Potocka 1.v. Wittowa Zofia (ok. 1760–1822), trzecia żona Szczęsnego Potockiego. Ur. ok. r. 1760 na przedmieściach miasta Bursa (Turcja zachodnia) w rodzinie pochodzenia greckiego o nie ustalonym dokładnie nazwisku; podawane przez samą Zofię brzmienia Glavani czy Clavone, a w pewnym okresie nawet Celice nie są możliwe do zweryfikowania. Po śmierci ojca ok. r. 1775 przebywała wraz z matką u ciotki w Stambule; znajdowały się wówczas w trudnym położeniu materialnym, współcześni posądzali je o utrzymywanie się również z prostytucji. W maju 1777 Zofia, która zwracała uwagę swą nadzwyczajną urodą, została podopieczną posła polskiego w Stambule Karola Boscamp-Lasopolskiego. W tym okresie po raz pierwszy zajęto się systematyczniej wykształceniem tej niewątpliwie inteligentnej dziewczyny – głównie w zakresie języka i literatury francuskiej. Po wyjeździe Boscampa z Turcji (kwiecień 1778) pozostała nadal w Stambule, by wyruszyć do Warszawy na zaproszenie owdowiałego właśnie Boscampa w styczniu r. n. Przebywała nieco dłużej w Fokszanach, dając się poznać z nader swobodnego trybu życia, co skłoniło jej «opiekuna» do decyzji odesłania jej do Stambułu już z Kamieńca Podolskiego, dokąd dotarła w kwietniu 1779. Nawiązana tam przez Zofię bliższa znajomość z synem komendanta twierdzy kamienieckiej Józefem Wittem doprowadziła wszelako do ich rychłego ślubu, zawartego 14 VI 1779.
Wiadomości o głośnym romansie i nadzwyczajnej urodzie młodej Wittowej dotarły szybko do Warszawy, a potwierdził je Julian Ursyn Niemcewicz, który wiosną 1780 przebywał w Kamieńcu. W początkach 1781 r. oboje Wittowie wyruszyli w podróż po Europie Zachodniej, zatrzymując się na kilka tygodni w Warszawie, gdzie Zofia m. in. przedstawiona była Stanisławowi Augustowi. Stała się ozdobą salonów warszawskich, Stanisław Trembecki poświęcił jej specjalny utwór poetycki. W czasie przejazdu przez Berlin, w Spa oraz podczas dłuższego pobytu w Paryżu (gdzie 17 X t. r. urodziła syna Jana) Zofia prezentowana była w domach artystokracji, dotarła też na dwór wersalski (relacje J. Ch. Kamsetzera). W drodze powrotnej Wittowie zatrzymywali się (4–26 III 1782) w Wiedniu, gdzie byli przyjęci przez cesarza Józefa II i «bardzo dystyngowani» przez W. A. Kaunitza; tam miała też zetknąć się – wedle luźnych uwag Jana Śniadeckiego – z bawiącym w Wiedniu właśnie papieżem Piusem VI. Stamtąd wróciła przez Kraków do Kamieńca. W r. 1784 urodziła drugiego syna, który wkrótce jednak zmarł. Mimo sukcesów odniesionych w salonach Europy Wittowa nie była życzliwie przyjmowana przez miejscową arystokrację i zamożniejszą szlachtę, do czego przyczyniała się m. in. jej słaba znajomość języka polskiego. Do końca życia posługiwała się głównie językiem francuskim, wtrącając tylko słowa i zwroty w dość swoistej polszczyźnie. W sierpniu 1786 J. Witt, już w randze generał-majora, mianowany został komendantem twierdzy kamienieckiej, a Zofia podejmowała wtedy zabiegi o nabycie trzech wsi podmiejskich, należących do klasztoru Dominikanów. Mimo pośrednictwa zaufanego pracownika kancelarii królewskiej ks. Kajetana Ghigiottiego sprawy tej nie udało się jednak załatwić. W maju 1787 spotkała się ze Stanisławem Augustem w Wiśniowcu i otrzymała odeń w upominku cenny klejnot. Król zapewne liczył też na jakieś usługi polityczne pięknej Zofii – sprawa pozostaje jednak w sferze domysłów. Od lipca do września t. r. Wittowa przebywała wśród licznego grona turystów polskich (m. in. Marianna Mniszchowa i Kajetan Miączyński) w Stambule, gdzie była specjalnie honorowana przez ambasadora Francji hr. Choiseul de Gouffiera – trudno jednak ustalić ewentualne cele polityczne tej wyprawy, podjętej w czasie