Preiss Wacław, pseud. Partyka, Pocztylion (1889–1961), robotnik, działacz socjalistyczny i związkowy. Ur. 28 IX we wsi Kalisz (pow. ciechanowski), w rodzinie chłopskiej, był synem Stanisława i Wiktorii ze Szmytów. Ojciec nie mogąc się utrzymać na roli wyjechał ze wsi z rodziną i przyjął pracę robotnika kolejowego, najpierw w Ciechanowie, a od ok. r. 1896 w Warszawie; jednocześnie zajmował się nielegalną działalnością związkową, za co był więziony przez kilkanaście miesięcy.
Wobec ciężkiej sytuacji materialnej rodziny, P. po ukończeniu szkoły powszechnej musiał rozpocząć pracę. Początkowo był pomocnikiem murarza, potem praktykantem w warsztacie blacharskim przy ul. Wroniej 42, praktykantem i czeladnikiem blacharskim w fabryce wyrobów metalowych Stanisława Żerańskiego przy ul. Przyokołowej 13. Po aresztowaniu ojca związał się w r. 1905 z kołem młodzieżowym Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy dzielnicy Powązki, rozbitym wkrótce na skutek prowokacji. Od r. 1906 był P. członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), po rozłamie w partii (listopad 1906) należał do PPS-Frakcji Rewolucyjnej pod pseud. Pocztylion. Czynny był zwłaszcza w kolportażu literatury partyjnej na Woli. Aresztowany w r. 1907, po znalezieniu broni w fabryce Żerańskiego, i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, po sześciu tygodniach został zwolniony dzięki interwencji właściciela fabryki. Od końca 1907 r. należał do Organizacji Bojowej PPS-Frakcji Rewolucyjnej. W l. 1908–9 organizował koła fabryczne tej partii, m. in. w fabryce Żerańskiego i Gazowni na Woli.
Od r. 1914 P. pracował jako czeladnik blacharski w Gazowni Miejskiej. Odtąd zajmował się głównie działalnością związkową. Był sekretarzem związku metalowców (którego siedziba mieściła się przez jakiś czas w jego mieszkaniu przy ul. Ogrodowej 43), organizatorem i przewodniczącym koła pracowników Gazowni, potem członkiem zarządu i zastępcą Tomasza Arciszewskiego, przewodniczącego Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Metalowego, w którego skład weszło koło gazowników. Zorganizował świetlicę dla dzieci robotniczych w szkole powszechnej nr 100 przy ul. Pańskiej, kierowanej przez Marię Łopuską. W okresie okupacji niemieckiej (od sierpnia 1915) był jednym z kierowników kolportażu PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Jako współorganizator strajku w 1918 r. został usunięty z pracy w Gazowni. Uczestniczył w t. r. również w zorganizowaniu zamachu na schutzmanów (policja niemiecka) przy ul. Chłodnej, po którym – zagrożony aresztowaniem – zbiegł i pod nazwiskiem Buraczyński ukrywał się do końca wojny. W listopadzie 1918 brał udział w rozbrajaniu Niemców oraz opanowaniu domów przy ul. Chłodnej 41 (późniejsza siedziba Komitetu Dzielnicowego PPS Jerozolima) i przy ul. Leszno 53 (późniejsza siedziba związków zawodowych, obecnie gmach sądów).
W Polsce niepodległej P. współorganizował Związek Zawodowy Pracowników Zakładów Gazowych w RP, utworzony w listopadzie 1919, z przekształcenia Rady Delegatów Robotniczych Gazowni, i następnie został jego prezesem. Współinicjował opracowanie przez ten związek „Przepisów zabezpieczenia dożywotniego robotników Warszawskich Zakładów Gazowych” (W. 1923). Należał do założycieli świetlicy przy ul. Ludnej i biblioteki przy ul. Kredytowej 3. Był inspiratorem zjednoczenia związków pracowników miejskich, gazowni, elektrowni, teatrów i telefonów i stanął na czele utworzonego w marcu 1924 Prezydium Bloku Związku Pracowników Użyteczności Publicznej. Prezydium to doprowadziło na zjeździe połączeniowym w dn. 4–5 V 1924, na którym P. wygłosił referat, do powstania jednolitego Związku Pracowników Instytucji Użyteczności Publicznej w Polsce. P. został wówczas wybrany na prezesa Związku i ponownie na I Zjeździe (2–4 V 1926 w Warszawie), natomiast na II Zjeździe (3–6 V 1928 w Łodzi), na którym zmieniono nazwę związku na Związek Pracowników Komunalnych i Instytucji Użyteczności Publicznej w Polsce, obrano go jednym z trzech wiceprezesów; funkcję tę pełnił do października 1928, jednocześnie przewodnicząc Zarządowi Oddziału Warszawa I (Gazownia). Od kwietnia 1923 był P. zastępcą przewodniczącego, od stycznia 1924 członkiem, a w r. 1927 przewodniczącym Warszawskiej Rady Związków Zawodowych. Wybrany na III Kongresie Związków Zawodowych (11–14 VI 1925 w Warszawie) na członka Komisji Centralnej Związków Zawodowych, wchodził w jej skład do końca 1928 r., reprezentując ją od września 1927 w Radzie Ochrony Pracy. W r. 1925, jako przedstawiciel polskiego ruchu zawodowego pracowników komunalnych, uczestniczył w Kongresie Międzynarodowym w Berlinie.
