłości, wina, wiersze liryczne wzorowane czasem na Ronsardzie. Niewiele z tych utworów ukazało się drukiem, większość pozostała w rękopisie. Uprawiał również bajkopisarstwo na wzór Krasickiego czy La Fontaine’a (Kruk, Czapla, Słowik), sielanki oraz satyrę polityczną i społeczną. W utworze Ksiądz kapelan atakował obłudę i fałszywą moralność kleru. Poza poezją tworzył powiastki sentymentalne, jak Podwójna mniszka, utwory pseudoorientalne o moralizatorskiej tendencji, pisywał listy poetyckie (np. do I. Krasickiego czy A. Naruszewicza). Spod jego pióra wyszło również wiele wierszy okolicznościowych i elegijnych. Do nich należy np. oda W dzień koronacji Najjaśniejszego Wszechrosji Imperatora Pawła I, jeden z niewielu jego utworów wydanych drukiem (1797), następnie oda Duma na powitanie Najjaśniejszego Imperatora Wszech Rosji Aleksandra Pawłowicza (1818, rkp. w Bibliotece Akademii Nauk Rumuńskiej Republiki Ludowej), sławiąca przyjazd cara do Besarabii, jako spadkobiercy dawnych tradycji polskich na ziemi mołdawskiej, Przeprawa przez Dniestr Aleksandra I 8 maja 1818, wiersz przesłany Warsz. Tow. Przyjaciół Nauk oraz inne elegie, opiewające braterstwo Polaków i Rosjan, potępiające tyranię Napoleona. Łączył z tym kult dla Kościuszki, stąd tradycja imienia Tadeusz w następnych pokoleniach jego rodu. Miał jeszcze napisać Uwagi o upadku Rzeczypospolitej Polskiej. Zasłużył się poza tym jako tłumacz. Przełożył przede wszystkim Kotzebuego „Leibkuczer Piotra III, anegdota” (Łuck 1799), szereg dramatów tegoż autora („Bracia niezgodni czyli kompromis”, „Korsykanie”, „Nieszczęśliwi”, „Ofiarowanie się na śmierć”, „Trzpiot”, „Wstyd fałszywy”) wydanych łącznie jako I i II tom dzieł Kotzebuego (Łuck 1803) oraz operę „Powrót Polaków z niewoli w roku 1797” (tamże). Z francuskiego przełożył Volneya „Rozwaliny Palmiry” (w rkp.). Po osiedleniu się w Besarabii, w późniejszym okresie jego życia, silniej występują w jego twórczości miejscowe motywy historyczne, związane z historią Mołdawii i tradycją dawnej jej chwały. Zajmował się wówczas badaniami historycznymi i genealogicznymi związanymi zwłaszcza z jego rodziną, interesował się również żywo folklorem rumuńskim, napisał wówczas między innymi opowieść O Trajanie i Dokii, O Dragomirze, O Drogoszu, O kluczach rzeki Byka, O wojewodzie Papurze; cenne dla folklorystów teksty te pozostały w rękopisie, przechowywanym do dziś dnia w zbiorach Akademii Nauk Rumuńskiej Republiki Ludowej w Bukareszcie (syg. 90). Duża część jego spuścizny rękopiśmiennej znajduje się właśnie w tych zbiorach, poza tym nieco jego rękopisów znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Jassach, pewne rękopisy znajdowały się swego czasu u prof. Fortunescu w Craiova w Rumunii oraz u Fr. Migdalema na Podolu.

Z pierwszej żony syn Tadeusz był pułkownikiem rosyjskim i zmarł bezpotomnie, z synów z drugiej żony Bolesław był Polakiem, przyrodnikiem, za młodu opublikował po rosyjsku parę ballad mołdawskich (na łamach czasopisma „Molva” 1835), później zamieszkał w Wiedniu, gdzie zmarł. Drugi syn Aleksander (1811–1872), był znanym uczonym i literatem besarabskim.