rozpoczynającej się wojny rosyjsko-tureckiej. Po powrocie do kraju, przez Wiedeń, w listopadzie t. r. Zofia odczuła zmniejszenie się zainteresowania jej osobą w Warszawie. Osiadła na powrót w Kamieńcu, przezwyciężając pierwszy kryzys małżeństwa z Wittem. Jesienią 1788 pojawiła się wraz z nim w obozie księcia G. Potemkina, dowódcy wojsk rosyjskich oblegających Oczaków, i rychło stała się jego szczególnie uprzywilejowaną przyjaciółką. Podróż zagraniczna komendanta Kamieńca i związki jego żony osłabiły jeszcze bardziej ich pozycję w Warszawie, dokąd przybyli jednak za staraniem króla oboje w lutym 1789 i pozostawali do późnego lata t. r., próbując utrzymać choćby stanowisko Witta. Mieszkali przy ul. Długiej w pałacu Potkańskich (posesja 557). Krytyka postępowania obojga małżonków formułowana była w „Zagadkach” i innych anonimowych wierszach, krążących po stolicy. Wkrótce Zofia znalazła się znów w kwaterze głównej Potemkina w Jassach, a w marcu 1791 pojawiła się w Petersburgu. Witt, pozbawiony już stanowiska komendanta Kamieńca, przybył tam również, utrzymując pozory trwałości małżeństwa. Zofia, przedstawiona wtedy Katarzynie II, zyskała wkrótce szczególne względy cesarzowej i oprócz klejnotów otrzymała w darze jakieś dobra ziemskie na Białorusi, o których brak jednak bliższych informacji.
W sierpniu 1791 wyruszyła Zofia wraz z Potemkinem do Jass, a po zgonie tego protektora w październiku znalazła rychło, bo już w grudniu, następcę w osobie Szczęsnego Potockiego (zob.). W styczniu 1792 współdziałała ze Stanisławem Kostką Potockim, próbując daremnie przekonać Szczęsnego o potrzebie pogodzenia się z polityką zwolenników Konstytucji 3-go maja i powrotu do Polski. Ze swym nowym przyjacielem rozstała się w marcu t. r. w Chersoniu, a w czerwcu przybyła na jego zaproszenie do Tulczyna, gdzie występował już w roli marszałka konfederacji targowickiej. Towarzyszyła mu następnie w podróżach do Warszawy (przybyła 15 III 1793) i Grodna, po czym osiadła w podwarszawskim Mińsku, gdzie w kwietniu 1793 urodziła mu syna Konstantego. Działalność polityczna i kierunek wpływów, wywieranych przez Zofię na Szczęsnego, były przedmiotem rozmaitych domysłów i spekulacji. Wydaje się jednak, że ówcześnie myślała przede wszystkim o umocnieniu swej pozycji osobistej i majątkowej poprzez rozwód z Wittem (zabiegi w tej sprawie rozpoczęła w kwietniu 1793) i doprowadzenie do odejścia Potockiego od dotychczasowej małżonki Józefiny Amelii z Mniszchów. Zapewne w sierpniu t. r. dołączyła do Szczęsnego, przebywającego w Hamburgu, gdzie latem 1794 urodziła syna Mikołaja i mieszkała razem z Potockim do czerwca 1795. Wówczas wyruszyła z dziećmi przez Berlin (gdzie została przyjęta przez królową pruską), Poznań i Warszawę do Lwowa i tam kontynuowała starania o rozwód, podobne zabiegi Szczęsny prowadził wtedy we własnej sprawie w Petersburgu, a następnie w Tulczynie. Unieważnienie małżeństwa Zofii z Wittem nastąpiło 17 XI 1795 orzeczeniem sądu austriackiego we Lwowie, potwierdzonym w drugiej instancji w styczniu 1796. Rozciągnięcie ważności tego wyroku na teren cesarstwa rosyjskiego wymagało jednak dalszej ugody z Wittem. Osiągnięto ją w Obozówce (okolice Winnicy na Ukrainie) w czasie podróży Zofii do Tulczyna, kosztem przekazania byłemu małżonkowi praw do posiadłości białoruskich, ofiarowanych Zofii przez Katarzynę II, oraz do należności za 15 000 korcy pszenicy, ongiś dostarczonych przez Zofię armii rosyjskiej. Nadto syn Jan uzyskał od niej zapis na łączną sumę pół miliona złotych. Poczynienie takich zobowiązań było możliwe dzięki pomocy finansowej Szczęsnego, któremu jednak nie udało się jeszcze załatwić własnego rozwodu.
