Schayer Wacław, pseud. konspiracyjne: Wiktor, Wiktor Jerzmanowski, krypt.: WS, W.S. (1905–1959), działacz ruchu ludowego, poseł na Sejm PRL, wiceminister, autor podręczników matematyki. Ur. 29 VI w Warszawie, był synem Wacława, inżyniera, i Zofii z Pepłowskich.
S. uczył się w Gimnazjum im. Tadeusza Rejtana w Warszawie, potem w Gimnazjum im. Stanisława Staszica w Sosnowcu i ponownie w Gimnazjum im. T. Rejtana w Warszawie, gdzie zdał w r. 1924 maturę. W t.r. rozpoczął studia na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym Uniw. Warsz., który ukończył w r. 1931 jako magister matematyki. W l. 1927–32 uczył w szkole podstawowej Nr 63 w Warszawie na Marymoncie. W l. 1932–9 pracował jako nauczyciel oraz kierownik w szkole powszechnej prowadzonej przez Robotnicze Tow. Przyjaciół Dzieci (RTPD) na Żoliborzu. Równocześnie uczył w Gimnazjum im. Bolesława Limanowskiego.
W okresie studiów S. należał początkowo (1924) do Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS), a następnie działał do r. 1928 w ZNMS «Życie». Wstąpił też do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i od r. 1928 przez trzy lata był członkiem Komitetu Dzielnicowego PPS Marymont-Żoliborz, a przez rok (do r. 1932) członkiem Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS w Warszawie. Z pracy partyjnej usunął się w r. 1932, ale członkiem PPS pozostał do r. 1939. S. był od r. 1926 członkiem Związku Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, a od r. 1929 Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP). Działał w Tow. Oświaty Demokratycznej «Nowe Tory», w l. 1938–9 jako wiceprezes. W towarzystwie tym współpracował m.in. z Czesławem Wycechem, Ireną Kosmowską i Stanisławem Kalinowskim. Uczestniczył w IV Kongresie Pedagogicznym w dn. 27–29 VI 1939 w Warszawie.
S. w 2. poł. l. trzydziestych opracował wspólnie z Zygmuntem Chwiałkowskim komplet podręczników z zakresu arytmetyki dla klas I–VII szkoły powszechnej: Rachunki… (dla klas I–II i III) i Arytmetykę z geometrią… dla klas wyższych.
We wrześniu 1939 S. opuścił Warszawę i dotarł do Lwowa. Po wkroczeniu tam Armii Czerwonej pracował jako nauczyciel matematyki w dziesięcioletniej szkole średniej Nr 12 we Lwowie oraz jako redaktor i tłumacz na język polski ukraińskich podręczników do matematyki. W r. 1941 S. po zajęciu Lwowa przez Niemców wrócił do Warszawy. Nawiązał kontakty z Adamem Próchnikiem i wstąpił do organizacji Polscy Socjaliści (PS). Współpracował z teoretycznym organem PS „Zagadnienia”. Równocześnie uczył na tajnych kompletach zorganizowanych przez nauczycieli Gimnazjum im. B. Limanowskiego. Po śmierci Próchnika (1942) wystąpił z PS. Z inicjatywy C. Wycecha, dyrektora Dep. Oświaty i Kultury w Delegaturze Rządu na Kraj, objął od początku 1942 r. Sekretariat Generalny tego Departamentu i prowadził go do końca okupacji (ogłosił później wspomnienia Jak pracował sztab tajnej oświaty w latach okupacji, „Płomień” 1947 nr 10–11). Brał też udział w Głównej Komisji Planowania w Departamencie (powołanej pod koniec 1941 r.) oraz uczestniczył w pracach Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. W r. 1943 wstąpił do konspiracyjnej organizacji ruchu ludowego «Roch». W czasie powstania warszawskiego 1944 r. był dzielnicowym delegatem rządu (starostą Śródmieścia); spełniał swe obowiązki, m.in. zaopatrywanie ludności w odzież i bieliznę, z dużym poświęceniem i energią (Leon Marszałek). We wrześniu t.r. zwolniono go z tej funkcji. W październiku, po upadku powstania, udał się do Krakowa, gdzie w r. 1945 rozpoczął pracę w Komitecie Organizacyjnym RTPD i Komisji Pedagogicznej ZNP. W l. 1945–7 był członkiem Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL).
