Szczawiński Tomasz h. Prawdzic (zm. 1770), podkomorzy gostyniński (wówczas gostyński), starosta gąbiński, poseł na sejmy.
Był wnukiem Jakuba Olbrachta (zob.), synem, zapewne młodszym, Kazimierza Grzegorza (Jana Kazimierza wg T. Żychlińskiego), star. gąbińskiego, i Zofii z Otrembusów (Otręboszów), 2.v. Janowej Żółtowskiej. Miał brata Mikołaja (zm. między 9 XI 1729 a 8 XI 1731), podczaszego rawskiego od 18 VIII 1725.
Chociaż 24 IV 1704 matka, zamężna już powtórnie za Janem Żółtowskim (podkomorzym gostynińskim w l. 1712–21), uzyskała konsens królewski na przekazanie S-emu star. gąbińskiego (ziemia gostynińska), do cesji nie doszło, a Żółtowska uzyskała (najpóźniej w r. 1710) ius communicativum dla swego drugiego męża. W r. 1722 był S. deputatem do Tryb. Kor., zapewne z woj. rawskiego. Za konsensem królewskim z 1 VIII 1723 uzyskał t.r. lub w r. 1724 star. gąbińskie z cesji Franciszka Manteuffla Kiełpińskiego. Na sejm 1724 r. posłował z ziemi gostynińskiej (Gostynin w woj. rawskim); został na nim wyznaczony do deputacji do konferencji z «ministrami postronnych dworów». Ziemię gostynińską reprezentował również na sejmach w l. 1729 i 1732. Podczas obrad sejmu 1732 r., wbrew opozycji niektórych posłów litewskich, opowiedział się 19 IX t.r. za przystąpieniem do obioru marszałka, a 22 IX poparł posła podlaskiego Kazimierza Karwowskiego, stolnika i posła bielskiego, który proponował, aby w obliczu panującej na sejmie niezgody «prosić JKM o sejm konny». Wybrany na rotmistrza pow. gąbińskiego i posła ziemi gostynińskiej na sejm elekcyjny 1733 r., oddał głos z woj. rawskim 12 IX t.r. na Stanisława Leszczyńskiego.
Dn. 12 III 1736 został S. podkomorzym gostynińskim. Na sejmie 1738 r., na który posłował ze swojej ziemi, zabrał głos na dziesięciu sesjach. Dn. 6 X t.r., na pierwszej sesji, starał się nie dopuścić star. oświęcimskiego Adama Małachowskiego do objęcia funkcji marszałka starej laski, ale wkrótce odstąpił od tego zamiaru. Wskazując 27 X na potrzebę aukcji wojska, twierdził, że przeciwnicy koekwacji (zrównania podatków) Małopolski z Wielkopolską sprzeciwiają się w ten sposób samej aukcji. Na sesji 7 X, podczas dyskusji nad powiększeniem armii groził, że w przypadku nieułożenia odpowiedniego projektu nie pozwoli na połączenie izby poselskiej z senatem; chciał także (13 XI), by w kosztach aukcji partycypowali biskupi. Dn. 13 XI S. oraz Kazimierz Kamiński, sędzia grodzki łucki i poseł wołyński, przedstawili żądania ewakuacji wojsk rosyjskich, odbycia konferencji z posłem rosyjskim H. Keyserlingkiem oraz złożenia osobistego hołdu lennego z Kurlandii przez Ernesta Jana Birona.
Wysłany z chorążym gostynińskim Janem Bratoszewskim do prymasa Krzysztofa Antoniego Szembeka w poselstwie od ziemi gostynińskiej, został S. przyjęty 28 VIII 1740 na audiencji w Łowiczu. Jako poseł z Gąbina na sejm 1744 r., podczas sesji prowincjonalnej wielkopolskiej (22 X), postulował, by planowana aukcja wojska służyła tylko celom obronnym; jego wystąpienie spowodowało odroczenie sesji. Wszedł do wyznaczonej 23 X przez prymasa deputacji z izby poselskiej do ułożenia projektu aukcji. Reprezentował ziemię gostynińską na sejmie nadzwycz. 1750 r.; wybrany także został na sejm 1756 r., który jednak się nie odbył. Szlachta gostynińska na sejmiku przedsejmowym 23 VIII 1762, powołując się na wcześniejszą pisemną deklarację dworu, zobowiązała posłów do poparcia i wstawiennictwa za S-m w staraniach o uzyskanie najbliższego wakansu. Zgromadzona 11 III 1764 w jego dworze w Gąbinie szlachta, układała laudum i instrukcję odbytego uprzednio sejmiku przedkonwokacyjnego. Na sejmie koronacyjnym 4 XII t.r. był S. rekomendowany przez izbę poselską «do łask» króla Stanisława Augusta.