Zarazem P. kontynuował działalność w PPS. Był delegatem warszawskiej organizacji na XVII Kongresie PPS w maju 1920. W tym samym czasie na zlecenie partii prowadził różne działania organizatorskie, m. in. współtworzył Kasę Chorych m. stoł. Warszawy, powstałą w sierpniu 1920, i następnie został członkiem jej zarządu, jako reprezentant PPS. Na XX Kongresie PPS (31 XII 1925–3 I 1926 w Warszawie) wybrany na zastępcę członka Rady Naczelnej, pozostawał nim do listopada 1928. Od kwietnia 1927 był członkiem Warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS. W r. 1928 kandydował do Sejmu RP w okręgu wyborczym 1 (m. stoł. Warszawa) z listy PPS i jednocześnie z listy państwowej PPS; został zastępcą posła (po wyborach Rajmund Jaworowski żądał od Norberta Barlickiego – bezskutecznie – zrzeczenia się mandatu na rzecz P-a). Jesienią 1928 należał P. do czołowych działaczy rozłamowej, propiłsudczykowskiej grupy R. Jaworowskiego na terenie partii i klasowych związków zawodowych. Wchodził do Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR) i pełnił funkcję wiceprezesa Głównej Rady Związkowej CKR PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej. Z listy państwowej tej partii kandydował w r. 1930 do Sejmu RP; lista poniosła w wyborach porażkę. Od stycznia 1937 był wiceprzewodniczącym Komitetu Dzielnicowego PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej dzielnicy Gazownia.
Jako jeden z głównych animatorów rozłamu w klasowych związkach zawodowych, na początku października 1928 był P. współorganizatorem, następnie prezesem Warszawskiej Rady Związków Zawodowych, co zapoczątkowało rozłam i pociągnęło za sobą – zgłoszony przez Zygmunta Żuławskiego na posiedzeniu Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS 11 X t.r. – wniosek o zawieszenie P-a w prawach członka partii. Po wybraniu go na prezesa Związku Zawodowego Pracowników Gazowni i Centralnego Związku Zawodowego Pracowników Zakładów Miejskich i Użyteczności Publicznej w Polsce został wydalony ze Związku Pracowników Komunalnych i Instytucji Użyteczności Publicznej w Polsce, o czym „Robotnik” 14 XI 1928 zamieścił komunikat. Na konferencji Zarządów Głównych rozłamowych organizacji związkowych 30 X 1928 wybrano go na prezesa nowej centrali – Centralnego Zrzeszenia Klasowych Związków Zawodowych w Polsce (CZKZZ). Otwierając obrady IV/I Kongresu CZKZZ (30 V – 1 VI 1929 w Warszawie), na którym zmieniono nazwę na Centrala Zjednoczenia Klasowych Związków Zawodowych w RP, mówił P. o konieczności przestrzegania zasady bezpartyjności ruchu zawodowego. Został wówczas obrany prezesem CZKZZ (przewodniczącym Wydziału Wykonawczego Głównej Rady Zawodowej) i godność tę piastował do 22 XII 1930, ustępując miejsca Jaworowskiemu (do marca 1931 istniały podwójne władze CZKZZ, a P. pełnił wówczas funkcję II wiceprezesa we władzach uznawanych przez zwolenników Jaworowskiego). Składając sprawozdanie z działalności Głównej Rady Zawodowej na V/II Kongresie CZKZZ (21–22 III 1931 w Warszawie) zarzucił Jędrzejowi Moraczewskiemu dążenie do stworzenia «robotniczego Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem». Wiceprezesem CZKZZ pozostawał do r. 1937, natomiast aż do wybuchu wojny w r. 1939 – prezesem Związku Zawodowego Pracowników Gazowni i Centralnego Związku Zawodowego Pracowników Zakładów Miejskich i Użyteczności Publicznej w Polsce. Współpracował z organem prasowym CZKZZ, dwutygodnikiem „Młot” (potem „Młot i Pług”), wydawanym od r. 1929.
Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 P. krótko przebywał w Lublinie (ranny podczas bombardowania), potem we Lwowie, ale wkrótce powrócił do Warszawy. Od października t. r. pracował jako inkasent Gazowni Miejskiej w Dziale Sieci, a od stycznia 1942 w Dziale Finansowym. O jego działalności konspiracyjnej brak szczegółowych danych (związany z organizacją socjalistyczną Wolność, Równość, Niepodległość, przez pewien czas – zagrożony aresztowaniem – ukrywał się w Zalesiu). Po wyzwoleniu Warszawy nadal pracował w Gazowni Miejskiej jako kontroler instalacji gazowych. Dn. 9 X 1945 uległ ciężkiemu wypadkowi samochodowemu, który spowodował trwałe inwalidztwo. Przeniesiony na emeryturę z dn. 30 IV 1948, od września 1949 powrócił do pracy jako inspektor ochrony pracy w różnych związkach branżowych Centrali Spółdzielni Pracy. Od kwietnia 1954 był inspektorem Bezpieczeństwa i Higieny Pracy w Spółdzielni Pracy «Elektro-Metal». Od 1 VII 1958 ponownie przebywał na emeryturze.
Po wojnie P. działał jedynie w Związku Weteranów Walk Rewolucyjnych 1905–18, który w r. 1949 wszedł w skład Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Od kwietnia 1959 był przewodniczącym Głównej Komisji Rewizyjnej Polskiego Związku Emerytów i Rencistów, a od lipca 1959 członkiem Głównej Komisji Rewizyjnej nowo utworzonego Polskiego Związku Rencistów, Emerytów i Inwalidów. Zmarł 22 XI 1961 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony m. in. Krzyżem Niepodległości (1932).
W małżeństwie z Marią z Białkowskich (zm. 1 XII 1979) pozostawił P. córkę Stefanię (1919–1965), lekarza stomatologa.
Fot. w Materiałach Red. PSB; – W. Enc. Powsz. (PWN), IX (Polska Partia Socjalistyczna dawna Frakcja Rewolucyjna); Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 17, 142; Hass L., Organizacje zawodowe w Polsce 1918–1939 (Informator), W. 1963; – Ajzner S., Związek Związków Zawodowych 1931–1939, W. 1979; – Kieszczyński L., Kronika ruchu zawodowego w Polsce 1808–1939, W. 1972; Tomicki J., Norbert Barlicki 1880–1941, W. 1968; Tymieniecka A., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1924–1928, W. 1969; taż, Warszawska organizacja PPS 1918–1939, W. 1982; – Limanowski B., Pamiętniki (1919–1928), W. 1973; Sprawozdanie Komisji Centralnej Związków Zawodowych z działalności i stanu związków zawodowych w Polsce w latach 1925, 1926, 1927 i 1928, W. 1929 s. 1, 5–7, 9, 101; – „Monitor Pol.” 1930 nr 241 s. 2; „Robotnik” 1923 nr 113 s. 2, 1924 nr 27 s. 4, nr 65 s. 5, 1925 nr 15 s. 3, nr 133 s. 3, nr 163 s. 2, 1928 nr 11 s. 1, nr 36 s. 1, nr 64 s. 1 (fot.), nr 322 s. 4; „Walka” 1937 nr 3 s. 1; „Z Pola Walki” 1969 nr 4 s. 152; – CAW: Akta Krzyża Niepodległości t. 73 (fot.); Centr. Arch. KC PZPR: Arch. PPS 305/VI–2; – Spuścizna W. Preissa w Materiałach Red. Słownika Biograficznego Działaczy Polskiego Ruchu Robotniczego w W.; – Informacje brata, Eugeniusza i Aleksandry Tymienieckiej.
Andrzej K. Kunert