Siemowit V (ok. 1389–1442), książę mazowiecki. Ur. nie wcześniej niż w r. 1388 i nie później niż w r. 1391, najprawdopodobniej w r. 1389, był najstarszym synem ks. płockiego Siemowita IV (zob.) i księżniczki lit. Aleksandry (zob.). Miał podwójne imię Siemowit Aleksander, którego używał sporadycznie do chwili, gdy jego młodszy brat Aleksander osiągnął wiek młodzieńczy. W źródłach występuje często ze zdrobniałym imieniem Siemiszek. Braćmi S-a byli: Aleksander, biskup trydencki (zob.), Kazimierz II, książę bełski (zob.), Trojden II i Władysław I, książę płocki. Miał też osiem sióstr: Jadwigę, Cymbarkę (zob.), Eufemię (zob.), Amelię (zob. Emilia), Annę, Aleksandrę, Marię (zob.) i Katarzynę (zob.).

Od wczesnego dzieciństwa S. był wychowywany i kształcony w Krakowie na dworze swego wuja Władysława Jagiełły. Być może, w wypadku bezdzietnej śmierci Jagiełły (Jadwiga, pierwsze dziecko króla, ur. dopiero w r. 1408), przewidywany był na jego następcę na tronie polskim, na co wskazuje częste występowanie S-a w otoczeniu króla (także po r. 1408), powierzanie mu dowództwa nad wojskami Korony oraz istnienie stronnictwa popierającego kandydaturę S-a po śmierci Jagiełły. S. był obeznany z rzemiosłem rycerskim, z pewnością uczestniczył w turniejach organizowanych na dworze królewskim. W r. 1410 wziął udział w bitwie grunwaldzkiej, pełniąc straż przy królu.

W r. 1414 papież Aleksander V przyznał S-owi przywilej korzystania z przenośnego ołtarza. W lutym 1416 był S. na soborze w Konstancji (poświadcza to zapis zamieszczony w kronice Ulricha von Reichental).

Pod koniec r. 1418 został S. przez ojca dopuszczony do współrządów księstwem. Dn. 4 VIII 1422 wystąpił po raz pierwszy na dokumencie Siemowita IV wraz z bratem Kazimierzem. Źródła potwierdzają również jego obecność przy podpisywaniu pokoju kieżmarskiego, zawartego w marcu 1423 między Władysławem Jagiełłą a Zygmuntem Luksemburskim. W listopadzie 1425 w Brześciu Lit., wraz z bratem Kazimierzem S. uczestniczył w rozmowach z Władysławem Jagiełłą. Obaj książęta w imieniu ojca wystawili dokument, w którym stwierdzali zawisłość lenną Mazowsza wobec króla i Korony. Po śmierci Siemowita IV wraz z braćmi (Kazimierzem II i Władysławem I) sprawował S. aż do r. 1434 rządy niedzielne na Mazowszu zachodnim i w ziemi bełskiej. Już 21 I 1426 młodzi książęta wspólnie z matką Aleksandrą wystawili dwa dokumenty dla dominikanów w Płocku. Dn. 4 VIII t.r. razem ze stryjem Januszem I (zob.) wydali statut regulujący mazowieckie prawo sądowe. W miesiąc później, 8 IX, w Sandomierzu książęta: S., Trojden II i Władysław I wraz ze znaczną liczbą rycerzy mazowieckich złożyli hołd królowi polskiemu. Z okresu sprawowania przez braci rządów niedzielnych w l. 1426–34 znamy jedynie trzy dokumenty wystawione samodzielnie przez S-a: z 21 IV 1430, z 1 VI 1433 (w obecności braci) i z 21 VIII 1434. Przed objęciem własnej dzielnicy książę posiadał pieczęć sygnetową, wspólnie z braćmi używał pieczęci większej ojcowskiej.

W początkowym okresie rządów książęta wiedli spór z nowo obranym bpem płockim Stanisławem Pawłowskim. Wytoczyli mu procesy w Rzymie i Krakowie, oskarżając go o sfabrykowanie pism, w których zobowiązywać się mieli wspólnie do zawarcia przymierza z Zygmuntem Luksemburskim i zakonem krzyżackim przeciwko Koronie. Pomimo przegrania procesu, nie dopuścili do objęcia przez Pawłowskiego posiadłości biskupich na Mazowszu. Jeszcze w r. 1429 administratorem diec. płockiej był Marek, biskup gryzopolitański.