Przy poparciu C. Wycecha – ministra oświaty w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej – został S. w r. 1945 dyrektorem Dep. Szkolnictwa Ogólnokształcącego w tymże ministerstwie (był nim do r. 1947). W l. 1945–6 uczestniczył jako delegat Polski w licznych międzynarodowych konferencjach naukowych i pedagogicznych, m.in. w konferencji UNESCO w Londynie. Po zorganizowaniu przez Wycecha, Józefa Niećkę i Kazimierza Banacha opozycji w kierownictwie PSL przeciw Stanisławowi Mikołajczykowi, S. poparł ich i wstąpił do tzw. Lewicy-PSL (powstałej 1 VI 1947), która po ucieczce Mikołajczyka (październik 1947) opanowała władzę w Stronnictwie i utworzyła tzw. nowe PSL. Od 26 X 1947 był redaktorem naczelnym organu PSL „Gazety Ludowej”, w której ogłaszał artykuły praktyczne dotyczące ruchu ludowego. W nr 153 z 30 VI 1949 w artykule pt. W służbie niemieckiego wywiadu, na marginesie procesu Adama Doboszyńskiego, oskarżał działaczy «Rocha» o współpracę z Niemcami. Władze PSL potraktowały to jako atak na Bataliony Chłopskie (BCh), a Naczelny Komitet Wykonawczy (NKW) PSL usiłował odwołać go ze stanowiska redaktora naczelnego „Gazety”. Na skutek interwencji Bolesława Bieruta i Jakuba Bermana stanowisko to jednak S. zachował. Już w nr 154 „Gazety” z 1 VII t.r. opublikował artykuł Prawda o Batalionach Chłopskich, podnoszący ich zasługi w walce z Niemcami, a w ogłoszonym w blisko trzy miesiące później (nr 224 z 21 IX) artykule Na drodze krytyki odwołał swoją opinię o działaczach «Rocha», twierdząc, że jego zarzuty odnosiły się jedynie do «agentów sanacyjnych», a wcale nie dotyczyły BCh.
Od października 1948 był S. członkiem Rady Naczelnej (RN) oraz NKW PSL. W r. 1948 został wiceprezesem Zarządu Głównego Związku Samopomocy Chłopskiej, a w r. 1949 zastępcą pełnomocnika Rządu do Walki z Analfabetyzmem (do r. 1950). W czasie obrad RN w dn. 17–19 V 1949 wygłosił referat pt. Co wnosimy do jedności Ruchu Ludowego (w: „Wieś walcząca o sprawiedliwość i dobrobyt. Odrodzone PSL o drogach i celach Ruchu Ludowego”, W. 1949). Na Kongresie Zjednoczeniowym stronnictw ludowych w listopadzie 1949 został wybrany do RN i NKW Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL); członkiem RN był do r. 1956, członkiem Prezydium NKW do r. 1950 oraz w l. 1954–6, a od grudnia 1950 do r. 1956 członkiem Sekretariatu Generalnego NKW ZSL. W l. 1950–1 był dyrektorem Departamentu Szkolenia Kadr w Min. Rolnictwa i Reform Rolnych.
