Starczewski Tomasz Eugeniusz Marceli (1862–1927), ziemianin, prawnik, publicysta, działacz liberalny.
Ur. 17 XII w majątku Czorcze (pow. kowelski), był wnukiem Edwarda Tomasza Massalskiego (zob.), synem Leona Wincentego (ok. 1820 – 28 I 1906), marsz. szlachty pow. włodzimierskiego, oraz Katarzyny z Massalskich (ur. 1835). Wuj S-ego, Urban Wareg-Massalski, był profesorem technologii rolnictwa na uniw. w Louvain. Rodzeństwem S-ego byli: Leon Wincenty, Stanisław Grzegorz, w r. 1919 sędzia honorowy przy Sądzie Okręgowym w Łucku, potem starosta na Wołyniu, Maria oraz Zygmunt Ludwik, który za działalność polityczną w latach studenckich w Dorpacie skazany był na zesłanie, a potem gospodarował w majątku Kniaże pod Horochowem.
S. ukończył gimnazjum w Warszawie (1881), a studia – na uniwersytetach w Dorpacie (historyczne) i w Moskwie (prawnicze), gdzie zaprzyjaźnił się z Aleksandrem Lednickim. Następnie mieszkał krótko w Kijowie, a od r. 1888 praktykował jako adwokat w Łucku. Był właścicielem majątków: Hnidawa na przedmieściu Łucka, Dworzec (Dworec), Omelanik (oba w pow. łuckim) oraz Chołopicze (Chołopecze, Chołopin, pow. horochowski). W czasie rewolucji 1905 r. wydał w Krakowie broszurę pt. Ewolucja przyszłości – myśli na dobie. W r.n. opublikował w języku rosyjskim projekt reformy ustroju państwowego Rosji i omówienie pierwszych wyborów do rosyjskiej Dumy Państwowej na Wołyniu. Był członkiem Tow. «Oświata», które powstało w Łucku dla prowadzenia szkół polskich, i udzielał się jako jego prelegent. W r. 1909 zamieszkał w Kijowie, by być bliżej spraw politycznych. W osobnej publikacji skomentował Zjazd Zachodnio-Rosyjski, odbyty w Kijowie w dn. 4–6 X 1909, ogłosił też list otwarty do przywódcy partii nacjonalistów rosyjskich w Dumie Państwowej trzeciej kadencji, ziemianina z gub. podolskiej, P. Bałaszowa (1910, oba druki po rosyjsku) oraz obszerną analizę pt. Sprawa polska (Kr. 1912, wyd. 2, skrócone, W. 1913), przetłumaczoną na język francuski (L’Europe et la Pologne, Paris 1913) i niemiecki (Die polnische Frage und Europa, Berlin 1913, ze wstępem K. v. Puttkamera). W tej ostatniej pracy m.in. uzasadniał potrzebę zdecydowanej obrony polskiego obszaru etnograficznego na zachodzie (Śląsk, Mazury, Pomorze) przed Niemcami. Napisał też obszerną monografię historyczną pt. Możnowładztwo polskie na tle dziejów (t. 1: Do końca XVII w., W. 1914, t. 2: Czasy saskie, Kijów 1917). Współpracował z „Kłosami Ukraińskimi”, dwutygodnikiem kijowskim redagowanym od marca 1914 przez Jana Ursyna-Zamarajewa.
