INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Zygmunt Edward Szendzielarz      Zygmunt Szendzielarz, pokolorowana fotografia z lat 1930-ych.

Zygmunt Edward Szendzielarz  

 
 
Biogram został opublikowany w XLVIII tomie Polskiego Słownika Biograficznego w latach 2012-2013.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Szendzielarz Zygmunt Edward, pseud. i przybrane nazwiska: Łupaszko, Łupaszka, Żelazny, Władysław Hawling, Ryszard Zygmunt Mańkowski (1910–1951), major Wojska Polskiego, dowódca 5. Wileńskiej Brygady Armii Krajowej.

Ur. 12 III w Stryju (woj. stanisławowskie), był najmłodszym synem Karola (zm. przed r. 1931), urzędnika kolejowego, i Eufrozyny z Osieckich. Miał braci: Rudolfa, poległego w czasie walk pod Lwowem w r. 1919, Mariana, rotmistrza 20. p. ułanów, Adama, żołnierza AK, rozstrzelanego przez Niemców w r. 1943, i Edwarda, oraz dwie siostry, z których Józefa, zamężna Kruczkowska, była nauczycielką szkoły powszechnej.

S. uczył się w gimnazjum o profilu matematyczno-przyrodniczym we Lwowie, a następnie w Państw. II Gimnazjum w Stryju. Dn. 24 VI 1930 ukończył kurs przysposobienia wojskowego w 53. pp. Po zdaniu 19 IX 1931 matury wstąpił 14 XI t.r. jako ochotnik do Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowi Maz. i 12 VIII 1932 ukończył tam kurs unitarny w stopniu kaprala podchorążego. Od 1 X 1932 do 5 VIII 1934 kształcił się w Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu. Mianowany podporucznikiem, ze starszeństwem z 15 VIII 1934, został przydzielony 11 VIII t.r. do 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich w Wilnie. Był tam dowódcą plutonu w 4., następnie 2. szwadronie, a w poł. r. 1936 objął dowództwo 2. szwadronu. Jako oficer sztandarowy swojego pułku asystował 31 V 1935 przy przewiezieniu prochów Marii z Billewiczów, matki marsz. Józefa Piłsudskiego, do kościoła św. Teresy w Wilnie, a rok później wchodził w skład warty podczas przeniesienia serca Piłsudskiego i prochów jego matki na cmentarz na Rossie. Uczestniczył w zawodach hippicznych, m.in. w r. 1937 na wojskowej olimpiadzie w Białymstoku, gdzie zajął pierwsze miejsce. W r. 1938 podczas upadku z konia doznał urazu kręgosłupa i przez pół roku był hospitalizowany. Awansował do stopnia porucznika ze starszeństwem z 19 III 1938.

Podczas kampanii wrześniowej 1939 r. dowodził S. w dalszym ciągu 2. szwadronem 4. p. ułanów, wówczas w ramach Wileńskiej Brygady Kawalerii, która weszła w skład Północnego Zgrupowania Odwodowej Armii «Prusy» gen. Stefana Dąb-Biernackiego. Przeszedł szlak bojowy od Piotrkowa Trybunalskiego (2–4 IX), uczestnicząc w walkach odwrotowych wzdłuż szosy Radom–Kozienice, a po przeprawie 10 IX przez Wisłę dotarł do Lubartowa. Podporządkowany wtedy kombinowanej Brygadzie Kawalerii płk. Adama Zakrzewskiego, doszedł przez Tyszowce i Krasnobród do Majdanu Sopockiego, gdzie wszedł w skład Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Władysława Andersa. Pod Medyką 27 IX złożył broń i dostał się do niewoli niemieckiej. Jednak po kilku dniach zbiegł i przekradł się na teren okupacji sowieckiej do Lwowa, gdzie podjął pracę w rzeźni miejskiej. Kilkakrotnie bezskutecznie usiłował przedostać się na Węgry. Wrócił 16 XI do zajętego przez Litwinów Wilna i ukrywał się pod przybranym nazwiskiem Władysław Hawling; pracował jako drwal oraz robotnik budowlany. Wiosną 1940 rozpoczął działalność w ZWZ i pod pseud. Łupaszko wszedł do tzw. Kół Pułkowych (zawiązków przedwojennych formacji wojskowych stacjonujących w Wilnie). Pod okupacją sowiecką dowodził (prawdopodobnie do początku r. 1941) szwadronem nazwanym 4. Pułk Ułanów Zaniemeńskich. Pracował dorywczo, m.in. w bazie zaopatrzenia miasta oraz w handlu.

