INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Teofil Antoni Starzyński      Teofil Starzyński, pokolorowana fotografia.

Teofil Antoni Starzyński  

 
 
Biogram został opublikowany w latach 2003-2004 w XLII tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Starzyński Teofil Antoni (1878–1952), lekarz, działacz polonijny, prezes Sokolstwa Polskiego w Stanach Zjednoczonych, pułkownik.

Ur. 14 IV w Osowcu (pow. mogilnicki), był najmłodszym z siedmiorga dzieci Antoniego (1830–1882), oficjalisty, zarządcy dóbr ziemskich rodziny Mlickich w Osowcu, w r. 1863 uczestnika nieudanej wyprawy do Król. Pol., rannego w starciu granicznym z wojskami pruskimi, i Katarzyny z Wiśniewskich (1836–1902). W r. 1883 uciekając przed służbą wojskową wyemigrował do Stanów Zjednoczonych starszy brat S-ego Andrzej, który osiedlił się w Pittsburghu; w jego ślady poszedł w r. 1885 Marcin (wraz ze swą żoną) i w r.n. Ignacy. W r. 1887 podążyła za synami matka z Franciszką, Szczepanem i ośmioletnim S-m; w r. 1889 dołączył do nich ostatni z braci, Stanisław.

S. uczył się w Pittsburghu w szkole parafialnej, potem w publicznej. W wieku czternastu lat przerwał naukę i podjął pracę jako goniec i pakowacz. Następnie pracował w polskiej aptece Stanisława Szarzyńskiego, który zainteresował go ideami Sokolstwa. Dn. 1 IX 1897, z pomocą właściciela wędliniarni Michała Górskiego, założył w Pittsburghu gniazdo Sokoła; na pierwszym zebraniu 26 IX t.r. został wybrany na wiceprezesa gniazda, a od r. 1898 był jego sekretarzem. Od t.r. studiował farmację, a później jako pierwszy Polak, medycynę na uniw. w Pittsburghu; pracował jednocześnie u aptekarza Schillinga. Na IV Zjeździe Związku Sokolstwa Polskiego (ZSP) w Ameryce, który odbył się w Buffalo 2–4 VII 1899, przewodniczył komisji obrad; został wtedy obrany wiceprezesem Wydz. Głównego ZSP. W styczniu 1900 doprowadził do zakupu dla pittsburskiego Sokoła budynku, który wyposażył w przyrządy gimnastyczne. Na V Zjeździe ZSP w Pittsburghu (12–13 II 1901) nie wszedł już do Wydz. Głównego.

W r. 1901 uzyskał S. dyplom farmaceuty i otworzył w Pittsburghu aptekę. Podczas epidemii ospy, w r. 1903, prowadził w dzielnicach polskich szczepienia ochronne. W maju 1904 otrzymał dyplom lekarza. Z końcem lata t.r., po ślubie, wyjechał do Filadelfii, gdzie rozpoczął prywatną praktykę, jednak niższe niż oczekiwał zarobki spowodowały jego powrót do Pittsburgha już na początku r. 1905; otworzył tam drugi polski gabinet lekarski. Przyjaźnił się z działaczem litewskim dr. Jonasem Szliupasem; obaj opowiadali się za powrotem do przedrozbiorowych granic Rzpltej. T.r. sprzeciwiał się S. połączeniu ZSP ze Związkiem Narodowym Polskim (ZNP), w którym powstał wtedy Wydz. Sokolstwa. Kilkakrotnie był obierany prezesem Okręgu IV ZSP w Pittsburghu (pierwszy raz w Braddock, Pa. 1906). Był jednym z najaktywniejszych działaczy nurtu niepodległościowego, tzw. Wolnego Sokolstwa mającego siedzibę w Nowym Jorku. Na Nadzwycz. Walnym Zjeździe Sokołów w Filadelfii (sierpień 1912) opowiedział się za zjednoczeniem Sokolstwa w niezależną organizację o charakterze niepodległościowym. Na zjeździe zjednoczeniowym w Pittsburghu (15–16 XII 1912), przekształconym w «wiec narodowy» z udziałem innych organizacji polonijnych, został wybrany na prezesa zjednoczonego ZSP z siedzibą zarządu w Pittsburghu, podporządkowanego powstałemu w październiku Komitetowi Obrony Narodowej (KON). Pod kierunkiem S-ego ZSP jako pierwsza organizacja polonijna rozpoczął militaryzację swych szeregów, tworząc Oddziały Bojowe. Wraz z innymi przywódcami Polonii zabiegał S. u prezydenta W. H. Tafta o zawetowanie restrykcyjnego ustawodawstwa imigracyjnego. Dn. 11 XI 1913, podczas audiencji w Białym Domu, wyjaśniał nowemu prezydentowi W. Wilsonowi, że Sokolstwo to rodzaj «Polskiej Gwardii Narodowej w Ameryce, przygotowującej się do walki na wypadek wybuchu wojny»; w przypadku neutralności Stanów Zjednoczonych Sokoli mieli walczyć w Europie. W kwietniu 1914 proponował sekretarzowi wojny L. M. Garrisonowi ochotniczy udział oddziałów sokolich w wojnie meksykańskiej; jednak oferta ta została odrzucona.

