Oleśnicki Zawisza (Zawisza z Oleśnicy i Ruszkowa) zwany Czerwony h. Dębno (zm. 1433), rycerz, podsędek ziemi sandomierskiej. Był trzecim lub czwartym z kolei synem Zbigniewa z Oleśnicy, łowczego krakowskiego, i Małgorzaty, córki kaszt. krakowskiego Dobiesława Kurozwęckiego (zob.), bratem m. in. Jana, sędziego ziemi krakowskiej (zob.), Dobiesława, woj. sandomierskiego i star. krakowskiego (zob.), stryjem Zbigniewa, bpa krakowskiego i kardynała (zob.). Można wysunąć hipotezę, że O. odebrał wychowanie rycerskie na dworze węgierskim, tu też wcześnie biegle opanował język węgierski. Pierwsze kroki na dworze królewskim stawiał u boku dziadka, kaszt. krakowskiego Dobiesława Kurozwęckiego, i jego synów: Zawiszy, bpa krakowskiego (zob.), i Krzesława, kaszt. sandomierskiego (zob.), należących do grona przywódców proandegaweńskiego stronnictwa panów małopolskich. Zapewne już w okresie bezkrólewia po Ludwiku Węgierskim O. wysunął się na widownię polityczną. Z chwilą przybycia Jadwigi do Polski O. znalazł się w jej najbliższym otoczeniu; powiązania rodzinne i pozycja O-ego na dworze Jadwigi wskazują, że zadaniem jego było oddziaływanie na nieletnią królową zgodnie z intencjami panów małopolskich. Nie piastował O. w tym czasie żadnej godności, zdobył jednak zaufanie królowej. W początkach lutego 1386 wysłany został przez nią, by przyjrzeć się Jagielle zdążającemu do Krakowa na ślub i koronację i scharaktyzować Jadwidze jego wygląd i obyczaje. Opinia O-ego o Jagielle była pochlebna, a tym samym ułatwiła przyszłemu królowi sytuację w chwili przybycia do Krakowa.
W r. 1387 O. brał udział w wyprawie panów polskich prowadzących Jadwigę na Ruś Czerwoną i przejmowaniu jej pod polskie panowanie. W wojnie z Witoldem i Krzyżakami odznaczył się przy zdobywaniu Grodna w kwietniu 1390, zapewne dlatego otrzymał od Władysława Jagiełły 15 X 1390 w Radomiu zapis 450 grzywien na wsiach Jodłowa Polska i Niemiecka, leżących w ziemi bieckiej. Został też zaliczony do grona rycerzy dworu królewskiego (jako miles, miles aulae, występuje wśród świadków aktów prawnych Jadwigi i Władysława Jagiełły w l. 1390–7), pełniąc zarazem przejściowo obowiązki krajczego dworu królowej (z tym tytułem zapisany został na liście świadków dokumentu Jadwigi z 19 III 1391). Jako zaufany dworzanin królowej O. pełnił niejednokrotnie poselstwa z jej polecenia, m. in. w początkach września 1392, po spotkaniu Jadwigi z jej siostrą Marią, królową węgierską, i świeżej ugodzie z Zygmuntem Luksemburczykiem, zawiózł na dwór węgierski dary od królowej. Mimo że O. nie został imiennie wymieniony, można przyjąć, że należąc do orszaku rycerzy dworu królowej uczestniczył w zjazdach Jagiełły, Jadwigi i Witolda z Zygmuntem Luksemburczykiem i Marią w 1. poł. lutego 1395 w Sączu i w dwa lata później (połowa lipca 1397) w zjeździe polskiej pary królewskiej z królem Węgier w Starej Wsi na Spiszu. Zapewne też towarzyszył królowej Jadwidze na zjazd z w. mistrzem zakonu krzyżackiego w czerwcu 1397.