W czasie okupacji niemieckiej działał S. od końca r. 1941 w komórce wywiadu dalekowschodniego ZWZ i do końca r. 1942 organizował siatkę wywiadowczą na linii kolejowej Wilno–Podbrodzie–Ryga oraz w rejonie Łyntupy–Kiemieliszki–Świr. Na początku r. 1942 osiedlił się w majątku teściów w Szajkunach, gdzie pracował jako robotnik rolny. Od kwietnia 1943 pozostawał w dyspozycji Komendy Okręgu Wileńskiego AK i rozkazem Komendanta Okręgu ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego («Wilka») przejął w sierpniu t.r. dowództwo nad pierwszym polskim oddziałem partyzanckim operującym na Wileńszczyźnie, dowodzonym dotąd przez ppor./por. Antoniego Burzyńskiego (pseud. Kmicic). W rejon bazy «Kmicica» nad jeziorem Narocz dotarł w chwili rozbrojenia i wymordowania jednostki przez sowiecką brygadę partyzancką Fiodora Markowa. Z niedobitków oddziału «Kmicica» zorganizował we wrześniu nowy oddział partyzancki, który działał w inspektoracie «B» Okręgu Wileńskiego AK, dowodzonym przez mjr. Mieczysława Potockiego «Węgielnego». Na przełomie września i października liczący ok. stu żołnierzy, był najsilniejszym oddziałem partyzanckim AK na Wileńszczyźnie; w swym szczytowym okresie rozwoju w lipcu 1944 miał ok. sześciuset żołnierzy. Na przełomie l. 1943 i 1944 rozpoczął S. wydawanie gazetki „Partyzant”. Walczył z Niemcami, partyzantką sowiecką oraz paramilitarnymi jednostkami litewskimi. Dn. 25 XI 1943 prowadził w Sauguciewie wstępne rozmowy z partyzantami sowieckimi, po czym 14 XII t.r. uczestniczył w spotkaniu Krzyżanowskiego z dowódcą Brygady Partyzanckiej im. Gastella, lejtnantem Manochinem. Dn. 25 I 1944 we wsi Swejginie brał udział w rozmowach Krzyżanowskiego z Niemcami, którzy złożyli propozycję zaprzestania walk. W kolejnych rozmowach w lutym t.r. już nie uczestniczył, a Krzyżanowski po konsultacji z Komendą Główną AK zerwał kontakty z Niemcami. Dn. 31 I 1944 pod wsią Worziany oddział S-a (od stycznia t.r. 5. Brygada AK) rozgromił niemiecką ekspedycję w sile kompanii. Pod wsią Radziusze 2 II odparł S. natarcie partyzantki sowieckiej w sile siedmiuset ludzi, zadając straty w wysokości ok. stu zabitych, z dwoma zabitymi po stronie własnej. Od tego czasu jednostkę S-a nazywano «Brygadą Śmierci».

Na rozkaz Komendy Okręgu Wileńskiego AK sformował S. w marcu 1944 nowy oddział partyzancki, 4. Brygadę AK «Narocz», a dowództwo nad nim powierzył swemu adiutantowi, por. Longinowi Wojciechowskiemu «Roninowi». W okresie 20–28 III t.r. obie brygady pod dowództwem S-a prowadziły w rejonie jeziora Narocz akcje przeciw partyzantom sowieckim. W kwietniu, podczas pobytu w Wilnie, został S. aresztowany przez policjantów litewskich i przekazany Niemcom. Więziony był w Kownie i prawdopodobnie zaproponowano mu zaprzestanie walk z Niemcami oraz wspólną akcję przeciw partyzantom sowieckim. Pod koniec kwietnia znalazł się na wolności; być może został wypuszczony przez Niemców na mocy zawartego porozumienia (zaprzeczał temu w przemówieniu wygłoszonym 3 V w okolicy wsi Żukojnia) lub, wg jego powojennych zeznań, zbiegł podczas transportu z Kowna do Wilna. Pod koniec maja został prawdopodobnie awansowany do stopnia rotmistrza (ze starszeństwem z 25 XII 1943), a jego Brygadę włączono do zgrupowania Nr 1 mjr. Antoniego Olechnowicza («Pohoreckiego») (Inspektorat «A») i przesunięto na północ od Wilna w rejon jezior Sużańskich, z głównym zadaniem zwalczania Niemców oraz pomocniczych jednostek litewskich. Dn. 20 VI 1944 Brygada podjęła nieudaną próbę rozbrojenia garnizonu policji litewskiej z Podbrzezia we wsi Glinciszki; w czasie tej akcji zabito czterech Litwinów. Gdy w odwecie policyjny baon litewski zamordował tego samego dnia 38 Polaków zatrudnionych w tamtejszym majątku, S. przeprowadził 23 VI (nie wiadomo, czy na rozkaz Komendy Okręgu AK czy samowolnie) akcję odwetową na wieś Dubinki, zabijając 27 Litwinów. W dn. 25–27 VI t.r. oddziały Brygady wzięły udział w wyprawie karnej na tereny litewskie.