Ok. poł. r. 1914 wyjechał S. do Europy; w Paryżu rozmawiał z Wacławem Gąsiorowskim. W poł. czerwca przybył do Krakowa; spotkał się tam z Feliksem Młynarskim, który wręczył mu memoriał do KON, krytyczny wobec stosunków wewnętrznych w Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Wrażenia z pobytu w kraju opisał S. w korespondencji do wydawanego w Pittsburghu „Sokoła Polskiego” (16 VII 1914). Po powrocie do Stanów Zjednoczonych, we wrześniu t.r., bezskutecznie mediował między KON a ZNP; ostatecznie jesienią t.r. Sokolstwo opuściło KON. Dn. 2 X był jednym z przedstawicieli pięciu ośrodków Polskiego Skarbu Narodowego w Ameryce, którzy powołali Centralny Komitet Polski w Ameryce (od 12 X Polski Centralny Komitet Ratunkowy, PCKR); został członkiem jego Komitetu Wykonawczego oraz podpisał „Odezwę”, zalecającą połączenie wysiłków organizacji polonijnych dla materialnego poparcia sprawy niepodległości. Dn. 30 XII wydał Memoriał Związku Sokołów Polskich w Ameryce do narodów świata (w: D. Pienkos, „One Hundred Years...”, s. 293–300, oraz A. Waldo, „Sokolstwo...”, IV 252–6), w którym wykazywał prawo narodu polskiego do niepodległości; w lutym 1915 osobiście wręczył Memoriał... Wilsonowi. T.r. wraz z innymi przywódcami Polonii amerykańskiej podpisał memoriał do premiera Wielkiej Brytanii H. Asquitha w sprawie uchylenia blokady morskiej dla statków wiozących pomoc żywnościową dla ludności polskiej. Wszedł w skład Wydz. Narodowego (WN) PCKR i uczestniczył w jego pracach od pierwszego posiedzenia 17 VIII 1916. Dn. 27 XI t.r. protestował przeciw Aktowi 5 listopada. W początkach r. 1917 doprowadził z innymi działaczami do otwarcia obozu wojskowego w Niagara-on the Lake w Kanadzie. Po apelu Nadzwycz. Zjazdu Sokolstwa w Pittsburghu (1–4 IV t.r.) o utworzenie w Ameryce stutysięcznej Armii Polskiej, rozmawiał w tej sprawie z kanadyjskim Sztabem Generalnym w Ottawie. Po wydaniu przez prezydenta Francji R. Poincarégo (4 VI) dekretu o powstaniu Armii Polskiej we Francji, S. spotkał się w Nowym Jorku z misją polsko-francuską z Gąsiorowskim i Stanisławem Poniatowskim na czele, a sprawą armii zainteresował WN PCKR. Dn. 25 VII t.r. wszedł do Komisji Wojskowej, powołanej przez ZSP, a 28 IX wydał w Pittsburghu Rozkaz do prezesów i sekretarzy Związku Sokołów w Ameryce w sprawie rekrutacji do Armii Polskiej we Francji. Dn. 10 V 1918 ogłosił Odezwę do oficerów rekrutacyjnych, prezesów Komitetów i Subkomitetów Obywatelskich w sprawie tzw. Funduszu Majowego na potrzeby Armii Polskiej. W sprawozdaniu przedstawionym 1 IX t.r. na XII Walnym Zjeździe ZSP utyskiwał, że odpowiedź na apele była mniejsza niż oczekiwał, a społeczeństwo idei ZSP «nie chciało zrozumieć». Dn. 20 IX wszedł także w skład Komisji Wojskowej powołanej przez WN, ale już 1 XI został z niej zwolniony. W grudniu zrezygnował ze stanowiska prezesa ZSP (15 XII został prezesem honorowym). Wstąpił do Armii Polskiej we Francji, dowodzonej od października przez gen. Józefa Hallera i został mianowany naczelnym szefem służby medycznej w stopniu majora. Wraz z Armią przybył wiosną 1919 do Polski, po czym wziął udział w wojnie polsko-ukraińskiej. Odkomenderowany do Misji Zakupów Wojskowych MSWojsk., został wysłany do Paryża i Nowego Jorku. Dotarł do Stanów Zjednoczonych już jako honorowy pułkownik, 6 XII t.r., a po wypełnieniu zadania wystąpił z wojska i ponownie osiadł w Pittsburghu.

