Rajecki (Dunin Rajecki) Teofil h. Łabędź (po 1620–1680), marszałek lidzki, poseł na sejmy, działacz kalwiński. Był drugim synem Gedeona (zob.) i Elżbiety z Tyzenhauzów, bratem Jerzego Zygmunta (zob.).
W r. 1643 R. przebywał wraz ze starszym bratem Władysławem w Lejdzie, ale tylko 23-letni Władysław wpisał się 13 II t. r. do metryki tamtejszego uniwersytetu. W czasie pobytu w Lejdzie bracia poważnie się zadłużyli i dopiero w maju 1662 R. uregulował finansowe zobowiązania wobec wdowy po Korneliuszu de la Croix. W czasie pobytu w Holandii R. zdobył pewne doświadczenie wojenne. Zapewne on to więc był tym Teofilem Rajeckim, któremu latem 1648 hetman polny lit. Janusz Radziwiłł proponował zaciąg 500 piechoty cudzoziemskiej do walki z powstaniem Bohdana Chmielnickiego, na co ten jednak się nie zgodził. Oczekiwał bowiem na polecenie czynienia zaciągów do prywatnych oddziałów podkanclerzego lit. Kazimierza Leona Sapiehy, do czego jednak nie doszło. Podobno od r. 1649 służył R. w armii lit., gdzie miał kompanię dragonów (zapewne w chorągwi dragońskiej swego brata Władysława, star. rumborskiego). Dn. 12 X 1651 mianowany został marszałkiem lidzkim, ale ponieważ stało się to wbrew prawu, gdyż bez wcześniejszej elekcji, na sejmie warszawskim 29 I 1652 doszło do ostrego konfliktu w tej sprawie. Być może to on właśnie na sejmie tym ujawnił się jako zdecydowany stronnik dworu, gdy sprzeciwił się czytaniu supliki w obronie Hieronima Radziejowskiego i domagał się «ut bonum publicum praeponatur desideriis privatis». Dn. 15 V 1652 w Wilnie odbył się głośny pojedynek między R-m a Maciejem Frąckiewiczem Radzimińskim, star. mozyrskim, z powodu zwady do jakiej doszło między nimi poprzedniego dnia na bankiecie u J. Radziwiłła. Z pojedynku zwycięsko wyszedł R., który «zaciął w rękę prawą pana starostę mozyrskiego i przez piersi».
R. był deputatem do Trybunału Lit. w r. 1654 z pow. lidzkiego i okresowo przewodniczył jego obradom w zastępstwie woj. nowogródzkiego Piotra Kazimierza Wiażewicza. W kwietniu 1655 przewodniczył obradom sejmiku lidzkiego, na którym m. in. uchwalono zaciąg dwóch chorągwi jazdy na wojnę z Moskwą. Politycznie związany z J. Radziwiłłem podpisał 17 VIII 1655 w Kiejdanach pierwszy układ ze Szwecją, a 20 X t. r. akt unii szwedzko-lit. Następnie porzucił jednak obóz szwedzki i już w listopadzie 1657 objął po bracie Władysławie rotmistrzostwo chorągwi dragońskiej w lewym skrzydle armii lit. Nie wiadomo jednak, czy osobiście brał udział w toczących się wówczas działaniach wojennych przeciw Szwedom i Moskwie. Dn. 28 III 1661 wybrany został zaocznie na posła na sejm warszawski na sejmiku inflanckim w Dziewałtowie; na sejmie nie podpisał się pod inspirowanym przez Paców manifestem popierającym elekcyjne zamysły dworu i zawierającym groźbę zerwania unii z Koroną. Był także posłem z Inflant na sejm 1662 r. Od lipca t. r. brał udział w obradach komisji skarbowo-wojskowej w Wilnie, której zadaniem było wypłacić zaległy żołd wojsku i zlikwidować konfederację wojskową. Komisja ta zakończyła ostatecznie swe prace w początkach maja 1663. W r. 1664 był deputatem z Wiłkomierza do Trybunału Lit. W połowie października t. r. przewodniczył obradom sejmiku przedsejmowego w Wiłkomierzu. Z powiatem tym R. był najsilniej związany i od r. 1665 wraz z bratem Jerzym Zygmuntem przejął faktyczne przywództwo silnego tu stronnictwa radziwiłłowskiego opartego na kalwińskich współbraciach. Latem 1665 R. uczestniczył w pracach komisji skarbowo-wojskowej w Wilnie. Był posłem z Wiłkomierza na sejm wiosenny 1666 r., a następnie 2 VI t. r. wziął udział w obradach sejmiku relacyjnego, na którym szlachta postanowiła wysłać posła do Bogusława Radziwiłła z prośbą o opiekę. Jako poseł z Wiłkomierza na sejmie jesiennym 1666 r. ostro występował przeciwko wojsku lit., domagając się wstrzymania mu wypłaty żołdu do czasu uregulowania należności za wyrządzone przez żołnierzy szkody w dobrach prywatnych. Jako oddany stronnik radziwiłłowski był szykanowany przez Paców, którzy w początkach 1667 r. «jak po zdrajcy jakim» odebrali mu chorągiew dragońską w wojsku lit.