Pod koniec czerwca 1944 rozpoczął S. ze swą Brygadą realizację na Wileńszczyźnie akcji «Burza». Obawiając się jednak współpracy z Armią Czerwoną oraz mając zapewnienie Krzyżanowskiego, iż Brygada zostanie wycofana z Wileńszczyzny w momencie wkroczenia wojsk sowieckich, nie wziął udziału 6 VII t.r. w operacji wileńskiej AK «Ostra Brama». Od 7 VII wycofywał się na zachód, atakując oddziały niemieckie. Nie wykonał otrzymanego 15 VII rozkazu, nakazującego Brygadzie powrót pod Wilno, gdzie miała wejść w skład Korpusu polskiego walczącego u boku Armii Czerwonej. Po aresztowaniu przez wojsko sowieckie 17 VII we wsi Bogusze Krzyżanowskiego i jego sztabu oraz rozbrojeniu większości wileńskich i nowogródzkich oddziałów partyzanckich S. zmienił pseudonim na «Żelazny», a oddział przemianował na Brygadę Warszawską i skierował się na południe w kierunku Grodna. W okolicy wsi Porzecze w Puszczy Grodzieńskiej Brygadę otoczyli 23 VII żołnierze Armii Czerwonej, żądając wcielenia jej do Armii Polskiej w ZSRR pod wodzą gen. Zygmunta Berlinga. S. rozwiązał wówczas jednostkę, polecając chętnym przedzierać się w małych grupach do Puszczy Augustowskiej.

Dn. 25 VII 1944 z ok. dwudziestoma ludźmi przeprawił się S. przez Niemen i od sierpnia t.r. odbudowywał swój oddział na północno-wschodnim skraju Puszczy Białowieskiej, na terenie Obwodu AK Wołkowysk; 20 IX podporządkował się komendantowi Białostockiego Okręgu AK ppłk. Władysławowi Liniarskiemu (pseud. Mścisław). Pod koniec września wrócił na Polesie i na początku października ukrywał się w Puszczy Różańskiej, po czym przeszedł z powrotem na teren powiatów wołkowyskiego i bielskiego (podlaskiego). Jego oddział liczący ok. czterdziestu ludzi kwaterował m.in. we wsi Kituryki; adiutantem S-a został wtedy por. Leon Lech Beynar («Nowina»). Dn. 11 XI awansował S. do stopnia majora. Zimę 1944–5 oddział S-a spędził w Puszczy Białowieskiej w gm. Briańsk, a on sam ukrywał się m.in. w Hajnówce i Kiersnowie oraz na kwaterach w pow. bielskim. Po rozwiązaniu AK 19 I 1945 Liniarski mianował S-a w lutym t.r. komendantem partyzantki Białostockiego Okręgu AK Obywateli (AKO). Dn. 5 IV odtworzył S. 5. Wileńską Brygadę jako oddział dyspozycyjny komendy AKO Białystok; w szczytowym okresie liczyła ona trzystu ludzi i była najsilniejszym zgrupowaniem partyzanckim na Białostocczyźnie. Jednostka walczyła (głównie w obwodach Bielsk Podlaski i Wysokie Maz.) z regularnymi oddziałami Armii Czerwonej, NKWD, WP, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (UBP) i Milicji Obywatelskiej (MO). Przeprowadzono 87 większych akcji bojowo-dywersyjnych. Na agentach NKWD i UBP wykonywano także wyroki śmierci, wydawane przez Wojskowy Sąd Specjalny Obwodu Bielsk Podlaski. Od lipca zastępcą S-a był Beynar; od 10 VII oddział nie prowadził już akcji zbrojnych. Na rozkaz Komendy Okręgu Białostockiego AKO rozpoczął S. 7 IX we wsi Stoczek koło Poświątnego demobilizację brygady; 18 IX przyjechał do Gdańska (demobilizacja trwała do końca października), w terenie pozostał jedynie oddział ppor. Lucjana Minkiewicza («Wiktora»).