Od śmierci Jadwigi do r. 1403 włącznie O. przebywał w otoczeniu Władysława Jagiełły. Dn. 23 VI 1403 poświadczony jest na urzędzie wojskiego sandomierskiego. W l. 1406–8 O., razem z innymi słynnymi rycerzami polskimi (Zawisza Czarny z Garbowa, Domarat z Kobylan, Skarbek z Góry, Jan Farurej z Garbowa), brał udział w wojnie Zygmunta Luksemburczyka z banem Bośni Twardko, która zakończyła się podziałem i podporządkowaniem Bośni królowi Węgier. Razem z grupą rycerzy powrócił do kraju na wiadomość o pogorszeniu się stosunków między Jagiełłą a Zygmuntem Luksemburczykiem i rozpoczęciu przygotowań do wojny z Krzyżakami. W początkach 1410 r. O. był w otoczeniu Władysława Jagiełły. Przed 19 IV 1410, razem ze Stanisławem Ciołkiem, sekretarzem królewskim, wysłany został do Zygmunta Luksemburczyka w celu kontynuowania pertraktacji prowadzonych uprzednio przez Witolda w Kieżmarku z Luksemburczykiem, przede wszystkim aby w przededniu rozprawy z Krzyżakami dotrzymany został zawarty w r. 1397 na 16 lat rozejm polsko-węgierski. W tej ważnej misji O., znając wielu panów węgierskich i władając ich językiem, odegrał niewątpliwie istotną rolę. Pozostawał w tym czasie na usługach dworu, jak wskazuje wystąpienie jego w formule relacyjnej dokumentu królewskiego z 22 IV 1410 w sprawie dotyczącej m. in. teściowej jego brata Dobiesława, Beaty, wdowy po podskarbim i marszałku Dymitrze z Goraja. Pozycja O-ego na dworze ułatwić mogła bratu jego Janowi uzyskanie dla wszystkich braci – panów z Oleśnicy i całego ich rodu – przywileju będącego powtórzeniem radomskiego przywileju stanowego z r. 1388 w jego redakcji uznanej przez możnowładców świeckich. Uzyskanie tego przywileju łączyło się zapewne z organizowaniem przez braci chorągwi rodowej, która wzięła udział w Wielkiej Wojnie 1410 r., a w której znalazł się zapewne O., choć brak informacji o jego działalności w czasie tej wojny.
Od r. 1410 do 7 I 1416 pełnił O. urząd wojskiego lubelskiego. W marcu 1411 był jednym z ośmiu imiennie wymienionych pełnomocników Władysława Jagiełły w rokowanich z Zygmuntem Luksemburczykiem w Nowej Wsi na Spiszu o zawieszenie broni i osobiste spotkanie obydwóch władców. Brał udział w dalszych rokowaniach z królem Zygmuntem w Sromowcach, uczestnicząc w ułożeniu (19 XI 1411) warunków przyszłego pokoju. Nie został jednak powołany do przywieszenia swej pieczęci do aktu pokoju, zawartego w Lubowli 15 III 1412. Jako wynagrodzenie za służbę otrzymał 1 V 1412 od Władysława Jagiełły zapis 50 grzywien na wsi Jodłowa. Dn. 21 III 1413 w Nowym Mieście Korczynie świadkował na dokumencie rozsądzającym spór między królem a Janem i Spytkiem Melsztyńskimi, przyznającym Samborszczyznę Władysławowi Jagielle. Na urzędzie podsędka ziemi sandomierskiej po raz pierwszy O. jest wymieniony 8 II 1414; pełnił tę funkcję przez prawie 20 lat. W l. 1414–24 nadal często przebywał w otoczeniu króla, prawie do śmierci uczestniczył w sejmikach i zjazdach szlachty małopolskiej oraz walnych zjazdach Królestwa. Wg Długosza, z początkiem kwietnia 1419 O., razem z marszałkiem kor. Zbigniewem z Brzezia, posłował z ramienia Jagiełły do króla rzymskiego w związku z niestawieniem się Zygmunta na umówione spotkanie obydwóch władców na Spiszu. Dn. 15 VII t. r. w obozie pod Czerwińskiem O. poręczył jako gwarant przymierze Jagiełły i Witolda z królem duńskim Erykiem. Dn. 27 I 1422 potwierdzony jest na urzędzie starosty bieckiego. Dn. 12 III 1423 w Sączu świadczył na dokumencie Władysława Jagiełły zezwalającym na odbywanie jarmarków w Czchowie. Prawdopodobnie O. towarzyszył królowi na spotkanie (14 III) z Zygmuntem Luksemburczykiem w Kieżmarku i Sromowcach. Jednym z ostatnich wydarzeń politycznych, w którym uczestniczył, był zjazd w Krakowie w styczniu 1433, gdzie potwierdzono unię grodzieńską, zawartą 15 X 1432. O. sygnował akt z 3 I t. r. oddający W. Ks. Lit. w dożywotni zarząd w. ks. Zygmuntowi Kiejstutowiczowi. Dn. 9 I t. r. świadczył na królewskim dokumencie potworzonego przywileju jedleńskiego.