W l. 1950–3 S. był redaktorem naczelnym czasopisma ZSL „Wola Ludu”. Ogłaszał tu m.in. artykuły, w których atakował «kułaków» i «burżuazję wiejską» i propagował spółdzielnie produkcyjne na wsi. Ponadto opublikował broszury: Głosujemy za wolnością i niepodległością naszej ludowej ojczyzny (W. 1952), Konstytucja prawdziwej wolności (W. 1952). W l. 1952–6 był posłem na Sejm I kadencji z okręgu nr 16 Grudziądz z listy Frontu Narodowego. W Sejmie pełnił funkcję zastępcy przewodniczącego Komisji Spraw Ustawodawczych. W r. 1953 został kierownikiem Wydziału Rolnego NKW ZSL. Od kwietnia 1954 do lutego 1957 był wiceministrem rolnictwa, a od 1 I 1958 do śmierci – wiceministrem oświaty. Równocześnie stał na czele redakcji tygodnika kulturalnego „Orka”. S. był też przewodniczącym Komisji Oświaty i Nauki Naczelnego Komitetu ZSL, członkiem Prezydium Rady Uniwersytetów Ludowych przy Zarządzie Głównym (ZG) Związku Młodzieży Wiejskiej. W ruchu ludowym uważany był za «wtyczkę» komunistów i zwolennika całkowitego podporządkowania stronnictwa ludowego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. S. należał do prezydiów ZG Tow. Szkoły Świeckiej, Krajowego Komitetu Społecznego Funduszu Budowy Szkół, Ogólnopolskiego Komitetu Pokoju oraz Rady Kultury i Sztuki.
Od l. pięćdziesiątych po siedemdziesiąte ukazywały się opracowane przez Antoniego Rusieckiego i S-a podręczniki do matematyki dla szkół podstawowych: Arytmetyka…, Arytmetyka z geometrią…, Matematyka, wielokrotnie wznawiane i wydawane także w wersjach obcojęzycznych dla szkół mniejszości narodowych. S. zmarł nagle 31 VIII 1959 w Warszawie i został pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Był odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
W małżeństwie (od r. 1927) z Genowefą Zając-Jerzmanowską miał S. troje dzieci: Alicję (ur. 1931), która zginęła w powstaniu warszawskim jako łączniczka, Krystynę (ur. 1933), historyka sztuki, i Andrzeja (ur. 1946).
Giza S., Ruch ludowy w prasie Polski Ludowej 1944–1967. Zagadnienia społeczno-polityczne. Materiały bibliograficzne, W. 1970; Mioduszewska M., Materiały do bibliografii historii ruchu ludowego w latach 1864–1974, W. 1979; Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy w Warszawie, W. 1989; Giza, Władze stronnictw lud., s. 650, 652, 655–9; Słownik Biograficzny Działaczy Ruchu Ludowego, W. 1989 (fot.); Spis posłów na Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, W. 1953 s. 59, 83, 102, 124; – Banach K., Z dziejów Batalionów Chłopskich, W. 1968 (fot.); Krasuski J., Tajne szkolnictwo polskie w okresie okupacji hitlerowskiej, Wyd. 2, rozszerzone, W. 1977; Lewandowska S., Polska konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 1939–1945, W. 1982; Mołdawa T., Ludzie władzy 1944–1991, W. 1991; Wycech C., Praca oświatowa w kraju w czasie wojny, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1947 nr 1 s. 34 (fot. zbior.), 37 (fot. zbior.), 42, 43, 87, 93; tenże, Towarzystwo Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory” 1931–1939, W. 1966 s. 114, 261, 262; tenże, Z dziejów tajnej oświaty w latach okupacji 1939–1944, W. 1964; – Komitet Frontu Narodowego Okręgu Wyborczego Nr 16. Kandydaci na posłów i na zastępców posłów w wyborach do Sejmu PRL, Grudziądz 1952 s. 13 (fot.)–14; Ludność cywilna w powstaniu warszawskim, W. 1974 I cz. 2 (L. Marszałek); Wycech C., Wspomnienia 1905–1939, W. 1969; – „Dzien. Lud.” 1959 nr 207, 208 (fot.), 209 (C. Wycech); „Tryb. Ludu” 1959 nr 242, 243, 245; „Życie Warszawy” 1959 nr 209–212; – Arch. Zakładu Hist. Ruchu Lud. w W.: KO (Kartoteka osobowa) NKW PSL, sygn. 429 teczka osobowa S-a, Zespół Kazimierza Banacha, Protokoły Lewicy-PSL i tzw. „Odrodzonego” PSL.
Romuald Turkowski