INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Tadeusz Orzechowski     

Tadeusz Orzechowski  

 
 
Biogram został opublikowany w 1979 r. w XXIV tomie Polskiego Słownika Biograficznego.

  

 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Orzechowski Tadeusz, pseud. Oksza (1838–1902), lekarz, działacz polityczny, organizator międzynarodowych przedsięwzięć technicznych. Ur. 9 XI w Buszy w pow. jampolskim, był synem Karola, zamożnego właściciela ziemskiego, i Heleny z Dwernickich. Do szkół chodził w Odessie, następnie ukończył z odznaczeniem medycynę na uniwersytecie kijowskim (1854–9). W czasie studiów obracał się w patriotycznym kręgu młodzieży zwanej «purystami», choć nie należał chyba do przywódców. W r. 1859 wyjechał do Paryża. W początku 1862 r. jakiś Orzechowski, członek Tow. Młodzieży Polskiej, występował przeciwko Ludwikowi Mierosławskiemu, wówczas dowódcy szkoły wojskowej polskiej w Genui, stawiając mu m. in. zarzuty natury finansowej. W związku z tym pojedynkował się w Bazylei z Janem Kurzyną. Następnie jeździć miał wraz z Zygmuntem Padlewskim do Berlina dla nawiązania kontaktów z tamtejszą polonią studencką. Nie jest całkowicie pewne, czy ów występujący w źródłach Orzechowski jest identyczny z O-m.

Nie wiadomo, kiedy O. wrócił na Ukrainę. W lipcu 1863 pełnił funkcję agenta Prowincjonalnego Komitetu Rusi w Odessie, ale już we wrześniu Karol Majewski ściągnął go do Warszawy z zamiarem powierzenia mu jakiejś misji na Wschodzie «z wielkimi atrybucjami». Rzecz się odwlekła na skutek przewrotu wrześniowego i objęcia władzy przez Romualda Traugutta, który wyprawił O-ego do Paryża z notyfikacją o zmianie rządu i udzieleniu dymisji czerwonym komisarzom. Trudno sprawdzić jest, czy naprawdę uzyskał wtedy audiencję u ks. Napoleona. Władysławowi Czartoryskiemu O. zwierzył się, że ma objąć stanowisko «komisarza generalnego na Wschodzie», na co książę zaprotestował wobec Rządu Narodowego (RN). Toteż O. wróciwszy do Warszawy otrzymał od Traugutta 27 XI nominację na węższą funkcję agenta RN w Stambule – niezależnego, to prawda, od Hotelu Lambert i zachowującego zwierzchność nad agenturami w Belgradzie i Bukareszcie. Pobierać miał 600 fr. miesięcznej pensji. O. dotarł na placówkę via Wiedeń w połowie grudnia. Funkcje swe pełnił z pewną ostentacją, występując jako «baron d’Okcha» (od h. Oksza), uzyskując poparcie ministra spraw zagranicznych Alego-paszy, a także ambasady francuskiej. Znalazł się za to w konflikcie z poprzednikami swymi w Stambule: Michałem Czajkowskim (Sadykiem-paszą) i Władysławem Jordanem. Główne powierzone mu zadanie uzyskania tureckiej pomocy dla zamierzonej na wiosnę 1864 wyprawy na Ruś okazało się nierealne wobec upadku powstania. O. zajmował się teraz głównie udzielaniem opieki i wynajdywaniem zajęcia dla powstańców odpływających z kraju. Jakąś grupę żołnierzy zakwaterował czasowo w Adampolu. Musiał też likwidować kosztowne, niedoprowadzone do skutku przygotowania wypraw czarnomorskich w kierunku Kaukazu i Odessy. W ciągu 7 miesięcy przeszło przez jego ręce ok. 60 000 franków. W sierpniu 1864 udał się do Paryża dla zdania rachunków i rozejrzenia się w sytuacji. Nie dogadał się z J. Kurzyną, który nie chciał go utrzymać jako agenta w Stambule, natomiast związał się z «kółkiem» Adama Sapiehy. Przesądziła o tym, jak się zdaje, obietnica subsydium 1 500 fr. miesięcznie oraz kontynuacji protekcji dyplomatycznej francuskiej. Współpraca ta nie trwała dłużej niż kilka miesięcy.