W czasie pierwszej wojny światowej patronował S. próbom organizowania w Rosji polskiego ruchu demokratycznego, konkurencyjnego wobec zdobywającej tam coraz większe wpływy Narodowej Demokracji. Wiele wskazuje na to, że należał do utworzonego 14 IX 1914 Polskiego Związku Politycznego (PZP) – konspiracyjnej grupy «niepodległościowców», inspirujących na tym terytorium działania zgodne ze strategią Józefa Piłsudskiego. W r. 1915 podjął współpracę z moskiewskim „Echem Polskim”, wydawanym przez Lednickiego; zamieszczanymi tam artykułami przyczynił się do ewolucji tego czasopisma ku postawie antyendeckiej. W piotrogrodzkiej „Myśli Narodowej” (1916 nr 4) zamieścił studium pt. Etyka zbiorowa, w którym rozważał relacje między moralnością a polityczną skutecznością. W l. 1916–17 był prezesem Klubu Demokratycznego w Kijowie. Na łamach „Kuriera Nowego” (kontynuacja „Dzien. Petrogradzkiego”) polemizował z linią polityczną Komitetu Narodowego Polskiego. W r. 1916 wydał broszurę Nasze sprawy (Kijów), w której krytykował Romana Dmowskiego. W tym czasie wszedł w skład Sekcji Bibliotecznej przy Kole Literatów i Dziennikarzy, zajmującej się organizacją Polskiej Biblioteki Naukowej im. Aleksandra Jabłonowskiego w Kijowie. Prezesował Polskiemu Związkowi Demokratycznemu na Rusi, utworzonemu 26 III 1917 w Kijowie pod nieoficjalnym patronatem PZP, i grupującemu zwolenników polityki aktywistycznej (m.in. Roman Knoll, Jordan Pereswiet-Sołtan). W Zjeździe Polskim na Rusi – kongresie organizacji polskich z całej Ukrainy (Kijów, 1–2 VII <18–19 VI st.st> t.r.) – nie brał udziału, lecz w jego trakcie został, wraz z Lednickim, oskarżony przez Stanisława Grabskiego o germanofilstwo. Spowodowało to ostentacyjne opuszczenie sali przez tzw. blok demokratyczny, tj. mniejszość, która wspierana przez PPS sprzeciwiała się tworzeniu po rosyjskiej stronie frontu wojska polskiego i centralnego organu politycznego, uważając że takie inicjatywy stoją w sprzeczności z działaniami wojskowymi Piłsudskiego oraz są konkurencją dla Tymczasowej Rady Stanu (TRS). Utworzona zaraz potem (nocą z 5 na 6 VII) federacja grup demokratycznych p.n. Polska Centrala Demokratyczna (PCD), obrała S-ego swym honorowym prezesem (wg Stanisława Stempowskiego – rzeczywistym wiceprezesem), a za podstawę programu uznała jego prace, w tym najnowszą pt. Ku odbudowie (Kijów 1917). S. podkreślał w nich wagę kultury i tradycji narodowej, potrzebę dążenia do własnej państwowości w granicach etnograficznych oraz do «samookreślenia narodowego» na ziemiach ukraińskich, dopuszczał umiarkowane reformy społeczne oraz ingerencję państwa w problemy ekonomiczne. Był zwolennikiem poprowadzenia linii granicznej pomiędzy Polską i Ukrainą na Bugu i Sanie, uważał, że Lwów i Wilno – choć ważne ośrodki polskości na Wschodzie – winny dla dobra stosunków z sąsiadami pozostać poza Polską, byle pod władzą «kulturalną i praworządną». Ostrzegał przed szybkim odnowieniem europejskiego konfliktu zbrojnego po spodziewanym końcu ówczesnej wojny w razie pozostawienia Niemcom Prus Wschodnich. Projektował podział przyszłej Polski na trzy strefy, nadanie odrębności administracyjnej strefie z większością niepolską, przyznanie autonomii kulturalnej obszarom mieszanym pod względem narodowościowym oraz utworzenie szkolnictwa mniejszościowego na terytorium z większością polską. Analogicznych rozwiązań domagał się na Ukrainie. Postulował zakładanie tu szkół polskich, szczególnie ludowych, rozwijanie piśmiennictwa, czytelnictwa i prasy. Z poglądami tymi polemizował z pozycji konserwatywnych Franciszek Pułaski („O samorządzie polskim”, „Dzien. Kijowski” 1917 nr 252), uznając je za przejaw minimalizmu politycznego wobec wielkiej roli kulturotwórczej żywiołu polskiego na Ukrainie, zaś inny przedstawiciel demokratów, Henryk Ułaszyn, godząc się z założeniami teoretycznymi S-ego, proponował nieco inne wnioski praktyczne („Kłosy Ukraińskie” 1917 nr 11). Po sformowaniu przez ukraińską Centralną Radę autonomicznego rządu i powołaniu w jego strukturze Generalnego Sekretariatu ds. Narodowościowych, był S. inspiratorem prac nad organizacją Wicesekretariatu (potem Ministerium) Spraw Polskich podjętych w lipcu przez PCD; wg jego wskazówek utworzono Wydz. Oświaty. Stał się w tym czasie głównym publicystą politycznym „Gazety Narodowej” (6 VII – 31 X), organu PCD, który zastąpił „Kłosy Ukraińskie”. Osobno wydał zamieszczoną tam analizę pt. Życie polskie na Ukrainie (Kijów 1917), krytyczną wobec zdominowanej przez Narodową Demokrację galicyjskiej emigracji wojennej i jej wpływu na społeczność polską na Ukrainie. Na zjeździe polskich działaczy demokratycznych w Piotrogrodzie (II Zjazd Demokratyczny, 19 X) został wybrany do Wydz. Wykonawczego Polskiego Komitetu Demokratycznego (PKD). Pod sam koniec t.r. postawiono kandydaturę S-ego na pełnomocnika TRS na Ukrainie, nominacji tej jednak nie otrzymał.