Dn. 25 VI 1427 w Bełzie S., Kazimierz II i Władysław I zawarli układ, w którym określili zakres i podział sprawowanej przez siebie władzy na obszarze księstwa płockiego oraz zasad wspólnej polityki. Nieobecny w Bełzie, ciężko chory Trojden II zmarł 25 VII 1427, o czym informuje zapis w „Kalendarzu czerwińskim”. W styczniu 1429 S. uczestniczył w zjeździe monarchów w Łucku, na którym spotkali się Władysław Jagiełło, Zygmunt Luksemburski oraz Witold. Doszło wówczas do zbliżenia między S-em i cesarzem, który tuż po zjeździe był gościem w ruskich posiadłościach Piastów mazowieckich. Podczas pobytu w Bełzie (6 II) Zygmunt przyjął S-a w poczet domowników dworu cesarskiego i wyznaczył mu roczną pensję w wysokości 4 tys. zł. węgierskich. W r. 1430 S. otrzymał od umierającego ks. Witolda list informujący o zrzeczeniu się roszczeń do korony lit. W czasie wojny o Podole między Władysławem Jagiełłą a jego bratem Świdrygiełłą, która wybuchła w czerwcu 1431, S. był z nominacji królewskiej wodzem naczelnym wojsk kor. W wojnie wzięli udział również pozostali lennicy mazowieccy, bracia S-a: Kazimierz II i Władysław I. Dn. 2 IX 1431, w obecności wspomnianych książąt, zostało zawarte zawieszenie broni, które pozwoliło królowi zaangażować się pełniej w rozpoczęty miesiąc wcześniej konflikt zbrojny z zakonem krzyżackim. Za zasługi w kampanii wojennej na Podolu S. dostał od Władysława Jagiełły we wrześniu 1431 w dożywocie pow. żydaczowski z miastem Doliną, wieś Grodziszcze oraz kilka innych wsi w pow. hrubieszowskim. Otrzymał ponadto 1 tys. grzywien z podatków królewskich zebranych w tych dobrach. W początkach lutego 1432 S. przebywał wraz z królem w Lublinie, później zaś w Jedlni, gdzie – jak się zdaje – pośredniczył w rokowaniach między królem a Świdrygiełłą. W okresie tym nastąpił nagły, krótkotrwały zwrot w stosunkach S-a z Zakonem. Dn. 2 VI 1432 książę, wraz ze swoją radą, spotkał się z wielkim mistrzem Pawłem von Russdorf w Działdowie, gdzie zawarty został sojusz mazowiecko-krzyżacki. W końcu lipca t.r. w Grodnie S. spotkał się ze Świdrygiełłą; rozmowy dotyczyły ewentualnej pomocy mazowiecko-krzyżackiej dla Świdrygiełły. Do zawarcia trójprzymierza nie doszło z powodu zmiany sytuacji politycznej na Litwie, gdzie na przełomie sierpnia i września dokonano zamachu stanu i wielkim księciem ogłoszono Zygmunta Kiejstutowicza.

W czasie toczącej się wojny z Zakonem S. pełnił już jednak funkcję honorowego naczelnego wodza wojsk kor. i był jedynym z książąt mazowieckich biorącym udział w rokowaniach pokojowych. We wrześniu 1433 między stroną polską a Zakonem zawarte zostało zawieszenie broni.

Po śmierci Władysława Jagiełły, na zjeździe w Opatowie 13 VII 1434, część szlachty z Korony (m.in. Spytek Melsztyński, Strasz z Kościelnik) próbowała obwołać S-a królem. Gdy plany te zawiodły, stronnictwo opowiadające się za S-em wysunęło projekt powierzenia mu opieki nad młodym następcą tronu, synem Jagiełły – Władysławem. Projekt ten został odrzucony przez większość rady królewskiej. Dn. 25 VII S. i Kazimierz II wzięli udział w koronacji Władysława III w Krakowie. S. spotkał się wówczas z bpem płockim Stanisławem Pawłowskim i wystawił mu glejt umożliwiający bezpieczny przejazd na Mazowsze. Kilka tygodni później, 18 VIII w Płocku, S. rozstrzygając spór między bratem Władysławem I a Pawłowskim, zasądził na rzecz brata 1 tys. grzywien. Wyrok ten został unieważniony przez kurię papieską, do której odwołał się biskup.