Oglądając się za kawałkiem chleba, O. podjął w Stambule praktykę lekarską, a w r. 1865 zdobył sobie uznanie w czasie epidemii cholery, kierując jednym ze szpitali zakaźnych. Odmówił przyznanej mu nagrody pieniężnej, natomiast otrzymał order «Medżidje». Nie zerwał też kontaktu z Ali-paszą, który w r. 1867 wyprawił go do Paryża, dla urobienia «dobrej prasy» sułtanowi Abd ul Azisowi, w związku z jego wizytą w stolicy Francji. Z kolei O. uczestniczył w negocjowaniu francuskiej pożyczki dla Porty oraz w dostawie do Turcji francuskich parowców i sprzętu wojennego. Z Fuadem-paszą, ambasadorem tureckim w Paryżu, łączyło ponoć O-ego koleżeństwo masońskie. W t. r. miał udział w Wiedniu w negocjacjach austro-tureckich o ostrzu antyrosyjskim. W r. 1869 negocjował w Rzymie sprawę uregulowania statusu prawnego kleru katolickiego na Bliskim Wschodzie, z pominięciem tradycyjnego protektoratu Francji. Zaawansowane rokowania zerwały się wraz z upadkiem Państwa Kościelnego, zaś O. dorobił się na nich orderu Piusa IX; miał także odznaczenie perskie «Lwa i Słońca».

Dla Porty O. okazywał się użytecznym dzięki sieci korespondentów, werbowanych po całej Europie spośród byłej służby zagranicznej RN. «Polityczne Biuro Korespondencyjne» O-ego funkcjonowało formalnie od listopada 1867, z budżetem rocznym 75 000 fr. płatnych z funduszów tureckiego Min. Spraw Zagranicznych. U boku «Okszy-beja», teraz już poddanego tureckiego, pracowali w stambulskiej centrali: Wacław Przybylski, Karol Pieńkowski i Karol Rogawski. Agentów miało Biuro w zachodniej Europie, w monarchii habsburskiej, na Bałkanach, a także w Petersburgu, Moskwie i Odessie. Biuro łączyło funkcje wywiadowcze z prasowo-propagandowymi. Z punktu widzenia polskiego interesu przygotowywać miało udział Turcji w koalicji austro-francuskiej, zwróconej przeciw Rosji. Dyplomacja rosyjska traktowała knowania te bardzo na serio. Sam O. liczył, że dzięki stosunkom tureckim zdobędzie osobiście wpływ na politykę polską. W emigracji podtrzymywał kontakt zarówno z Hotelem Lambert, jak i z demokratami; w Galicji z namiestnikiem Agenorem Gołuchowskim i z «czerwonym księciem» A. Sapiehą. Dwuznaczną pozostawała rola agentów O-ego na Bałkanach: niektórzy utrzymywali stosunki z ruchem narodowowyzwoleńczym bułgarskim, inni szpiegowali ten ruch na zlecenie Porty. Koncepcja O-ego, uzyskania poparcia Turcji dla «młodych» Bułgarów, nie miała podstaw realnych. Wobec wybuchu wojny francusko-pruskiej 1870 r. O. usiłował zmobilizować Galicję do wystąpienia zbrojnego przeciw Rosji. Rozmowy na ten temat kontynuował jeszcze w listopadzie t. r., kiedy już klęska Francji położyła kres jego polityce. Rząd turecki zlikwidował Biuro O-ego w końcu 1871 r. Pozostało po O-m w spuściźnie dziełko: Histoire des Ottomans (Konstantynopol 1871), doprowadzone do r. 1453 – ciąg dalszy pozostał w rękopisie.