W Tulczynie, gdzie mimo wszystko zamieszkał od razu razem z Zofią, Szczęsny dokonał wielu inwestycji budowlanych. W r. 1796 rozpoczął nadto pod Humaniem budowę słynnego później w całej Europie parku nazwanego Zofiówką (Sofijewką); do r. 1805 zainwestował tu podobno 15 000 000 złp. Założenia parku przejęte zostały częściowo z nieborowskiej Arkadii, którą była pani Wittowa zwiedziła w czasie podróży z Hamburga w r. 1795. W r. 1797 Zofia urodziła córkę Helenę, która jednak rychło zmarła, tak jak i dwaj synowie Konstanty i Mikołaj. W maju 1798 r. wydała na świat kolejnego syna Aleksandra, który nosił już nazwisko ojca, gdyż po zakończeniu wreszcie w początkach t. r. postępowania rozwodowego Szczęsnego P. zawarła z nim w Tulczynie 28 IV 1798 związek małżeński. Tymczasem jednak nastąpiło też zbliżenie P-iej z najstarszym synem Szczęsnego z poprzedniego małżeństwa, Szczęsnym Jerzym, który wpłynął na matkę (zmarłą zresztą już u schyłku 1798 r.) w sprawie wyrażenia zgody na rozwód z ojcem. W l. 1799–1800 Potoccy odbyli dłuższą podróż po krajach Europy Zachodniej – m. in. do Włoch. W r. 1800 P. urodziła Mieczysława, w l. n. jeszcze Zofię i Olgę. Do r. 1805 przebywała głównie w Tulczynie, gdzie kwitło wtedy życie towarzyskie i teatralne. Siłami amatorskimi wystawiano głównie sztuki francuskie, korzystano jednak z porad fachowych reżyserów. W tych latach wraz z małżonkiem podpisywała P. intercyzy ślubne jego córek z drugiego małżeństwa – Konstancji (zaślubionej w r. 1799 kuzynowi, pisarzowi i podróżnikowi Janowi Potockiemu, zob.) i Oktawii (wydanej za Jana Świejkowskiego). Szczęsny zmarł 15/26 III 1805. W owym czasie urodziło się ostatnie dziecko P-iej, syn Bolesław, o ojcostwo którego podejrzewany był Szczęsny Jerzy. Wedle współczesnej opinii szlacheckiej, krytycznie nastawionej wobec P-iej, znajomość tego faktu miała wpłynąć na szybszy postęp choroby Szczęsnego.