O. odziedziczył po ojcu część wsi Oleśnicy w pow. wiślickim, był właścicielem Ruszkowa w pow. opatowskim (1390). Przejściowo w jego rękach znajdowało się Sienno w pow radomskim, jeśli w r. 1412 wystąpił jako Zawisza w Sienna; nieco później przeszło ono w ręce jego brata Dobiesława. Przed r. 1427 lokował O. wieś Dębno w pow. opatowskim. W r. 1409 O. ufundował i uposażył kościół drewniany (przetrwał do r. 1823) p. wezw. Zwiastowania Panny Marii i Św. Stanisława w Ruszkowie. Na jego prośbę bp. krakowski Zbigniew Oleśnicki ustanowił tu parafię wydzieloną z parafii Wszechświęte koło Grocholic, a w r. 1427 przeznaczył nowe dziesięciny dla tegoż kościoła i zatwierdził jego uposażenie. Z darowizny królowej Jadwigi, za oddane usługi, O. posiadał pięć wsi w pow. sądeckim: Januszowa, Kwieciszowa, Hilbrantowa, Wolfowa, Boguszowa. Otrzymał je po r. 1386, a przed jesienią 1394, kiedy to odprzedał ten klucz za 200 grzywien rajcom miasta Sącza na użytek mającego powstać szpitala (wg A. Strzeleckiej sprzedaż tę inspirowała królowa Jadwiga). O. zmarł zapewne w 2. poł. 1433 r., po 9 III, kiedy to po raz ostatni wystawił dokument, a przed 18 I 1434, kiedy urząd podsędka sandomierskiego sprawował już Jan z Konina. Pochowany został w kościele w Ruszkowie. O żonie i potomstwie O-ego nie mamy wiadomości.
Dworzaczek, tabl. 107; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy, s. 97, 198; Katalog zabytków sztuki w Pol., III z. 7; – Dziwik K., Z badań nad stosunkami własnościowymi w Sądecczyźnie. Januszowa, Librantowa, Boguszowa, Kwieciszowa i Wolfowa, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 4: 1958 s. 113–27; Kutrzeba S., Przywilej dla rodu Dębno z r. 1410, „Mies. Herald.” R. 2: 1909 s. 129–33; Maciejewska W., Jadwiga królowa polska, Kr. 1934 s. 149; Maleczyńska E., Społeczeństwo polskie pierwszej połowy XV wieku wobec zagadnień zachodnich, Wr. 1947 s. 21, 90; Nowak Z., Polityka północna Zygmunta Luksemburskiego do roku 1411, Tor. 1964; Prochaska A., Szkice historyczne z XV w., Kr.–W. 1884 s. 157–8; Rozbiór krytyczny Długosza, I 8, 81, 92, 179; Semkowicz W., Przywilej rodu Dębno z r. 1410 w świetle genealogii rodu, „Mies. Herald.” R. 3: 1910 s. 26–9, 45–8, 60–4, 76–82; Strzelecka A., O królowej Jadwidze, Lw. 1933 s. 29, 42–3, 73–4; Szajnocha K., Jadwiga i Jagiełło, W. 1969 III–IV; Wiśniewski J., Dekanat opatowski, Radom 1907 s. 395–401; – Akta grodz. i ziem., III, V, VII, IX; Akta Unii; Cod. epist. saec. XV, II; Cod. epist. Vitoldi; Cod. Pol., II nr 383, III nr 101, 166, 198, 200; Cod. Regni Pol. et M. Duc. Lit., I 44; Długosz, Historia, IV; tenże, Liber benef., I, II; tenże, Opera, I 552; Kod. katedry krak., II; Kod. Mpol., IV; Kod. Wpol., V; Materiały archiwalne wyjęte głównie z Metryki Litewskiej od 1348 do 1607, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1890; Materiały do historii m. Biecza 1361–1632, Oprac. F. Bujak, Kr. 1914 nr 14; Najst. księgi m. Kr., II 200, 203, 212, 240, 241, 246; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 1259, 1710, 1713, 1721, 1726, 1773, 1794, VIII nr 9018; Zapiski sądowe województwa sandomierskiego, Wyd. F. Piekosiński, Arch. Kom. Prawn., Kr. 1907 VIII cz. 1 s. 80, 112, 118, 124, 127, 132, 169, 218; Zbiór dok. katedry i diec. krak, 1 nr 99, 200, II nr 274, 275, 306; Zbiór dok. mpol., I nr 260, 293 (?), 299, 303, 309, 311, 320, 322, 329, 330, 334, 335, 337–41, 343–5, II nr 349, 354, 357, 365, 373, 376, 377, 384, 385, 387, 389, 392, 405–7, 410–11, 416, 417, 421, 422, 424, 428, 448, 452, 474, IV nr 1106, V nr 1159, 1204, 1226, 1252, 1263, 1274, 1277, 1283, 1293, 1294, 1300, 1301, 1303, 1336, 1337, 1342, 1363, 1364, 1389, 1391, 1500, VI nr 1567, 1657, 1738, 1739, 1764, 1860, VII nr 1932, VIII nr 2539 (Metryka Kor. ma we wpisie z transumptu: Janussio de Oleschnicza, ponieważ jednak Jan z O. nie występował jako Janusz, więc wypada zapis ten emendować na Zawissio de O.).
Maria Michalewiczowa