Po zawarciu pokoju brzeskiego i zajęciu ziem wschodnich przez wojska niemieckie przeniósł się S. w kwietniu 1918 do Warszawy, ale zachował ścisły związek z polskim życiem politycznym na Ukrainie. Był, wraz ze Stanisławem Radziwiłłem, Józefem Krasickim, Janem Tokarzewskim-Karaszewiczem, Leonem Trzeciakiem, Stanisławem Wańkowiczem i in., założycielem Związku Czynnej Polityki Narodowej w Kijowie, który 28 V t.r. zadeklarował uznanie dla Rady Regencyjnej, lojalną postawę wobec Ukrainy hetmana P. Skoropadśkiego oraz chęć przyczynienia się do nawiązania przez nią przyjaznych stosunków z Polską. Jednocześnie podjął S. współpracę z grupami politycznymi Król. Pol., opowiadając się za bliską kooperacją z państwami centralnymi (Polska a państwa centralne, Kijów 1918). Jako reprezentant Ligi Państwowości Polskiej (LPP) przekonywał na naradzie polityków aktywistycznych w Krakowie (13–14 IX) do porozumienia polsko-niemieckiego w zamian za przyznanie Polsce Litwy, części Białorusi i Wołynia. Uznany przez gospodarzy, skłaniających się ku rozwiązaniu austro-polskiemu, za najpoważniejszego przedstawiciela grupy warszawskiej, został przez nich «obrobiony […] tak, iż wyjechał całkiem przerobiony na Austro-Polaka» (Jan Dąbrowski). Wkrótce wszedł S. w skład komitetu organizacyjnego nowego ugrupowania – Związku Demokracji Polskiej – utworzonego 9 XI w Warszawie, które połączyło m.in. LPP oraz PKD i miało ambicję stworzenia silnego obozu demokratycznego na ziemiach polskich. W imieniu tych środowisk konferował wraz z Knollem w Warszawie z Piłsudskim, tuż po jego powrocie z Magdeburga. Niebawem otrzymał funkcję pomocnika naczelnika Wydz. Prawnego MSZ, Szymona Rundsteina. W mieszkaniu S-ego odbywały się zebrania działaczy PCD, którym udało się wydostać z Ukrainy. Wraz ze Stempowskim i Mieczysławem Mickiewiczem reprezentował PCD w Delegacji Sejmowej Polskiego Komitetu Wykonawczego na Rusi funkcjonującej od początku r. 1919 w Warszawie. Zainicjował również konferencje z pracownikami poselstwa Ukraińskiej Republiki Ludowej. Pod koniec listopada t.r. otrzymał nominację Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich na sędziego honorowego przy Sądzie Okręgowym w Łucku. Gdy 17 I 1920 rozkazem Piłsudskiego jako Naczelnego Wodza utworzony został Komisariat Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego, S. objął funkcję zastępcy komisarza naczelnego Antoniego Mińkiewicza. Po pojmaniu Mińkiewicza w lipcu przez wojsko sowieckie zastępował go aż do zniesienia Komisariatu (29 IX t.r.), a potem zasiadał w Komisji Likwidacyjnej Zarządu Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego.