Kolejnym wielbicielem P-iej był senator N. Nowosilcow, z którym poznała się w styczniu 1806 w Petersburgu. Przebywała tam celem rozwiązania kłopotów spadkowych, gdyż jej prawo do udziału w spuściźnie majątkowej Szczęsnego było kwestionowane przez jego dzieci z poprzedniego małżeństwa (z wyjątkiem Szczęsnego Jerzego). Nadto P. została zaatakowana przez drugą żonę Witta, Karolinę, która we własnym interesie rozwodowym usiłowała udowodnić trwającą nadal ważność małżeństwa P-iej z byłym komendantem twierdzy kamienieckiej. W przezwyciężeniu tych wszystkich trudności dopomógł Nowosilcow. Jesienią 1807, po dwuletnim pobycie w Petersburgu, P. przejęła zarząd całej masy spadkowej po swym mężu i odkupiła majątki Szczęsnego Jerzego (m. in. Niemirów w pow. bracławskim i sąsiednią Kowalówkę), zobowiązując się do zapewnienia temu pasierbowi dożywotniego dochodu 15 000 dukatów rocznie oraz zaspokojenia jego wierzycieli. Od grudnia t. r. zajmowała się sprawami majątków na Ukrainie, podtrzymując związki korespondencyjne zarówno ze Szczęsnym Jerzym, który wyjechał do Paryża, jak i z Nowosilcowem, który odwiedził ją w r. 1808 w Tulczynie. Po skomplikowanych zabiegach i podróżach po terenach południowych cesarstwa P. doprowadziła wreszcie w marcu 1809 do podziału masy spadkowej po swym mężu. Córki P-iej otrzymały po 2 000 000 zł z procentami, a synowie Szczęsnego i Józefiny Amelii dostali po 11 000 dukatów. Nieco później ukończone zostały rozrachunki ze stale wspomaganym zresztą przez P-ą Szczęsnym Jerzym, który jednak wkrótce potem (na przełomie września-października t. r.) zmarł. Po załatwieniu nowych problemów, związanych z tym zgonem, sprawy majątkowe i rodzinne P-iej układały się nieco lepiej. Nastąpiło odnowienie świetności Tulczyna i Zofiówki, której rozbudowa była przez cały czas intensywnie prowadzona. Uroki Zofiówki opisał przebywający tam od ok. r. 1802 do swego zgonu Stanisław Trembecki („Sofijówka w sposobie topograficznym opisana”). Relację o życiu w Tulczynie spisał w r. 1811 francuski literat A. de Lagarde de Chambonas i ogłosił w swojej „Voyage de Moscow à Vienne”… (Paris 1824). On również opracował francuski przekład „Sofijówki” S. Trembeckiego. Przekład ten ukazał się w pięknej oprawie graficznej w r. 1815 w Wiedniu dla uświetnienia odbywającego się tam kongresu. W r. 1812 P. postarała się o wystawienie w Zofiówce na «Polach Elizejskich» popiersia Jana Potockiego i S. Trembeckiego, zamówionych i wykonanych w Petersburgu.
W listopadzie 1812 P. bawiła w Petersburgu i w korespondencji z Adamem Jerzym Czartoryskim określała sprawę polską jako «naszą», nie widząc jednak dla niej korzystnych perspektyw politycznych; wskazywała m. in. na negatywne nastawienie do niej «naszego wspólnego przyjaciela» (najwyraźniej Nowosilcowa) i podkreślała, że tylko sam cesarz Aleksander jest jedyną nadzieją Polaków. Później P. zapewne przebywała nadal w Tulczynie, gdzie w r. 1817 o rękę jej córki Zofii zabiegać począł ulubieniec cesarza generał P. D. Kisielew. W r. 1813 wznowione zostały pretensje majątkowe pasierbów P-iej, a w r. 1820 syn Mieczysław pozbawił ją możliwości mieszkania w Tulczynie. Wywołało to kolejne zatargi rodzinne, które oparły się aż o Aleksandra I. Powierzchownie tylko załagodzone, spowodowały m. in. przeniesienie się P-iej do Humania. Wyjeżdżała stąd nadal do Petersburga w sprawie ciągnących się bez końca procesów majątkowych. Zawarty latem 1821 ślub córki Zofii z gen. Kisielewem zapewnił P-iej lepszą pozycję towarzyską i protekcję cesarza, co zaowocowało korzystnym zakończeniem procesu majątkowego z pasierbami Stanisławem i Jarosławem. W czerwcu 1822 P. opuściła Petersburg, gdzie przebywała omal od roku, i udała się do Wiednia przez Berlin. Liczyła tam na kurację swej postępującej choroby (wedle objawów typu nowotworowego). W spisanym przed wyjazdem testamencie dzielila spory jednak majątek (dobra ziemskie w guberniach kijowskiej, podolskiej, chersońskiej i jekaterynosławskiej z ludnością poddańczą ok. 37 000 męskich dusz oraz liczne ruchomości i kapitały ogólnej wartości ponad 10 000 000 rb. – do 60 000 000 złp.) między czworo dzieci – Aleksandra, Bolesława, Zofię i Olgę, zapewniając też pewne sumy synowi Janowi Wittowi; z wszelkich praw do spadku wykluczyła natomiast Mieczysława. P. dojechała jedynie do Berlina, gdzie zmarła 24 XI 1822; pochowana została w Humaniu, a po r. 1838 zwłoki jej przeniesione zostały do Talnego w pow. humańskim.