O. osiadł teraz w Szwajcarii, gdzie nabył od Sobańskich zamek Käfikon. Starszy brat Julian spłacił mu jego podolską schedę, która dzięki temu uniknęła konfiskaty. Kupił też O. w Galicji majątek Radziszów oraz kamienicę w Krakowie, co umożliwiło mu uzyskanie austriackiego poddaństwa. Miał udział w wydawanej w Wiedniu „Gazette des Etrangers”. Poparł finansowo (1874) lwowski dziennik „Ojczyzna”, założony przez byłych jego agentów: Władysława Gołemberskiego i Włodzimierza Milowicza, ale stracił na tym interesie. Latem 1877 wrócił do polityki w chwili, gdy zanosiło się na wmieszanie się Austrii i Anglii w wojnę rosyjsko-turecką. O. dał się obrać w Wiedniu, wraz z A. Sapiehą, Aleksandrem Guttrym i Arturem Gołuchowskim, do tajnego «Rządu Narodowego», który miał – zależnie od okoliczności – przygotować kraj do wojny europejskiej, albo też przeciwnie, wstrzymać go od powstania nie w porę. Przedsięwzięcie nie było poważne i O. nie bardzo się w nim zaangażował, w ciągu następnych miesięcy dojeżdżał do Galicji, Triestu i Rzymu, lecz z kolegami z «Rządu» właściwie nie współpracował. Gdy ciało to się rozpadło, zachęcał jeszcze demokratów lwowskich do kontynuowania konspiracji. W kwietniu 1878 uczestniczył w Wenecji w sądzie polubownym, który likwidował następstwa polityczne i pieniężne tej niefortunnej imprezy. O. odwołał wówczas formalnie wszelkie stawiane kolegom z «Rządu» zarzuty. W r. 1880 przeniósł się do Paryża, nosił się wtedy z myślą wydawania tygodnika w języku francuskim, albo też biuletynu agencyjnego „Correspondance Polonaise”, co miało stanowić przykrywkę dla nowych jakichś politycznych robót. W r. 1882 maczał palce w następnej z kolei konspiracji, obliczonej na bliski wybuch wojny austro-rosyjskiej. W związku z tym odnawiał kontakty w Rzymie – zarówno z rządem włoskim, jak z Watykanem – rozmawiał w Krakowie z agentem austriackiego wywiadu, a zarazem i z Ukraińcem P. Kuliszem, szukał dojścia do narodników rosyjskich, układał projekty utworzenia w Galicji jeszcze jednej «reprezentacji» ogólnopolskiej. Niepoważne te konszachty rozwiały się wraz z zażegnaniem napięcia międzynarodowego.

Od tego czasu O. uprawiał przeważnie spekulacje finansowe. Prawda, że w r. 1886 pośredniczył w skojarzeniu małżeństwa portugalskiego następcy tronu z córką hrabiego Paryża – dzięki czemu uzyskał jeszcze jeden order! Mniej pewna jest informacja, iż z rekomendacji Watykanu wszedł w stosunki z paryską Société Générale i z jej ramienia prowadził jakieś pertraktacje z rządem hiszpańskim. To co zarobił może na tym pośrednictwie, prawdopodobnie utracił w krachu Société Générale w 1882 r. Wyprzedał się w Galicji, natomiast kupił w okolicy Biarritz majętność Parenchère. Pisywał do katolickich dzienników „Monde” i „Univers”, jako «comte d’Okcha», rzekomo legitymując się tytułem papieskim (?). W r. 1884 zaangażował się w przedsiębiorstwo budowy kabla telegraficznego z Lizbony i Kadyksu, wzdłuż wybrzeży Afryki do Kapsztadu, co finansować miała londyńska City. Rządowi francuskiemu proponował w r. 1887 budowę analogicznego kabla do Cayenne. „Nowa Reforma” informowała niekiedy czytelników o tych inicjatywach O-ego, m. in. o zapoczątkowanej przezeń budowie kolei transafrykańskiej z Luandy do Mozambiku (1888). Jedno jest pewne, że pieniędzy na tych interesach O. nie zrobił. W r. 1899 miał jakiś zatarg z Władysławem Wołowskim – w sądzie polubownym brał udział Ludwik Dygat. Władysław Mickiewicz pisze o O-m z przekąsem, że «na schyłku życia prowadził jedną z tych tajemniczych egzystencji, które lepiej zostawić w cieniu, niż wydobywać na światło dzienne». Zmarł 2 X 1902 w Zurychu niemal całkowicie zrujnowany. Grób jego w tymże mieście został zlikwidowany w r. 1942.