Estreicher (Hiżdew, Kotzebue, Maciejowski, Aleksander Hyżdeu mylnie zamiast Tadeusza); Uruski, V 151–2; – Arbuze Z. C, Basarabia in secolul XIX, Bucureşti 1898 s. 756–64; Bentkowski F., Historia literatury pol., W. 1814 I 549; Bezviconi Gh., Contribuţii la cunoaşterea lui Al. Hasdeu, „Viaţa Basarabiei” R. 7: 1938 s. 608–14; Borowski S., Maciejowskiana, Wr. 1959 (autor myli wielokrotnie, biorąc A. Hyżdeu za Tadeusza i czyniąc z nich jedną postać Tadeusza Aleksandra lub Aleksandra Tadeusza pod wpływem rosyjskiego «otčestva» Aleksandra; tylko nr 613 jest poprawny); Bulat T. S., O scrisoare dela Tadeu Hâjdău, „Viaţa Basarabiei” R. 1: 1932 nr 2 s. 55–6; Chiţimia I. C., B. Petriceiu-Hasdeu, Oamenii mari ai Romîniei. Ioan vodă cel Cumplit, Craiova 1942 s. VII–XLVI; Dragomirescu I., Ideile şi faptele lui Bogdan Petriceiu Hasdeu, „Revista pentru istoria, arheologie şi filologie” (Bucureşti) T. 13: 1913 s. 234–77 (m. in. genealogia rodu Hasdeu); Dvoicenco E., Inceputurile literăre ale lui B. P. Hasdeu, „Revista Istorică” (Bucureşti) 1936, Gane N., A. T. Hasdeu, primul slavist romîn, „Viaţa Basarabiei” 1933 nr 204 s. 1; tenże, Bogdan Petriceiu Hasdeu, Bucureşti 1913; Hanes P. V., Elemente biografice şi autobiografice in „Sic cogito” al lui B. P. Hasdeu, „Preocupări literăre” T. 6: 1941 s. 12–4; tenże, Scriitori basarabeni, Bucureşti 1936; Hasdeu B. P. Sic cogito, Bucureşti 1892 s. 358 i n.; Hasdeu Julia, Oeuvres posthumes, Chevalerie, Paris 1890 s. 233–54 (w obu tych utworach przytoczonych szereg wierszy Tadeusza Hyżdeu w oryginale polskim i francuskich przekładach); Ionescu-Niscov T., Sur le premier slaviste roumain, II Międzynarodowy Zjazd Slawistów, Księga referatów, Sekcja III i IV, W. 1934 s. 37–9 (pomieszany jest ojciec Tadeusz z synem Aleksandrem, znów uczyniona z nich jest jedna postać, Aleksander Tadeusz); Istrati C., Prin satul Hâjdăilor, „Junimea Literară” T. 14: 1925 s. 193; Kasterska M., Szkice polsko-rumuńskie, Lw. 1931 s. 44–63; taż, Tadeusz Hyżden [sic] pisarz, poeta i tłumacz, Rumun, szlachcic polski XVIII wieku, „Pam. Liter.” R. 21: 1924/5 s. 241–6; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, III 223; Łukasik S., Pologne et Roumanie, Paris 1938 s. 120–3, 326 i 377; tenże, Quelques contributions à l’histoire des relations intellectuelles entre les pays roumains et la Pologne au XIXe siècle, „Arch. Neophilologicum” T. 2: 1937; tenże, Rumun Tadeusz Hyzdeu (Hasdeu), polski poeta i pisarz, „Kur. Liter.-Nauk.” dod. do „Ilustr. Kur. Codz.” 1935 nr z 10 VI; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. [b. r.] s. 398; Pelivan I., Tadeu Ivanovici Hâjdeu, „Viaţă Basarabiei” R. 1: 1932 nr 3 s. 55–8; Reychman J., Rumuński polihistor, „Odrodzenie” 1946 nr z 12 V; Speranţia Th. D., Tadeu Hasdeu, „Revista Nouă” T. 2: 1889 s. 241–7 (przytoczona m. in. oda z r. 1818); Wędkiewicz S., Z dziejów polonistyki w Rumunii, „Prace Filol.” (W.) T. 12: 1927 (o Tadeuszu s. 476–7, o Aleksandrze s. 477, o Bogdanie s. 447–85); – „Dzien. Powsz.” 1835 nr 176 z 21 VI s. 879; „Gaz. Codz.” 1835 nr 1121 z 16 VI s. 1; „Korespondent” 1835 nr 113 z 24 IV s. 451; „Molva” 1835 nr 18, 24, 25, 31–4, 35, 36; „Teleskop” T. 14: 1833; „Tyg. Pet.” R. 6: 1835 nr 35, 48 i 52; „Vestnik Evropy” T. 11–12 s. 129–31; „Žurnal Ministerstva Narodnogo Prosveščenija” 1835; – Arch. Centr. PAN w W.: Listy A. H-a; Muz. Narod. Czeskie w Pradze: Listy A. H-a.

Jan Reychman