Na sejm 1667 r. R. posłował z pow. wiłkomierskiego; podczas obrad opowiedział się za «opisaniem» urzędów hetmańskich. Z sejmu tego wyznaczony został do komisji skarbowo-wojskowej, która obradowała w Wilnie latem t. r. Na sejmiku relacyjnym w początkach lipca t. r. szlachta wiłkomierska wyraziła mu swoje niezadowolenie, że zgodził się na sejmie na wydanie podatków do skarbu centralnego. Nie zmniejszyło to jednak popularności R-ego w tym powiecie. Posłował stąd na sejm abdykacyjny i na konwokację w r. 1668, na której został obrany komisarzem do boku prymasa Mikołaja Prażmowskiego. Był na elekcji w r. 1669 i choć zapewne w ślad za Radziwiłłami był zwolennikiem kandydatury Filipa Wilhelma Neuburga, podpisał się ostatecznie pod obiorem Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Mimo iż zdecydowanie wymawiał się od kandydowania do funkcji poselskiej przed sejmem koronacyjnym, został zaocznie wybrany na posła na sejmiku inflanckim w Pozwolu i na żądanie B. Radziwiłła udał się do Krakowa. Po śmierci księcia Bogusława, który wyznaczył R-ego na jednego z opiekunów córki Ludwiki Karoliny, R. zapewne związał się początkowo z Michałem Kazimierzem Radziwiłłem i reprezentował jego interesy w pow. wiłkomierskim. W styczniu 1670 przewodniczył obradom sejmiku przedsejmowego w Wiłkomierzu. Jako poseł lidzki był na sejmie jesiennym 1670 r., z którego wyznaczony został do komisji mającej przygotować instrukcję poselstwu udającemu się do Moskwy, a także deputatem do słuchania sprawozdania przedstawionego przez podskarbiego lit. Hieronima Kryszpina Kirszenszteina. Był deputatem z Wiłkomierza do Trybunału Lit. w r. 1671. Na sejm pacyfikacyjny R. posłował z pow. wiłkomierskiego i wyznaczony został na komisarza do rady wojennej przy boku króla. Na elekcji w r. 1674, jako poseł z Lidy, podpisał obiór Jana Sobieskiego. Był też na sejmie koronacyjnym w r. 1676, z którego wyznaczono go do komisji, powołanej w celu rozpatrzenia sporów między szlachtą pow. piltyńskiego a ks. kurlandzkim Jakubem Kettlerem. Dn. 25 II 1679 przewodniczył obradom sejmiku w Wiłkomierzu. Pod koniec życia R. związany był politycznie z hetmanem Michałem Kazimierzem Pacem.