O. był ożeniony od r. 1868 z Karoliną, córką gen. Karola Kaczkowskiego (zob.), którego „Pamiętniki” przygotował do druku (Lw. 1876). Dzieci nie pozostawił.

 

Portret pędzla J. Matejki (1873), obecnie w Muz. w Gd.; Fot. w: [Dąbrowski J.] Grabiec J., Rok 1863, P. 1913 s. 394; – (b.o.), Tadeusz Okrza-Orzechowski (1838–1902), „Młody Technik” T. 27: 1977 s. 4; Borejsza J., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; Fal’kovič S., Pol’skaja emigracija v perjod upadka vosstanija 1863–1864 gg., w: Revoljucionnaja Rossija i revoljucionnaja Pol’ša, Moskva 1967; Kieniewicz S., Adam Sapieha, Lw. 1939; Lewak A., Dzieje emigracji polskiej w Turcji, W. 1935 (fot.); Widerszal L., Bułgarski ruch narodowy, W. 1937; Zdrada J., Zmierzch Czartoryskich, W. 1969; – Bałaszewicz J. A., Raporty szpiega, W. 1973; Bobrowski T., Pamiętniki, W. 1979 II; Czartoryski W., Pamiętniki, W. 1960; Dok. Wydz. Wojny; Jabłonowski W., Pamiętniki, Wr. 1967; Kossowski W., Zapiski, w: Revoljucionnaja Rossija i revoljucionnaja Pol’ša, Moskva 1967; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1933 I (fot. zbiorowa); Mickiewicz W., Pamiętniki, W. 1927 II; Miłkowski Z., Od kolebki przez życie, Kr. 1936 III; Polska działalność dyplomatyczna, W. 1937–63 I–II; Sokulski F., W kraju i nad Bosforem, Wr. 1951; Zbiór zeznań; Zeznania śledcze o powstaniu; – „Kur. Pol. w Paryżu” 1886 nr 49 i 69; „Nowa Reforma” 1885 nr z 5 II, 1888 nr z 5 VII; – B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 14 k. 91 n. (Materiały M. Frąckiewicza do słownika biograficznego); rkp. 2633–2636 (Akta sądu weneckiego); B. Pol. w Paryżu: rkp. 471, 475 (Rachunki agencji wschodniej 1863–4); – Listy w: B. Jag. (rkp. 5814, 6524, 7859), B. Narod. (rkp. 2798), B. Ossol. (rkp. 2757, 5917) i B. PAN (rkp. 2064); Odpis aktu zgonu (Zurich 20 V 1977) w Materiałach Red. PSB; Spuścizna rękopiśmienna O-ego, zdeponowana w Muz. Rapperswilskim, którego był wieczystym członkiem (por. Lewak – Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog), spłonęła w r. 1944, tylko połowicznie wykorzystana przez badaczy; – Dziennik L. Gadona w posiadaniu K. Axentowicz; Sobańska J., Wspomnienia (rkp. w posiadaniu autora).

Stefan Kieniewicz

 

 

Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.    

 

 
 
 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 
 
 

Postaci z tego okresu

 

w biogramy.pl

 

Maksymilian Gierymski

1846-10-09 - 1874-09-16
malarz
 
więcej  

Postaci z tego okresu

 

w ipsb

 

Juliusz Słowacki

1809-09-04 - 1849-04-03
pisarz
 

Tadeusz Jan Pol (Pohl)

1862-12-27 - 1934-09-09
aktor teatralny
 
więcej  
  Wyślij materiały Wyślij ankietę
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.