Czetwertyński-Światopełk Zachariasz, rotmistrz wojsk kor., starosta raciborski i podsędek łucki. Na widowni pojawił się po raz pierwszy w roku 1626, kiedy to pod rozkazami Stefana Chmieleckiego walczył z Tatarami pod Białą Cerkwią. Bił ich również w 3 lata później pod Kodenicą, Podhajcami i Dobrowodami. Nie pomijał Cz. żadnej okazji wojennej i w latach następnych. Brał udział w wyprawie Koniecpolskiego przeciw buntownikowi kozackiemu Tarasowi, a nawet odegrał pewną rolę w dojściu do skutku »ugody perejasławskiej« (1630). W r. 1633 uczestniczył w bitwach z Turkami pod Sasowym Rogiem i Paniowcami. Przydzielony następnie do J. K. Mci Wojska Ukrainnego, gromił kozactwo Pawluka pod Kumejkami, oblegał je w Borowicy, a rok później (1638) współdziałał przeciw Ostrzaninowi i Huni. Pod Ochmatowem w r. 1644 odznaczył się i wyniósł z bitwy lekką ranę. Czas wolny od zajęć wojennych zajmowały mu własne sprawy gospodarcze (prowadził wiele procesów majątkowych z rodziną i sąsiadami), religijne i polityczne. Zdecydowanym był przeciwnikiem unii gorąco popierał dyzunitów. W testamencie metropolity P. Mohiły wymieniony jako jeden z najwierniejszych synów obrządku wschodniego, otrzymał pewien zapis i pochwałę. W r. 1647 wraz z ojcem swym Hryhorym, podkomorzym łuckim, podpisał elekcję metropolity Kossowa. Żywym był udział Cz-go w życiu politycznym, szczególnie na terenie woj. wołyńskiego: w latach 1629–30 był poborcą podatkowym, w r. 1638 został starostą raciborskim, a w 5 lat później, za sprawą kancl. Alb. Radziwiłła, otrzymał urząd podsędka łuckiego. Zabiegi jego o urząd sędziego ziemskiego w Łucku, zakończone w r. 1645 dla niego niepomyślnie, stały się powodem kilkoletnich następnie krwawych nawet awantur na sejmikach łuckich. W charakterze posła woj. wołyńskiego w r. 1632 podpisał elekcję Władysława IV, jak również w r. 1648 Jana Kazimierza. Odegrał Cz. wybitną rolę w pierwszych latach buntu Chmielnickiego. Lojalny wobec Rzeczypospolitej, był jednym z powierników Kisiela i wraz z nim czynił wszystko, aby na drodze pokojowej zlikwidować zatarg. Szczególnie ważną była jego działalność w początkach r. 1649, w którym to czasie jako jeden z komisarzy, kilkakrotnie jeździł do Chmielnickiego w tajnych misjach, czym zwróciwszy na siebie uwagę, przez niewtajemniczonych posądzony został o zdradzieckie konszachty z kozackim hetmanem. Tegoż jeszcze roku znalazł się Cz. w szeregach armii królewskiej, zdążającej z odsieczą zbaraskim oblężeńcom. Bił się pod Zborowem, gdzie też zginął z ran, odniesionych w drugim dniu bitwy tj. 15 VIII. Ożeniony był z Reginą Chrenicką, pozostawił 3 córki oraz synów: Andrzeja, Hieronima i Grzegorza.
Boniecki, Niesiecki, Uruski; Wolff, Kniaziowie… 47; Oświęcim, Diariusz 46; Pam. Albr. Radziwiłła II 87 i 103–4; Hist. Panow. J. Kazimierza… P. 1859 76; Grabowski, Staroż. I 249 i 262; Przyłęcki, Sprawy ukrainne, Lw. 1842 86 i 94–5; Lipiński, Ks. Pam…. 177 i 182. – Arch. Gł. Dział Skarb.-Wojsk. 86 nr 39 k. 22–34; Wyroki Tryb. Lub. 292 k. 1 i 1413; nr 291 k. 472 i 429; nr 294 k. 319; Zapisy Tryb. Lubel. nr 37 p. 283; nr 41 p. 516, 519, 551; 42 p. 50 i 805; Metr. Kor. 168 p. 114; B. Kras. rkp 4031 k. 267; Arch. Nieśw. Akt. Hist. ks. IX 2.
Eugeniusz Latacz