Po śmierci księżny Aleksandry, wdowy po Siemowicie IV, władającej dożywotnio ziemiami gostynińską i rawską, na zjeździe w Płocku 31 VIII 1434 nastąpił ostateczny podział księstwa płockiego między żyjących synów Siemowita IV: S-a, Kazimierza II i Władysława I. S. otrzymał we władanie ziemie: rawską, gostynińską i sochaczewską, ze stolicą w Rawie. Jeszcze tego samego dnia książęta zawarli układ, regulujący ich wzajemne stosunki i ustalający sposób postępowania wobec poddanych. W grudniu 1435 w Brześciu kujawskim S., wraz ze swoimi dostojnikami, był ze strony polskiej gwarantem pokoju z Zakonem, kończącego wojnę polsko-krzyżacką. Na zjeździe w Nowym Mieście Korczynie w kwietniu 1438 S. i Władysław I, w obawie przed wzmocnieniem pozycji Jagiellonów, sprzeciwili się przyjęciu przez królewicza Kazimierza korony czeskiej, nie wzięli również udziału w wyprawie na Czechy. Dn. 3 XI t.r. w Błoniu S., Władysław I i Bolesław IV warszawski zawarli porozumienie o wzajemnej pomocy w obronie praw i wolności Mazowsza oraz o pomocy w ściganiu przestępców. Dn. 29 X 1440 S. sprzedał bratu Władysławowi wieś Wilków na północnym obrzeżu Puszczy Kampinoskiej, poszerzając jego władztwo w tym rejonie ziemi sochaczewskiej. Ostatnie dokumenty księcia pochodzą z r. 1441; jeden bez daty dziennej, drugi z datą 2 X. Datę 14 X 1441 nosi pismo z kancelarii królewskiej Władysława III, w którym król prosił S-a o osobiste przybycie wraz z posiłkami mazowieckimi na Węgry. List królewski pozostał najprawdopodobniej bez odpowiedzi, bowiem ani S. nie udał się na Węgry, ani nie posłał królowi żadnych posiłków.

W czasie krótkiego, zaledwie osiem lat trwającego, okresu samodzielnych rządów S. powiększył domenę książęcą i prowadził intensywną działalność gospodarczą. Dokonał lokacji na prawie chełmskim kilku głównych miast księstwa rawskiego, m.in. Sochaczewa (15 XII 1434), Gąbina (1 VII 1437), Mszczonowa (28 VII 1437), Budziszewic (5 I 1441) oraz potwierdził lokacje kilku innych (m.in. Rawy 6 XI 1436). Ufundował kilka kościołów m.in. w Sannikach, Osmolinie i kaplicę zamkową w Gostyninie. Wsi Brwilno należącej do norbertanek płockich nadał prawo niemieckie z czynszem książęcym wynoszącym 12 groszy praskich z włóki.

W momencie objęcia samodzielnych rządów w księstwie rawskim S. miał ok. 45 lat i nie był jeszcze żonaty. Między r. 1435 a 1437 zawarł małżeństwo z księżniczką raciborską Małgorzatą (zob.), wdową (od r. 1434) po ks. oświęcimskim Kazimierzu_; Jeszcze 15 X 1434 Małgorzata przebywała na Śląsku i tytułowała się księżną oświęcimską; żoną S-a została przed 17 II 1437. T.r. książę wyznaczył jej ziemię sochaczewską jako dzielnicę oprawną, którą w listopadzie 1440 zamienił na ziemię gostynińską.

S. zmarł w Nowym Dworze pod Rawą w czwartek 15 II 1442, co zostało odnotowane w Liber mortuorum klasztoru w Czerwińsku. Zwłok nie przewieziono do Płocka; jako jedyny z książąt mazowieckich został pochowany w kościele parafialnym w Rawie, stolicy swego księstwa.

W małżeństwie z Małgorzatą miał S. córkę Małgorzatę (zob.), urodzoną pomiędzy 1435 a 1440 r., żonę ks. oleśnickiego Konrada (IX) Czarnego (zob.).

Nie zachował się żaden wizerunek księcia. Najprawdopodobniej jego barwny herb znajduje się w herbarzu Konrada Grüneberga.