W l.n. mieszkał S. w Warszawie. Wstąpił do PSL «Piast», działał w Związku Polaków Ziemi Wołyńskiej i został prezesem Tow. Kresów Wschodnich. Występując w jego imieniu usiłował wpływać na treść ustaw i rozporządzeń dotyczących województw wschodnich, m.in. w sprawach wykupu gruntów czynszowych na terenach miejskich i uwłaszczenia drobnych dzierżawców. Zabiegał o takie przeprowadzenie cywilnej i wojskowej akcji osadniczej, by nie wywołać konfliktu z mniejszościami narodowymi, a nawet sugerował konieczność przeprowadzenia w przyszłości wymiany ludności pomiędzy Polską a Ukrainą i Białorusią, połączonej z wymianą tytułów własności ziemi. W r. 1921 opublikował analizę sytuacji wewnętrznej i polityki zagranicznej Polski pt. Początki Polski ludowej (W.). Dn. 31 I r.n. skierował do Sejmu Ustawodawczego projekt ustawy o utworzeniu Rady Stanu (druk. w „Przegl. Admin.” 1922 z. 4), która miałaby przygotowywać nowe ustawy, systematyzować prawodawstwo i sprawować sądownictwo administracyjne. Do kwestii tej powrócił w pracy Nasze rządy (W. 1922), poświęconej analizie nowej konstytucji, projektom dalszych działań kodyfikacyjnych i usuwaniu «chaosu prawnego», którego przykłady przedstawiał z dużym znawstwem zwłaszcza z terenu kresów wschodnich. W kolejnej publikacji (Naprawa skarbu a Rada Finansowa, W. 1923) domagał się radykalnej i szybkiej reformy walutowej z udziałem rzeczoznawców zagranicznych. Współpracował w tym czasie z „Kurierem Polskim” i „Nowym Kurierem Polskim”. Zapewne rezultatem tej zaangażowanej oraz obfitującej w pomysły organizacyjne i prawne publicystyki było powołanie S-ego w skład Trybunału Stanu (1923), Komisji Wniosków Ustawodawczych dla Ziem Wschodnich przy Prezydium Rady Ministrów (jako jej przewodniczącego) i Rady Prawniczej przy Min. Sprawiedliwości. W kwietniu 1924 rząd Władysława Grabskiego zaprosił go, obok S. Grabskiego. Henryka Loewenherza i Stanisława Thugutta, do tzw. Komisji Czterech przy MSW w charakterze rzeczoznawcy i przedstawiciela PSL «Piast». Na jej forum S. przedstawił postulat niezwłocznego wprowadzenia samorządu w województwach wschodnich i utworzenia uniw. ukraińskiego. Stał już w tym czasie na stanowisku bezwarunkowego prawa Polski do ziem wschodnich, toteż współpraca z dawnym przeciwnikiem, S. Grabskim, przebiegała harmonijnie. Komisja przygotowała projekty ustaw językowych w szkolnictwie, sądach i we władzach administracyjnych, uchwalone przez sejm 31 VII r.n. S. zmarł nagle 7 III 1927 w pociągu pod Piotrkowem w drodze powrotnej z Nicei. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Pośmiertnie ukazał się tom szkiców historycznych S-ego pt. Widma przeszłości, z przedmową Bolesława Lutomskiego (W.–Kr. 1929).
S. był politykiem unikającym ról spektakularnych. Chętnie, zwłaszcza w czasach warszawskich, w swym mieszkaniu przy ul. Wilczej podejmował się mediacji międzypartyjnych. Przede wszystkim jednak miał ambicję wykreowania w Polsce alternatywy programowej wobec ideologii skrajnych, zarówno prawicowej, jak też lewicowej, oraz wobec postaw antydemokratycznych. Jego pisarstwo polityczne zyskiwało aprobatę ludzi o zapatrywaniach bardzo odmiennych; dowody na to przynoszą z jednej strony wspomnienia Bolesława Limanowskiego, z drugiej zaś np. diariusz ks. Józefa Rokosznego. W historiografii uznano S-ego za «jeden z najciekawszych umysłów wśród postępowych ideologów naszej mieszczańskiej demokracji» (Henryk Jabłoński).
W małżeństwie z Marią z Kozłowskich miał S. pięciu synów. Jan (1891–1918) był w r. 1917 uczestnikiem Zjazdu Polskiego na Rusi, potem kierownikiem wydziału w Kancelarii Ogólnej Ministerium Spraw Polskich, przygotowywał repatriację mienia polskiego z Ukrainy. Tadeusz, w l. 1911–14 student polonistyki Uniw. Lwow., poeta, współpracownik „Słowa Polskiego”, przybrawszy nazwisko Wincenty Rawski służył w Legionach Polskich i jako podporucznik w 1. p. ułanów II Brygady zginął pod Rokitną (13 VI 1915). Michał (1895–1940) ukończył rolnictwo na SGGW, gospodarował w Hnidawie i prezesował Stronnictwu Narodowemu w Łucku, podczas kampanii wrześniowej 1939 r. dostał się do niewoli sowieckiej (Kozielsk) i został zamordowany przez NKWD w Katyniu. Stanisław (1894–1953) za udział w kampanii kijowskiej 1920 r. (podporucznik w 8. Pułku Ułanów ks. Józefa Poniatowskiego) otrzymał Order Virtuti Militari, potem gospodarował w Chołopiczach i zarządzał majątkami rodziny Gawrońskich, działał w Zjednoczeniu Polskiej Myśli Państw. na Wołyniu (członek Prezydium w r. 1936), w grudniu 1939 wyjechał z Polski dzięki pomocy Luciany Frassati-Gawrońskiej, walczył w WP we Francji (1940), następnie do r. 1944 był tajnym rezydentem rządu polskiego (delegatem MSW) w Rzymie (nazwisko konspiracyjne: Watys). Najmłodszy z synów S-ego, Walery (1897–1983), walczył w wojnie polsko-sowieckiej 1920 r. (podporucznik artylerii konnej), podczas studiów na Politechn. Warsz. i w Gdańsku (tu w l. 1921–6) był współzałożycielem korporacji «Sarmacja» i «Helania», w l. trzydziestych pracował w firmach elektrycznych i importowych w USA oraz kierował działami handlowymi w konsulatach RP w Chicago (1933) i Nowym Jorku (1934), po drugiej wojnie światowej i ukończeniu studiów z zakresu bibliotekoznawstwa był bibliotekarzem kolejno w Columbia University oraz Library of Congress, działał w Związku Kawalerzystów i Artylerzystów Konnych oraz w Inst. J. Piłsudskiego.