W r. 1920 zajął się S. jednoczeniem organizacji «hallerczyków» w Stanach Zjednoczonych. Kiedy na zjeździe w Cleveland (28–30 V 1921) powstało Stow. Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (SWAP), został jego prezesem. Przeciwstawiając się «amerykanizacji» Sokolstwa dokonywanej przez prezesa ZSP Romana Abczyńskiego, m.in. obowiązkowego obywatelstwa amerykańskiego władz organizacji, zajął w r. 1924 jego miejsce. Wydz. ZSP pod przewodnictwem S-ego «uderzył od razu w dawny ton służby wiernej narodowi polskiemu» (S. Osada). S. starał się podtrzymywać polskość organizacji przez naukę ojczystego języka i historii oraz poznawanie kultury i polskich tradycji; od r. 1925 współorganizował «pielgrzymki» Sokołów do kraju. Na Zlocie Sokołów w Warszawie podpisał 17 VIII t.r. wspólną deklarację Sokołów polskich i amerykańskich: «Stojąc bez zastrzeżeń na gruncie narodowym „Sokół” w walkach i sporach stronnictw politycznych udziału nie bierze». W listopadzie t.r. na nadzwycz. Zjeździe w Detroit ZSP zmienił nazwę na Sokolstwo Polskie w Ameryce (SPA). W r. 1926, dzięki wysiłkom S-ego, ustanowiono tzw. Fundusz Zapomogowy. W dn. 29–30 VI 1929 Sokoli amerykańscy wraz ze S-m wzięli udział w Zlocie Wszechsłowiańskim w Poznaniu. W r. 1931 współpraca Sokołów polskich, czeskich i jugosłowiańskich doprowadziła do powstania efemerycznego Związku Sokolstwa Słowiańskiego w Ameryce, pod prezesurą S-ego. Utrzymując ścisły kontakt z Polską i jej rządem, SPA w lipcu 1936 zdecydowało o przystąpieniu do Światowego Związku Polaków z Zagranicy, tzw. Światpolu, apelując o taki akces do innych organizacji. Dn. 1 X t.r. wezwał S. do składek w Stanach Zjednoczonych na Fundusz Obrony Narodowej. Pochłonięty pracą w Sokolstwie, w poł. l. trzydziestych zaprzestał praktyki lekarskiej.