Jako gorliwy kalwinista R. wielokrotnie (w latach 1655, 1663, 1666, 1672, 1675, 1677) wybierany był na świeckiego dyrektora synodów prowincjonalnych. W r. 1666 wybrany został na opiekuna zboru w Wenusowie; t. r. zwrócił się do synodu z prośbą o wyznaczenie ministra z Popiela do pełnienia posług religijnych w jego rodowych Czadosach. O kaznodzieję dla Czados zabiegał też na synodzie w r. 1667, z którego obrano go delegatem na rozmowy z B. Radziwiłłem. W czasie synodu w r. 1668 wyznaczony został na delegata na konwokację generalną prowincji lit. oraz na komisarza do rewizji Szylan i Korejwiszek. W l. 1668–72 reprezentował kalwinistów w sporze z unitami o grunty w Wilnie; przy okazji miał w tym i swój prywatny interes, gdyż w r. 1668 odkupił od zboru wileńskiego tzw. kamienicę Konstantynowską, przy której leżały sporne grunty. Ostatecznie 29 V 1672 w Wilnie zawarł on korzystną dla siebie ugodę z metropolitą kijowskim Gabrielem Kolendą, ale w r. 1676 sprawa ta odżyła ponownie, co skłoniło R-ego do pozbycia się kamienicy. Na synodzie generalnym w r. 1668 obiecał zbudować zbór w Połocku i w tym celu, bezskutecznie zresztą, dochodził u jezuitów zagarniętych przez nich dawnych placów zborowych. Wydelegowany też został przez synod na rozmowy z B. Radziwiłłem. Brał udział w pracach konwokacji kalwińskiej obradującej w połowie czerwca 1670 w Kiejdanach. W r. 1671 był seniorem zboru wileńskiego. W r. 1672 obrany został komisarzem do rewizji Szylan, a w r. n. do komisji mającej uporządkować archiwa zborów lit. Za zasługi dla zboru kalwińskiego zwolniony został z płacenia procentu od długu winnego zborowi. W r. 1675 był delegatem lit. na konwokację generalną w Chmielniku. Wybrany też został po raz kolejny na komisarza do rewizji Szylan, a synod zwrócił się do niego z prośbą o interwencję u bpa wileńskiego Mikołaja Stefana Paca w sprawie zabranych zborowi gruntów w Żupranach. Mimo swej kalwińskiej gorliwości R. ufundował kościół katolicki w Ponedelu (pow. wiłkomierski). Podobno zresztą na łożu śmierci, pod wpływem perswazji i starań przebywających przy nim przyjaciół i żony, porzucił R. kalwinizm i złożył katolickie wyznanie wiary. Kalwiniści zarzucali zaś katolikom, że skłonili do tego kroku R-ego siłą i podstępem.
R. zgromadził pokaźny majątek. Już 13 VI 1646 ojciec przekazał mu królewszczyzny Kiermele (pow. wiłkomierski), Borklany (odtąd R. tytułował się star. borklańskim), Kolingi, Namsze (pow. upicki). Po śmierci ojca objął Czadosy, Poniemuń, Wysoki Dwór (Bobojedowszczyznę) w pow. wiłkomierskim, miał potem Radziszewkę i Osokno (pow. wiłkomierski), Pyszno w woj. połockim, Warków (Inflanty), Kirkucie i Pogiry (Wojewodziszki) w pow. kowieńskim. Razem dobra te w r. 1667 liczyły ponad 500 dymów. R. miał też kamienicę w Wilnie za Bramą Trocką oraz kamienicę tzw. Konstantynowską na ulicy Wielkiej-Zamkowej, którą kupił w r. 1668 od Jana Rymwida, cześnika mozyrskiego i «aktora» zborów lit. za 6 tys. złp., a sprzedał w r. 1678 Janowi Andrzejowi Platerowi za 12 tys. złp. R. opiekował się dziećmi Kazimierza Druckiego Sokolińskiego, od r. 1672 toczył proces z Wincentym Druckim Sokolińskim o dobra Tułów, w jego wyniku w r. 1677 został skazany na banicję. Zmarł w Wilnie tuż przed lub 1 VI 1680, pochowano go u Św. Jana w Wilnie.