Bratankiem S-ego był Antoni Tomasz (1896–1978), syn Zygmunta, niewidomy od lat dziecinnych, uczestnik powstań śląskich, skrzypek, po drugiej wojnie światowej nauczyciel muzyki w szkole dla dzieci niewidomych w Krakowie, autor podręcznika do muzykografii w alfabecie Braille’a, szachista.
Fot.: „Świat” R. 22: 1927 nr 15, „Światowid” R. 4: 1927 nr 13; – Winnicki M., Bibliografia druków polskich wydanych w Rosji w czasie wojny, „Przegl. Księgarski” 1919 s. 227; – Ilustr. Enc. Trzaski; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; – Spisok dvorjan volynskoj gubernii, Žitomir 1906; – Jędrzejewicz W., Cisek J., Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego, W. 1998 II; Słown. Geogr. (Czorcze, Chołopicze, Czerncze); – Dziesięciolecie sądownictwa na Wołyniu, Łuck 1929 s. 13, 40; Jabłoński H., Polska autonomia narodowa na Ukrainie 1917–1918, w: tenże, Z rozważań o II Rzeczypospolitej, Wr. 1987; Kuszłejko J., Książka polska w Rosji na przełomie XIX i XX wieku, W. 1933; Mędrzecki W., Województwo wołyńskie 1921–1939, Wr. 1988; Nałęcz D., Sen o władzy. Inteligencja wobec niepodległości, W. 1994; Róziewicz J., Zasztowt L., Polskie Kolegium Uniwersyteckie w Kijowie (1917–1919), „Rozpr. z Dziej. Oświaty” T. 34: 1991 s. 98, 101; Sibora J., Narodziny polskiej dyplomacji u progu niepodległości, W. 1988; Spustek I., Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, W. 1966; Suleja W., Ostatnia próba obrony austro-polskiej koncepcji, w: Z dziejów Galicji, Śląska, Polski i Niemiec, Wr. 1994 s. 176–7; Szczepański J., Społeczeństwo Polski w walce z najazdem bolszewickim 1920 roku, W.–Pułtusk 2000; Ślisz A., Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji (1915–1919), W. 1968; Torzecki R., Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923–1929, Kr. 1989; Wrzosek M., Polskie korpusy wojskowe w Rosji w latach 1917–1918, W. 1969; Zienkiewicz T., Polskie życie literackie w Kijowie w latach 1905–1918, Olsztyn 1990; – Spisok zemlevladelcev i arendarov Volynskoj gubernii, Žitomir 1913 s. 54; – Dąbrowski J., Dziennik 1914–1918, Oprac. J. Zdrada, E. Dąbrowska, Kr. 1977; „Dzien. Urzęd. Zarządu Cywilnego Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego” R. 1: 1920 s. 5, 49–68, 97, 128, 134, 237 (winno być: 137) –42; „Dzien. Urzęd. Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich” R. 1: 1919 s. 312; Godičnyj otčet o dejatel’nosti Luckago Obščestva sel’skago chozjajstva za 1904–5 god, Luck 1905 s. 14; Grabski S., Pamiętniki, Oprac. W. Stankiewicz, W. 1989 II; Dowbór-Muśnicki J. Wspomnienia, W. 2003; Jaworski W. L., Diariusz 1914–1918, Oprac. M. Czajka, W. 1997; Limanowski B., Pamiętniki 1907–1919, Oprac. J. Durko, W. 1961; toż za l. 1919–1928, W. 1973; Materiały w sprawie tajnego nauczania na Wołyniu w czasach zaborczych, „Roczn. Wołyński” R. 3: 1933; Rokoszny J., Diariusz wielkiej wojny, 1914–1915, Kielce 1998 I; Romer E., Dziennik 