W r. 1939, po wybuchu drugiej wojny światowej, był S. sygnatariuszem Apelu Rady Polonii Amerykańskiej (RPA) o pomoc charytatywną dla kraju. Dn. 26 IX t.r. wystosował list otwarty do Polonii o poparcie prezydenta F. D. Roosevelta, zamierzającego znieść embargo na wysyłanie broni aliantom. T.r. został wiceprezesem RPA. W kwietniu 1940, podczas posiedzenia RPA w Nowym Jorku, rozważał możliwość stworzenia 10–50 tysięcznej armii polskiej w Stanach Zjednoczonych. Dn. 27 V 1941, wraz z m.in. wiceprzewodniczącym Rady Narodowej Stanisławem Mikołajczykiem, odwiedził w Nowym Jorku Ignacego Paderewskiego; 5 VII t.r. uczestniczył w pogrzebie Paderewskiego na cmentarzu Arlington w Waszyngtonie. T.r. podpisał tamże rezolucję III Walnego Zjazdu Rady Polonii, popierającą amerykańską politykę proaliancką, w tym działania na rzecz pomocy Polsce. Na zjeździe RPA 24–25 V 1942 przedstawił plan działalności Naczelnego Centrum Przyjaciół Żołnierza Polskiego, tworzonego w celu koordynowania rekrutacji do Armii Polskiej; został w tym czasie przewodniczącym jego Komisji Wykonawczej. W dn. 11–12 III 1944 przewodniczył zjazdowi organizacji polonijnych ze wschodnich stanów, który powołał Tymczasową Komisję Organizacyjną w Nowym Jorku. Wziął udział w zjeździe w Buffalo (28–30 V t.r.), na którym utworzono Kongres Polonii Amerykańskiej (KPA); jako prezes SPA został wiceprezesem KPA. Był odtąd sygnatariuszem rozmaitych dokumentów Kongresu, m.in. „Memorandum” protestującego przeciw ustaleniom Konferencji Jałtańskiej (15 III 1945). W październiku 1945 został ponownie obrany wiceprezesem KPA. Już jednak w r. 1946 przestał utożsamiać się z linią Kongresu; w wywiadzie dla Heleny Kuberackiej z komunistycznego „Naszego Świata” (Detroit, 2 II t.r.), popierając granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej, godził się na utratę ziem wschodnich, chwalił reformę rolną i potępiał powstanie warszawskie 1944 r., stwierdził też, że «żaden Amerykanin nie ma prawa wtrącać się w polskie życie polityczne». Mimo krytyki Polonii amerykańskiej kierownictwo SPA i jego organ „Sokół Polski” poparły S-ego (potępił go jedynie Okręg II z Chicago oraz częściowo Okręg XIII z Michigan). Na II zjeździe Rady Naczelnej KPA w Waszyngtonie (13–14 II 1947) zrezygnował S. z wiceprezesury KPA. Skoncentrował się ponownie na pracy w Sokolstwie; podczas zjazdu SPA w r. 1948 przedstawił plan działania obejmujący pracę charytatywną, szkolenie instruktorów, nabór młodzieży i działalność kulturalno-oświatową. T.r. obchodził 50-lecie swej pracy w Sokolstwie. S. zmarł na raka płuc w Pittsburghu 9 VI 1952; został pochowany w Doylestown, Pa., amerykańskim sanktuarium Matki Boskiej Częstochowskiej. Był odznaczony m.in. francuską Legią Honorową (1922) i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1925).

W małżeństwie zawartym w r. 1904 z Heleną Natalią Wyszyńską (ur. 1885) miał S. troje dzieci: Zygmunta (ur. 1906), lekarza, Ligię (ur. 1909), żonę Johna Iwersena, Amerykanina pochodzenia duńskiego, bogatego przemysłowca w Pittsburghu, i Seweryna (ur. 1913), inżyniera, absolwenta Carnegie Institute of Technology. Obaj synowie w czasie drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu służyli w armii amerykańskiej.

W r. 1961 nazwiskiem S-ego nazwano ulicę w Szczecinie. W r. 1962 został pośmiertnie awansowany przez rząd RP na uchodźstwie na generała brygady. SPA utworzyło t.r. fundusz stypendialny imienia S-ego.

