Szlengel (Szlengiel) Władysław (1914–1943), poeta, publicysta, satyryk, aktor estradowy.
Ur. w Warszawie, był synem malarza tworzącego plakaty reklamowe dla kin. Imiona rodziców nie są znane.
Większość życia spędził S. w Warszawie w kamienicy przy ul. Waliców 14. Uczęszczał do trzyklasowej Szkoły Handlowej Zgromadzenia Kupców, którą ukończył w r. 1930. Od t.r. współpracował z umiarkowanie syjonistycznym dziennikiem „Nasz Przegląd”, publikując wiersze i scenki rodzajowe, m.in. Cjankali (1930 nr 243) i Sylwester (1935 nr 1). W r. 1937 ogłosił na tych łamach podobne utwory: Samolot (nr z 6 IV), Wiosna na ulicy Pawiej (nr z 18 IV), Nihil Novi Hebrew (nr z 10 VII), Kol Nidre (nr z 14 IX), Szałasy (nr z 20 IX), Wiersz na temat nieżydowski (nr z 5 X), w r. 1938 Sklepiki (nr z 18 XII), a w r. 1939: Przerażone pokolenie (nr z 15 I), Tobół tułaczy (nr z 5 II), Maska purimowa (nr z 5 III) i Cisza (nr z 13 VIII). Podejmował problemy żydowskiego losu, którego wyrazem była tułaczka, poczucie samotności i narastającego zagrożenia. Ważnym tematem jego wierszy była ojczyzna, ukazywana głównie przez miłość do Warszawy oraz tradycja odnajdywana w żydowskich świętach. Utwory S-a, pisane prostym językiem, często w tonacji półżartobliwej, pozostawały w kręgu poetyki skamandrytów. Równocześnie w tygodniku satyrycznym „Szpilki” ogłaszał wiersze satyryczne i skecze: Przysłowie, Akcesoria P.P., Na czynniki miarodajne konfiskujące gazety (1937 nr 9), Precz z Kolumbem (1939 nr 13), Małżeństwo dyktatora (1939 nr 18). Utwory o tendencjach politycznych opublikował w r. 1938 w „Robotniku”: Ballada o dyktatorze i tłumie pod balkonem (nr 1), Uroczystość made in Germany (nr 186) oraz tygodniku lwowskim „Sygnały” Opowieść o muzykalnym generale (nr 53). Pisał słowa do piosenek, z których największy rozgłos zdobyły w r. 1936 Panna Andzia ma wychodne (muzyka Bolesław Mucman) i Panno Zosiu, ja funduję! (muzyka tenże) oraz wspólnie z Józefem Lipskim Skonfiskowane tango (muzyka Alfred Scher), a razem z Jerzym Rybą Jak gdyby nigdy nic; natomiast w r. 1937 popularnością cieszyły się Chodź na piwko naprzeciwko! (muzyka Mucman) i Jadziem, panie Zielonka! (muzyka tenże). W l. 1937–8 tworzył skecze dla teatrzyku «13 Rzędów», a w r. 1939 współpracował z teatrzykami «Ali Baba» i «Tip-Top». Dla teatrzyku «Małe Qui pro Quo» był współautorem, z Marianem Hemarem, Tadeuszem Wittlinem i Emanuelem Szlechterem, programów „Strachy na lachy” i „Nic nie wiadomo”. We współpracy z Lipskim, zainspirowany filmem „Notturno”, napisał w r. 1938 piosenkę pod tym samym tytułem (muzyka H. O. Borgman, H. F. Beckmann). Dla filmu „Vivere” (reż. Guido Brignone) ułożył piosenkę Wróć do mnie moja mała (muzyka Cesare A. Bixio). W r. 1939 powstały piosenki S-a: Noc argentyńska (muzyka G. Manno) oraz we współpracy z Lipskim Dziewczyna z Podwala (muzyka Mucman).