R. był dwukrotnie żonaty; jego pierwszą żoną była Elżbieta z Dowmontów Siesickich, córka Krzysztofa, drugą – od r. 1665 – Elżbieta (pochowana 22 III 1686), córka kniazia Krzysztofa Janusza Druckiego Sokolińskiego, katoliczka. Z pierwszą żoną miał R. syna Aleksandra i córkę Świętosławę, którzy zmarli w młodym wieku, oraz Katarzynę (ur. 1655), od r. 1678 żonę Samuela Komorowskiego, podczaszego wiłkomierskiego, potem podkomorzego wileńskiego, 2. v. (już w r. 1691) żonę Jana Leona Oziembłowskiego. Z drugą żoną miał syna Michała Jakuba (1670–1699), star. borklańskiego, który podobno razem z ojcem przeszedł na katolicyzm.
Portret (rys. Meyera) w: Marszałek głosy rozdający… na złożonym swey śmiertelności seymiku…, Wil. 1680; – Słown. Geogr. (Tarnów); Niesiecki, VIII, Uruski, XV; Elektorowie; Elektorów poczet; Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, Wil. 1913 S. IV z. 1; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 485; – Czapliński W., Dwa sejmy z roku 1652, Wr. 1955; Konarski S., Szlachta kalwińska w Polsce, W. 1936; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976 (błędnie: Bajedzki) s. 247; Merczyng H., Wilno ewangelickie, w: Zabytki wieku XVI, Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, Wyd. 2, Wil. 1925 s. 7; tenże, Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Rzeczypospolitej, W. 1904 s. 95; Ochmann S., Sejmy lat 1661–1662. Przegrana batalia o reformę ustroju Rzeczypospolitej, Wr. 1977 s. 260; Wisner H., Rok 1655 w Litwie: pertraktacje ze Szwecją i kwestia wyznaniowa, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 26: 1981 s. 96; – Akta ugody kiejdańskiej 1655 roku, Wyd. W. Konopczyński, K. Lepszy, „Ateneum Wil.”, R. 10: 1935 s. 173; Akty Vil. Archeogr. Kom., XII, XX; Lietuvos inventoriai XVII a. Dokumentu rinkinys, sudare K. Jablonskis, M. Jucas, Vilnius 1962 s. 283–4; [Szemiot M.], Głos przed śmiercią… przy rozłączeniu z tym żywotem do kościoła Świątego Katholickiego przyłączonym…, [b. m.] 1680; Radziwiłł, Memoriale IV; Radziwiłł B., Autobiografia, W. 1979; Sobranije drevnich gramot i aktov gorodov Minskoj gubernii…, Minsk 1848 nr 125; Vol. leg., IV 1038, 1061, V 30, 47, 53, 54, 103, 140, 367; – AGAD: Arch. Platerów z Antuzowa nr 27, Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1298, 1524, Dz. IV kopie, teka 4, nr 43 k. 398v., Dz. V nr 3610, 4151 (z 15 V 1652), 6247 (16 II 1667), 7396 (5 I 1669, 4 VII 1667), 12435 (10 II 1667), 12843 i 12844 (listy R-ego), 18708 (6 II 1666), Dz. VII, pudło 8, nr 55a, Dz. X materiały nieuporządkowane – Sapiehowie, Arch. Tyzenhauzów, B-13/92 s. 384, B-21/100 s. 310, G-820; B. Czart.: rkp. 158 nr 187; B. Jag.: Akc. 32/52 s. 226–234; B. Narod.: BOZ rkp. 911 (pod 22 III 1686); B. PAN w Kr.: rkp. 3354 k. 6; B. Sałtykowa-Szczedrina, w Leningradzie: Avtografy Dubrovskogo nr 150, k. 73–75v.; BAN USRR we Lw.: Arch. Sapiehów, X 132; B. Uniw. Warsz.: Kartoteka synodaliów; B. Uniw. Wil.: F 4 A-1179 nr 13168; CGADA w Moskwie: Fond 389 (Metryka Lit.), Wp. 127 k. 67–67v., Wp. 132 k. 623–624, Wp. 133 k. 251–254, Wp. 146 k. 230, Wp. 150 k. 1; Lietuvos TSR Centrinis Valstybinis Istorijos Archyvas w Wil.: SA-3235 k. 8, SA-3417/II k. 2016–2018v., SA 3418 k. 196–196v., 3720 k. 42v.–43.
Andrzej Rachuba