 

Fot. w: Diamond Jubilee of the Polish Falcons of America, 75 lat Sokolstwa Polskiego w Ameryce, 1887–1962, Pittsburgh 1962; – Brożek A., Polonia amerykańska 1854–1939, W. 1977 (fot. nr 28 po s. 80); tenże, Polonia w Stanach Zjednoczonych wobec inicjatyw Ignacego Jana Paderewskiego oraz Władysława Sikorskiego w czasie I i II wojny światowej, „Przegl. Polonijny” R. 7: 1981 nr 2 s. 62, 65; Drozdowski M. M., Ignacy Jan Paderewski. Zarys biografii politycznej, W. 1979; Frančić M., Komitet Obrony Narodowej w Ameryce, 1912–1918, Wr. 1983; Jędrzejewicz W., Polonia amerykańska w polityce polskiej. Historia Komitetu Narodowego Amerykanów polskiego pochodzenia, New York 1954 (poza indeksem s. 295); Lipiński W., Walka zbrojna o niepodległość Polski 1905–1918, W. 1990; Osada S., Historia Związku Narodowego Polskiego, 1880–1905, Chicago 1957 I; tenże, Sokolstwo polskie. Jego dzieje, ideologia i posłannictwo naszkicowane w sześciu odczytach dla użytku gniazd w Ameryce, Pittsburgh 1929 s. 38–9, 41, 43–5, 50, 52–3; Pienkos D., For Your Freedom Through Ours. Polish American Efforts on Poland’s Behalf, 1863–1991, New York 1991; tenże, One Hundred Years Young: A History of the Polish Falcons of America, 1887–1987, New York 1987 (fot. wkładka I s. 14, wkładka II s. 1); Polonia amerykańska. Przeszłość i współczesność, Red. H. Kubiak, E. Kusielewicz, T. Gromada, Wr. 1988; Radzik T., Polonia amerykańska wobec Polski, 1918–1939, L. 1990; Rayzacher S., Komitet Obrony Narodowej w Ameryce, „Niepodległość” T. 12: 1935 s. 56, 59, 62; Szczerbiński M., Rola sportu w utrzymaniu więzi między zbiorowościami polonijnymi a Macierzą w latach 1918–1939, Kat. 1984 s. 3–33, 114–16, 128–35; tenże, [życiorys S-ego], „Wych. Fizyczne i Sport” T. 22: 1978 nr 1 s. 88–9; Wachtl K., Polonia w Ameryce, Filadelfia 1944; Waldo A., Sokolstwo. Przednia straż narodu, Pittsburgh 1953–84 I–V (liczne fot. S-ego i rodziny); tenże, Starzyński. Młodość w Polsce, Pittsburgh 1953; W pięćdziesiątą rocznicę Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce, „Weteran” 1971 nr 600 s. 44–5; Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997, Red. E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, Częstochowa 2001; – Bolek, Who’s Who in Polish America; Pamiętnik jubileuszowy Gniazda Sokolic nr 100 Sokolstwa Polskiego w Ameryce 1899–1949, w niedzielę dnia 20 lutego 1949, Chicago 1949; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924; – Czyn zbrojny wychodźstwa polskiego w Ameryce. Zbiór dokumentów i materiałów historycznych, Oprac. J. Praga, Z. B. Kumoś, W. 2001 (fot.); Polonia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1910–1918. Wybór dokumentów, Oprac. M. M. Drozdowski, E. Kusielewicz, W. 1989; Sprawozdania urzędników Związku Sokołów Polskich w Ameryce na Zjazd Nadzwyczajny odbyty w dniach 1-go, 2-go i 3-go kwietnia 1917 w Pittsburghu, Pa., Pittsburgh [b.r.w.]; Sprawozdanie prezesa Sokolstwa na Zjazd 24-ty Sokolstwa Polskiego w Ameryce w Hamtramck, Michigan w lipcu od 25 do 28 rb., „Sokół Pol.” 1948 nr z 19 VIII, 26 VIII; Starzyński T., Z przeszłości Sokolstwa Polskiego w Ameryce. Ewidencja wyczynów przy organizowaniu Armii Polskiej, Pittsburgh 1938; – „Sokół Pol.” 1913 nr 21, 1952 nr 24; „Weteran” 1948 nr z kwietnia s. 12; – Arch. Polonii w Orchard Lake, Mich.: Papiery Artura Waldo, teczka 17, 426, zespół biografii, sygn. 4125, kolekcja Edwarda i Lodii Różańskich, teczka 43; Arch. Zjednoczenia Pol. Rzymsko-Katolickiego w Chicago: Papiery L. Walkiewicza i L. Adamczaka; – Informacje Ewy Wołyńskiej z Arch. Polonii Central Connecticut State University, New Britain, Connecticut.

Adam Walaszek

 
 

Chmura tagów

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.