Z urodzonych w l. 1781–1806 dziesięciorga dzieci Zofii odchowało się sześcioro. Jan Witt (zm. 1840) został rosyjskim generał-lejtnantem. O Potockich informacje i odesłania przy życiorysie Szczęsnego.
Współcześni wyrażali o P-iej bardzo różne i zmieniające się opinie. Mówiono o niej jednak zawsze wiele w różnych kręgach społecznych – u schyłku życia miała stać się bardzo popularna wśród chłopstwa pańszczyźnianego jej majątków ukrainnych. Niespodziewana i kwestionowana nieraz kariera i dorobienie się majątku przy nader swobodnym trybie życia i utrzymywaniu związków z ujemnie ocenianymi postaciami ówczesnego życia politycznego spowodowały utrwalenie się przede wszystkim ocen ujemnych.
Cztery portrety, w tym malowany przez G. B. Lampiego, wszystkie reprod. w: Łojek J., Dzieje pięknej Bitynki, Wyd. 2., W. 1972; – Grajewski, Bibliografia ilustracji; Borkowski, Almanach; Dworzaczek; Uruski; Żychliński, XIV; – Askenazy S., Książę Józef Poniatowski 1763–1813, W. 1974; Czartkowski A., Pan na Tulczynie, Lw. 1925 s. 42–64, 70, 151, 157, 204–7, 220, 226–8; Łojek J., Dzieje pięknej Bitynki, W. 1972; tenże, Potomkowie Szczęsnego, L. 1981; Przybylski R., Ogrody romantyków, Kr. 1978 s. 28–54, 224–40; Rabowicz E., Stanisław Trembecki w świetle nowych źródeł, Wr. 1965, Studia z Okresu Oświecenia, III; [Rolle J.] dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 I; Waliszewski K., Autour d’un trône, Catherine II de Russie, ses collaborateurs, ses amis, ses favoris, Wyd. 3., Paris 1894; Zablockij-Desjatovskij A. P., Graf P. D. Kiselev i ego vremja, materialy dlja istorii imperatorov Aleksandra I, Nikolaja I i Aleksandra II, Pet. 1882 I, IV; – Boscamp-Lasopolski K., Moje przelotne miłostki z młodą Bitynką, rękopis z r. 1789, Oprac. J. Łojek i S. Widłak, Kr. 1963; Chrząszczewski A., Pamiętnik oficjalisty Potockich z Tulczyna, Wyd. J. Piechowski, Wr. 1976; Documente privitóre la istoria Românilor, Wyd. E. Hurmuzaki, Supl. I vol. III, Bucuresti 1889; Hauterive A. d’, La Moldavie en 1785, „Revue de Géographie” T. 5: 1879 s. 375 i in.; Listy Jana de Witte, gen. majora wojsk koronnych, Wyd. S. Krzyżanowski, Kr. 1868; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, Oprac. J. Dihm, W. 1957 I–II; Pamiętniki ks. Adama Czartoryskiego, Przełożył K. Scipio, Kr. 1904 I; Śniadecki J., Korespondencja, Oprac. L. Kamykowski, Kr. 1932 I; – „Dzien. Rządowo-Ekonomiczny Handl.” 1793 nr 12 s. 222; „Przew. Warsz.” 1790 nr 1; – AGAD: Zbiór Popielów 165 k. 236, 235 k. 137–138, 161, Zbiór Czołowskiego 3256, Zbiór z Suchej nr 79, Arch. Król. Pol. 113 k. 276, 288, 294, 300, Arch. Ghigiottiego, W. 13, 14, 14a; Arch. PAN: Papiery Z. Batowskiego III-2 j. 6q; Arch. Państw. w Kr.: Arch. Krzeszowickie Potockich, Pot. D-211; B. Czart.: rkp. 3729 t. 1 nr 23; B. Jag.: rkp. 6147 t. 11, 13, rkp. 7822; B. Narod.: rkp. III 3290; B. Ossol.: rkp. 13713; B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 15; Centr. Gosud. Ist. Archiv USSR: fond 49 op. 2 nr 1756, 1758, 1759 (mikrofilmy w AGAD).
Ryszard W. Wołoszyński