1914–1918, Red. P. Łossowski, W. 1995 I; Stempowski S., Ukraina (1919–1920), „Zesz. Hist.” Z. 21: 1972 s. 66, 80; tenże, Z pamiętnika, tamże Z. 23: 1973 s. 129–30; Thugutt S., Autobiografia, W. 1984; – „Dzien. Kijowski” 1918 nr z 11 V; „Przegl. Wołyński” R. 1: 1924, nr 27, 29; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1927: „Czas” nr z 9 III, „Epoka” R. 2 nr 67, 68, „Nowa Reforma” R. 46 nr 56, „Życie Wołynia” R. 4 nr 10, 13; – Arch. PAN: sygn. III–162/239 (H. Ułaszyn, „Dziennik 1914–1919”) k. 87–8, 128, 173; – Mater. Red. PSB: Noty biograf. S-ego oprac. przez Józefa Śleszyńskiego (w l. trzydziestych, na podstawie informacji syna, Stanisława) i Józefa Pietruszę (z r. 1986).
Bibliogr. dot. rodziny S-ego: Lenczewski, Genealogie (Katarzyna); – Cisek J., Piłsudczycy za oceanem. Działacze Instytutu Piłsudskiego w Nowym Jorku 1943–1993, „Sowiniec” 2001 nr 19 s. 81–2 (Walery); – Hulewicz J., Studia wyższe młodzieży z zaboru rosyjskiego w uczelniach galicyjskich w latach 1905–1914 (cz. II), Zesz. Nauk. UJ 1960 nr 26, Prace Hist., z. 4 s. 165 (Tadeusz); Tucholski J., Mord w Katyniu. Kozielsk–Ostaszków–Starobielsk. Lista ofiar, W. 1991 s. 219 (Michał); – Internet: www.indeks.karta.org.pl (Indeks represjonowanych, Michał); – Grabowski W., Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, W. 1995 (Stanisław); Jabłoński H., Polska autonomia narodowa na Ukrainie 1917–1918… (Jan); Krzeczunowicz K., Ułani księcia Józefa, Londyn 1960 s. 69, 124, 139–40, 142, 149–51, 157, 167, 196, 210, 214 (Stanisław); Mikos S., Polacy na politechnice w Gdańsku w latach 1904–1939, W. 1987 (Walery); – Roczn. służby zagranicznej RP, W. 1936 (Walery); Woreyd. Almanach, W. 1928 (Stanisław); – Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, Londyn 1970–81 I–V (Stanisław); Biliński I., Wspomnienia warszawskie, W. 1987 (Zygmunt); Frassati-Gawrońska L., Przeznaczenie nie omija Warszawy, W. 2003 (Stanisław); Krasicki A., Dziennik z kampanii rosyjskiej 1914–1916, W. 1988 (Starczewscy z Czerncz); Krzeczunowicz K., Ostatnia kampania konna, Londyn 1971 (Stanisław); Pamiętniki znalezione w Katyniu, Oprac. J. A. Stepek, Paris–W. 1990 (Michał); Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w latach 1939–1941, W–Moskwa 2001 s. 775 (Michał); Rostworowski S., Nie tylko Pierwsza Brygada (1914–1918), Wyd. S. J. Rostworowski, W. 1999 I (Tadeusz); Sprawozdanie z działalności Wołyńskiego Towarzystwa Rolniczego w Łucku za rok 1924, Łuck s. 4 (Michał, Stanisław); Sznarbachowski W., 300 lat wspomnień, Londyn 1997 (Stanisław); Zjazd Polski na Rusi w Kijowie w dniach 18–24 czerwca 1917 roku, Winnica [1917] s. 7, 29, 84, 90 (Jan); – „Nowa Reforma” 1906 nr 36 (Leon), „Kraj” 1906 nr 8 (Leon); – IBL PAN: Kartoteka bibliogr. A. Bara (Tadeusz); Piłsudski Institute of America w Nowym Jorku: sygn. I/4/B (Walery); – Mater. Red. PSB: Nota biograf. Antoniego Tomasza w oprac. J. Pietruszy.
Andrzej A. Zięba