Po śmierci S-a władzę w ziemi gostynińskiej objęła wdowa, księżna Małgorzata. Ziemie: rawską i sochaczewską przejęli we wspólne posiadanie bracia księcia: Władysław I i Kazimierz II. Kilka miesięcy później po bezpotomnej śmierci Kazimierza, zmarłego na Rusi 16 IX 1442, obie ziemie oraz prawo do objęcia władzy w ziemi gostynińskiej, po wygaśnięciu dożywocia księżny Małgorzaty, przejął Władysław I.

Balzer, Genealogia; Das Conrad Grüneberg Ritters und Bürgers zu Constanzer Wappenbuch, Hrsg. v. R. Stillfried Alcantara und A. M. Hildebrandt, Görlitz 1875 s. 58; Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, II 190–2, III 163–4; – Caro J., Geschichte Polens, Gotha 1886 IV 171, 186, 225; Dworzaczek W., Leliwici Tarnowscy, W. 1971 s. 151, 229; Jasiński K., Imię Aleksander wśród potomstwa Olgierda, w: Cultus et cognitio. Studia z dziejów średniowiecznej kultury, W. 1976 s. 211–12; Krzyżanowski S., Morsztynowie w XV wieku, „Roczn. Krak.” T. 1: 1898 s. 356; Kuczyński S. K., Pieczęcie książąt mazowieckich, Wr. 1978 s. 345–8; Maleczyńska E., Książęce lenno mazowieckie 1351–1526, Lw. 1926; Pacuski K., Ziemia gostynińska od XII wieku do 1462 roku na tle dziejów Mazowsza płockiego i rawskiego, w: Dzieje Gostynina i ziemi gostynińskiej, W. 1990 s. 158–61; Piekosiński F., Goście polscy na soborze w Konstancji, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., 1899, S. 2 XII s. 133, 143; Prochaska A., Hołdy mazowieckie 1386–1430, tamże 1905, S. 2 XXII s. 49, 52; tenże, Konfederacja Spytka z Melsztyna, Lw. 1887 s. 12–13; Senkowski J., Skarbowość Mazowsza od końca XIV wieku do roku 1526, W. 1965; Świeżawski A., Rawskie księstwo Piastów mazowieckich 1313–1462, Ł. 1975 s. 128–34; tenże, Ziemia bełska, Częstochowa 1990 s. 133–57; – Arch. Sanguszków, II nr 122; Bullarium Poloniae, III nr 1433, V nr 622; Cod. epist. saec. XV, I nr 78, 82, II nr 116, 280; Cod. epist. Vitoldi, nr 1249–1251, dod. nr 26; Długosz, Historia, IV 50, 52, 129, 344, 346, 455, 471, 542, 547, 568; Iura Masoviae terrestria, W. 1972 I nr 72, 73, 74, 76, 77, 78, 86, 87; Kod. maz. (Lubomirskiego), nr 172, 175, 183, 184, 187; Liber cancellariae Stanislai Ciołek, Wyd. J. Caro, Wien 1871 I nr 103, 120; Mon. Pol. Hist., II 946, III 123, 124, V 454, 457, VI 634; Przezdziecki A., Życie domowe Jadwigi i Jagiełły, W. 1854 s. 29, 40, 112–15; Rachunki dworu Władysława Jagiełły, s. 308–18, 458, 461–2, 478–83, 489–91, 568; Rachunki królewskie z lat 1393–1395 i 1412. Rachunki podrzęctwa krakowskiego i rachunki stacji nowosądeckiej. Oprac. H. Wajs, W. 1993 s. 132, 135, 140–41, 143–4; Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum 1198–1525, [Wyd.] E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948, I/1 nr 4626, 4881, 4692, 6113, 6118, 6138, 6150, 6152, 6162, 6171, 6182, 6523, 6591, II nr 2361; Rozbiór krytyczny Annalium Długosza, I 227–8, 233; Zbiór dok. m. Płocka, I nr 103, 106, 107, 114; Zbiór dok. mpol., V nr 1399; – AGAD: Metryka Kor. t. 12 k. 219–220, t. 17 k. 46v.–47v., t. 26 k. 16, t. 37 k. 315–316, 631–634, t. 118 k. 257–259v., t. 337 k. 39–40; Arch. Diec. w Płocku; dok. perg. nr 216, KDNorb., s. 101–103; B. Kórn.: rkp. 194 k. 39v., 40–40v., 46, 182v., 194, 200v.; Muzeum parafialne i misyjne salezjanów w Czerwińsku: Liber mortuorum... k. 102 (B. Narod. mf 17298-300).

Anna Supruniuk