Posiadane przez S-ego star. gąbińskie (m. Gąbin i wieś Korzeń) wg lustracji z r. 1765 przynosiło blisko 3 tys. zł rocznie. S. trzymał także wójtostwo gąbińskie (483 zł dochodu rocznie); objął je zapewne wraz ze starostwem. W liście z 28 IX 1761 ze Szczawina do hetmana w. kor. Jana Klemensa Branickiego uskarżał się na gwałty i zniszczenia poczynione w star. gąbińskim przez stacjonującą tam chorągiew Józefa Głębockiego, kaszt. kruszwickiego, i prosił o wycofanie tej jednostki. W star. gąbińskim miał S. dziedziczne dobra: plac Świeskowski w Gąbinie na przedmieściu Stępniew i część wsi Korzeń. W ziemi gostynińskiej posiadał m.in. rodowe gniazdo Szczawin Stary (obecnie Szczawin Kościelny), w którym rezydował i łożył na utrzymanie tamtejszego klasztoru reformatów. S. zmarł długo przed 26 XI 1770, wówczas bowiem starostwo i wójtostwo gąbińskie miał Franciszek Gadomski, drugi mąż wdowy po S-m.
Pierwszą żoną S-ego była Anna z Sołłohubów (1706 lub 1707 – 1756), córka podskarbiego w. lit. Jana Michała (zob.) i Heleny z Szamowskich, kasztelanki gostynińskiej. S. uzyskał dla niej 22 X 1726 ius communicativum na star. gąbińskim. Powtórnie ożenił się na początku r. 1759 z Marianną z Dembowskich, córką Józefa, stolnika płockiego, i Salomei z Gadomskich, bratanicą bp. kujawskiego Antoniego Sebastiana (zob.), dla której 25 I t.r. otrzymał ius communicativum na star. i wójtostwie gąbińskim. S. zapewne nie pozostawił potomstwa; informacje Teodora Żychlińskiego, że jego synami byli Franciszek Ksawery, cześnik gąbiński, i Jan, wojski orłowski w r. 1778, są błędne. Wdowa po S-m powtórnie wyszła za mąż, poślubiając Franciszka Gadomskiego (Gadumskiego), w l. 1770–5 star. gąbińskiego, od r. 1779 łowczego gostynińskiego.
Majętności po S-m odziedziczył jego bratanek Teodor Wojciech (Wojciech Tadeusz) (1729–1784), syn Mikołaja i Julianny z Jasieńskich, ostatni reprezentant Szczawińskich w ziemi gostynińskiej, od 11 IV 1763 skarbnik gostyniński, w r. 1764 elektor Stanisława Augusta, od 23 VI 1777 cześnik gąbiński, następnie od 11 XI 1778 cześnik gostyniński i jeszcze t.r. podstoli gąbiński, a od 30 XI 1780 podstoli gostyniński.
Boniecki, IV 244, V 338, VIII 301; Elektorowie; Niesiecki, VIII 311, 456; PSB (Sołłohub Jan Michał); Uruski, III 143; Wieteska, Katalog prałatów kapit. łowickiej (Szczawiński Teodor); Żychliński, XIX 128–9 (z błędami); – Palkij H., Sejmy 1736 i 1738 roku, Kr. 2000; Zielińska Z., Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, W. 1983; Żerek-Kleszcz H., Majętność oporowska i Sołłohubowie, w: Oporów. Stan badań…, Oporów 2000 s. 139; Żółtowski-Ogończyk F., Monografia Rodu Żółtowskich, W. 1914 s. 39; – Diariusze sejmowe z w. XVIII, III; Diariusz Sejmu Extraordynaryjnego Warszawskiego zaczętego die 18. Septembris w Roku niniejszym 1732, dod. do „Kur. Pol.” 1732; Piotrowski E., Summariusz królewszczyzn w całej Koronie Polskiej z wyrażeniem possesorów i siła która płaci rocznej kwarty roku 1770, Żytomierz 1861 s. 71; „Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego czyli Właściciele ziemscy w Koronie 1783–1784, Oprac. K. Chłapowski, S. Górzyński, W. 2006 s. 46, 718, 720–1; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740–1745, Kr. 1912 II 291, 325; Teka Podoskiego, III 300, IV 104, 154, 361, 370, 423, 435, 447, 454, 474; Vol. leg., VI 401, VII 290, VIII 558, 567; – „Kur. Pol.” 1732 nr 138, 1740 nr 196, 1744 nr 405, 1756 nr 164; – AGAD: Arch. Roskie, koresp., pudło XXII nr 59, Arch. Skarbu Kor., Dz. XLVI nr 158 (Lustracja woj. rawskiego z r. 1765) k. 57v–60v, 75v, Dz. LIV nr 2 k. 125v, Księgi miejskie gąbińskie, nr 3/1 s. 18, 67–70, Metryka Kor., Księgi Sigillat, nr 21 k. 39, nr 22 k. 88, nr 25 k. 25, nr 29 k. 374, nr 32 k. 247v, nr 34 k. 32, 95v, nr 35 k. 27, 197v, Zbiór Dok. Papierowych, nr 3957 („Regestr Posłów na Sejm Walny Grodzieński w Roku 1744 obranych”); B. Czart.: rkp. 1131 s. 253; B. Jag. rkp. 31 k. 4, 6v, rkp. 5344 t. IV k. 34v, 100v, rkp. 5346 t. IV k. 33; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 8346 t. II k. 17v–18, 20v, 21v, 24v, 27–8; – Informacje Krzysztofa Chłapowskiego z W. na podstawie kwerendy w AGAD (Metryka Kor., Księgi Sigillat, nr 16 k. 155, nr 20 k. 5, 120, nr 21 k. 117, nr 27 k. 458).
Red.