Na przełomie października i listopada 1945 nawiązał S. kontakt z Olechnowiczem, komendantem eksterytorialnego Okręgu Wileńskiego AK – Delegatury Sił Zbrojnych i wszedł do tworzonych przez niego struktur konspiracyjnych. W listopadzie t.r. osiedlił się w gospodarstwie pod Sztumem, które stało się miejscem konspiracyjnych spotkań koncentrujących się na działalności wywiadowczej i propagandowej. W styczniu 1946 utworzył kilka niewielkich patroli dywersyjnych z zadaniem zdobycia środków finansowych na dalszą działalność; ulotki drukowano i kolportowano m.in. w Warszawie, Gdańsku, Poznaniu, Łodzi i Toruniu. Pod koniec stycznia t.r. zamieszkał w Jodłówce pod Malborkiem. W lutym spotkał się z Minkiewiczem i jego kadrowemu oddziałowi, działającemu nadal na Białostocczyźnie (siedemdziesięciu ludzi) nadał nazwę: 6. Wileńska Brygada AK. Dn. 15 IV w majątku Kojty pod Malborkiem reaktywował działalność kadrowej 5. Wileńskiej Brygady AK, którą 25 IV przerzucił do Borów Tucholskich. Trzydziestoosobowy oddział atakował urzędy państwowe oraz posterunki UBP i MO, a także wykonywał wyroki na konfidentach, funkcjonariuszach UBP i NKWD oraz szczególnie aktywnych członkach Polskiej Partii Robotniczej. Podczas koncentracji w Szklanej Hucie (2 V) podzielił S. brygadę na dwa szwadrony, a na początku czerwca utworzył trzeci szwadron (ogólny stan brygady nie przekroczył osiemdziesięciu ludzi). Pozostawiając dwa szwadrony w Borach Tucholskich, udał się ze szwadronem ppor. Henryka Wieliczki («Lufy») w sierpniu na Białostocczyznę, gdzie 14 X dołączył do 6. Wileńskiej Brygady, dowodzonej wówczas przez por./kpt. Władysława Łukasiuka («Młota»). Tymczasem, wbrew rozkazowi S-a, po przeprowadzeniu od grudnia 1945 ok. 170 akcji bojowych, 5. Wileńska Brygada na Pomorzu zakończyła w listopadzie 1946 swą działalność.