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. z żoną przedostał się do Białegostoku, gdzie pod okupacją sowiecką podjął pracę w powstałym w grudniu 1939 Białostockim Teatrze Miniatur. Jako autor tekstów i konferansjer występował z Teatrem na przełomie l. 1939 i 1940 w Grodnie, Pińsku i Nowogródku. Zapewne na początku r. 1940 wrócił do okupowanej przez Niemców Warszawy; ulicę Waliców, przy której mieszkał włączono 16 XI t.r. do warszawskiego getta. Występował tam w kabarecie najpopularniejszej kawiarni literackiej «Café Sztuka» przy ul. Leszno 2. Pisał wiersze i monologi do cotygodniowego kabaretu „Żywy dziennik” i sam w nim występował w dialogach z Lipskim. W marcu 1942 stworzył postać Majera Mlińczyka, żydowskiego kupca, posługującego się szmoncesową polszczyzną, który do stycznia 1943 był bohaterem piętnastu skeczy. Dla występującej w «Café Sztuka» Wiery Gran napisał słowa do jej największego przeboju Jej pierwszy bal (muzyka Władysław Szpilman). Kontaktował się z Januszem Korczakiem i Emanuelem Ringelblumem; po wymarszu Korczaka z dziećmi na Umschlagplatz poświęcił mu 10 VIII 1942 wiersz Kartka z dziennika „akcji”. We wrześniu t.r. trafił z żoną do niemieckiego przedsiębiorstwa produkującego na potrzeby frontu i pracował przy ul. Świętojerskiej 34 w szopie szczotkarzy. Kontynuował „Żywy dziennik”, odczytując jego kolejne numery na sobotnich wieczorach literackich. Swoje wiersze, przepisywane i spinane, sprzedawał zainteresowanym; do najpopularniejszych należała Rozmowa z dzieckiem (1942), przywołująca utracone elementy otaczającego świata, oskarżycielski Obrachunek z Bogiem oraz Już czas. Po akcji selekcyjnej w szopie szczotkarzy (18 I 1943), w której zginęło wielu jego znajomych i przyjaciół, napisał poemat Kontratak oraz esej Co czytałem umarłym, w którym nazwał siebie «kronikarzem tonących». Fraza z zamieszczonych tu Dwóch śmierci «Wasza śmierć i nasza śmierć, to dwie inne śmierci» stała się zwrotem przysłowiowym. Utwory S-a stanowiły komentarz do bieżących wydarzeń oraz zapis tragedii warszawskiego getta. Po wybuchu powstania w getcie, 19 IV 1943, wraz z żoną i 130 osobami ukrył się w schronie Szymona Kaca przy ul. Świętojerskiej 36; po wykryciu kryjówki 8 V 1943 wszyscy zostali natychmiast rozstrzelani.
Brak bliższych informacji o żonie S-a, nic też nie wiadomo, by miał dzieci.
Autografy utworów S-a z getta znajdują się w Arch. Żydowskiego Inst. Historycznego w Warszawie. Pojedyncze wiersze były publikowane w antologiach: Michała Maksymiliana Borwicza „Pieśń ujdzie cało. Antologia wierszy o Żydach pod okupacją niemiecką” (W. 1947) oraz Jerzego Lau „Nike ze spalonych miast. Wiersze partyzanckie” (W. 1960). Dorobek pisarski S-a zebrała w tomie Co czytałem umarłym. Wiersze z getta warszawskiego Irena Maciejewska (W. 1975, wyd. 2 uzupełnione i poprawione, W. 1979), opatrując zbiór wstępem i przypisami. Wiersze S-a były tłumaczone na języki hebrajski, angielski, czeski, włoski i rosyjski.
Z okazji 35. rocznicy powstania w getcie warszawskim polski PEN Club zorganizował w Warszawie w r. 1978 wieczór literacki poświęcony twórczości S-a pt. „Co czytałem umarłym”. S. występuje w dramacie Henryka Grynberga „Kabaret po tamtej stronie” („Dialog” 1997 nr 8).
Reprod. portretu i trzy fot. grupowe z czasów szkolnych w Arch. ŻIH; – Borzymińska Z., Żebrowski R., Polski słownik judaistyczny, W. 2003 II; Brodzka A., Słownik literatury polskiej XX w., Wr. 1993; Cała A. i in., Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, W. 2000; Engelking B., Leociak J., Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, W. 2001; Pol. Bibliogr. Liter. za r. 1979; Słownik pisarzy polskich, Kr. 2003; – Auerbach R., Z ludem pospołu. O losie pisarzy i artystów żydowskich w getcie warszawskim, „Nasze Słowo” 1948 nr 1; Bartelski L. M., Zaginiony świat, „Tu i Teraz” 1983 nr 16; Birenbaum H., Słowo, które nie ginie – Nieznane wiersze Władysława Szlengla, w: „Zwoje” 2003 nr 2 (35); taż, [Wstęp do:] Szyrim lifnej wemitoch hamabul (Wiersze sprzed i z lat potopu), Tel Aviv 1990; Boczkowski K., Dlaczego?, „Tu i Teraz” 1985 nr 13; Chomicz Z., Władysław Szlengel, Co czytałem umarłym, „Razem” 1980 nr 1; Fuks M., Prasa żydowska w Warszawie 1823–1939, W. 1979; tenże, Wielcy i sławni pochodzenia żydowskiego, Ł. 1998; tenże, Z dziejów wielkiej katastrofy narodu żydowskiego, P. 1999; Groński R. M., Taki był kabaret, W. 1994 s. 191–2; Gross N., Poeci i Szoa. Obraz zagłady Żydów w poezji polskiej, Sosnowiec 1993; Grupińska A., Odczytanie listy. Opowieści o powstańcach żydowskich, Kr. 2003 s. 55; Krukowski K., Mała antologia kabaretu, W. 1982 s. 33, 41; Kwiatkowski J., Felieton poetycki, „Twórczość” 1983 nr 8; Lerski T., Syrena Record – pierwsza polska wytwórnia fonograficzna 1904–1939, W.–Nowy Jork [2004]; Maciejewska I., Męczeństwo i zagłada Żydów w zapisach literatury polskiej, W. 1988; Mark B., Powstanie w getcie warszawskim, W. 1963 s. 27–8, 39; Mitzner Z., Pasternak L., Satyra prawdę mówi 1918–1939, W. 1963; Najberg N., Ostatni powstańcy getta, W. 1983 s. 41, 73–5; Prokop-Janiec E., Międzywojenna literatura polsko-żydowska jako zjawisko kulturowe i artystyczne, Kr. 1992; ta ż, Międzywojenna poezja polsko-żydowska, Kr. 1996; Rogoziński S., Pieśń ujdzie cało, „Opinia” 1947 nr 16; Sakowska R., Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Z dziejów Żydów w Warszawie w latach okupacji hitlerowskiej. Październik 1939 – marzec 1943, W. 1993 s. 164, 232; Sempoliński L., Wielcy artyści małych scen, W. 1968; Stańczuk M., Autor wierszy „sprzed potopu” i poeta „czasów pogardy” – o życiu i twórczości Władysława Szlengla, w: Pisarze polsko-żydowscy XX wieku. Przybliżenie, Red. M. Dąbrowski, A. Molisak, W. 2006; Szwarcman D., Władysław Szlengel i historia jednego walca, „Midrasz” 2003 nr 4; Święch J., Literatura polska w latach II wojny światowej, W. 1999; Tomkiewicz M., Myszy i ludzie. Powieść mieszczańska, Londyn 1966 s. 117–18; Zieliński M., Poezja bez nadziei, „Nowe Książki” 1978 nr 15; – Assuntino R., Edelman M., Goldkorn W., Strażnik. Marek Edelman opowiada, Kr. 2006; Birenbaum H., Każdy odzyskany dzień. Wspomnienia, Red. I. Sariusz-Skąpska, Kr. 1998 s. 123–6; Gran W., Sztafeta oszczerców. Autobiografia śpiewaczki, Paryż 1980 s. 21–2; Numerowany spis abonentów warszawskiej sieci telefonów Polskiej Spółki Akcyjnej, W. 1938; Ringelblum E., Kronika getta warszawskiego, W. 1983; Rogoziński S., Moje szczęśliwe życie, Ł. 1994 s. 140–8; Sielicki R., Władysław Szlengel, jakim go pamiętam, „Dos Jidisze Wort” 1994 nr 10; Spis abonentów warszawskiej sieci telefonów Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej i Rządowej Warszawskiej Sieci Okręgowej, W. 1926; Tuszyńska A., Oskarżona: Wiera Gran, Kr. 2011; Umiński Z., Zapamiętane. Szlengel, „Kierunki” 1980 nr 13 (1241); – „Al Hamiszmar” 1979 nr z 27 IV, nr z 6 VII; „Argumenty”1978 nr 16; – ŻIH: Arch. Ringelbluma, sygn. Ring. I/659 s. 4, sygn. Ring. I/525, Ring. I/526, Ring. II/353, Ring. II/354, bilet wizytowy S-a.
Magdalena Stańczuk