Prawdopodobnie w grudniu 1946 otrzymał S. list od ministra bezpieczeństwa publicznego Stanisława Radkiewicza, proponujący zaprzestanie działalności partyzanckiej w zamian za bezpieczne opuszczenie kraju; propozycję tę odrzucił. Przebywał do marca 1947 przy 2. szwadronie 6. Wileńskiej Brygady i przez pewien czas ukrywał się w Kiersnowie, u Anieli i Mariana Kiersnowskich (zdeponował tam część archiwum 5. Brygady i papiery osobiste). W koloniach wsi Czaje Bagno i Czaje Wólka przeprowadził w dn. 19–24 III t.r. koncentrację pododdziałów i kadry oficerskiej (80 ludzi); zwolnił chcących się ujawnić podkomendnych, ale mimo rozkazu Olechnowicza z kwietnia t.r. oddziału nie rozwiązał. S. udał się do Krakowa, gdzie spotkał się z Beynarem (używającym już wówczas pseud. literackiego Paweł Jasienica); razem z nim i Minkiewiczem rozważał możliwość wyjścia z konspiracji. Wykorzystując pośrednictwo Bolesława Piaseckiego, wysłał w kwietniu list do UBP zawierający warunki rozwiązania oddziału, które jednak nie zyskały akceptacji. Przekazał wówczas dowództwo Łukasiukowi i przeniósł się na Śląsk, choć formalnie pozostawał nadal zwierzchnikiem 6. Wileńskiej Brygady, z którą utrzymywał kontakt przez łączników i kurierów. Wchodził też w dalszym ciągu w skład Wileńskiego Okręgu AK i otrzymywał stałe uposażenie. Ukrywał się następnie w Warszawie, Krakowie i na Podhalu. Na przełomie kwietnia i maja 1947 we wsi Królowa (pow. głubczycki) spotkał się z Olechnowiczem, który ponownie nalegał na ostateczne rozwiązanie 6. Wileńskiej Brygady. Dn. 30 (26 wg Marty Fik) VI 1948 w Osielcu koło Makowa Podhalańskiego został S. aresztowany w wyniku prowadzonej od listopada 1947 przez UBP ogólnopolskiej akcji «X» (skierowanej głównie przeciw Ośrodkowi Mobilizacyjnemu Wileńskiego Okręgu AK). Przetransportowany przez Kraków do Warszawy, był wstępnie przesłuchiwany w gmachu Min. Bezpieczeństwa Publicznego przy ul. Koszykowej, a następnie osadzony w więzieniu Mokotowskim. Prawdopodobnie nie był torturowany. Wraz z aresztowanymi w czerwcu i lipcu 1948: Olechnowiczem, kpt. Henrykiem Borowskim («Trzmielem»), Minkiewiczem, Lidią Lwow («Lalą», «Ewą») i Wandą Minkiewicz («Danką») był sądzony od 23 X 1950 przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie, pod przewodnictwem mjr. Mieczysława Widaja. Grupę oskarżono o kolaborację z Niemcami, atakowanie jednostek radzieckich oraz powojenną działalność szpiegowską i dywersyjną na rzecz «anglosaskich kół imperialistycznych». Dn. 2 XI 1950 został S. skazany na osiemnastokrotną karę śmierci (na karę tę skazano również Olechnowicza, Borowskiego i Minkiewicza, Lwow na dożywocie, a W. Minkiewicz na dwanaście lat więzienia). Prezydent Bolesław Bierut nie skorzystał 5 II 1951 z prawa łaski i 8 II 1951 wraz z pozostałymi skazanymi S. został stracony w więzieniu Mokotowskim. Miejsce pochówku S-a długo nie było znane; jego symboliczny pogrzeb odbył się w 60. rocznicę aresztowania, 30 VI 2008 na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kw. «Na łączce»). Po odkryciu tam w r. 2013 i zidentyfikowaniu szczątków S-a pochowano je uroczyście 24 IV 2016 na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w grobowcu rodzinnym (kw. A18 rząd 1 grób 30). S. był odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V kl. oraz Krzyżem Walecznych (1944), a pośmiertnie przez prezydenta RP na uchodźstwie Kazimierza Sabbata Krzyżem Virtuti Militari IV kl. (1988) oraz przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (2007).

W zawartym 28 I 1939 w Wilnie małżeństwie z Anną ze Swolkieniów, córką Wandy i Konstantego, właścicieli majątku ziemskiego Szajkuny (pow. święciański), w czasie wojny kurierką AK, wywiezioną na roboty do Niemiec, gdzie zginęła 24 II 1945 podczas bombardowania Strasburga, miał S. córkę Barbarę (1939–2012). W partyzantce związał się z sanitariuszką 5. Wileńskiej Brygady AK Lidią Lwow (Lwow-Eberle), która towarzyszyła mu do chwili aresztowania w Osielcu.

Dn. 25 XI 1991 Olgierd Christa («Leszek»), dowódca szwadronu S-a z okresu pomorskiego, wystąpił do Wojskowego Sądu Okręgowego w Warszawie z wnioskiem o uchylenie wyroków śmierci wydanych na S-a i innych członków Wileńskiego Okręgu AK. Orzeczeniem Wojskowego Sądu Rejonowego (1 X 1993) S. i Lidia Lwow zostali uniewinnieni częściowo, a pozostałych skazanych uniewinniono całkowicie. Po apelacji Christy z 10 XII 1993 Sąd Najwyższy – Izba Wojskowa uchylił 10 XII 1993 wyrok na S-a. Dn. 23 III 2006 Sejm RP przyjął uchwałę, w której uczcił jego pamięć.

Pamięci S-a poświęcone są pomniki wzniesione w Kiersnowie (w r. 1999 przez Anielę i Mariana Kiersnowskich) i Siedlcach (w r. 2001, upamiętniający także żołnierzy S-a). Tablice ku czci S-a i jego żołnierzy znajdują się m.in. w kościele św. Brygidy i bazylice Mariackiej w Gdańsku, kościele p. wezw. św. św. Cyryla i Metodego w Hajnówce, kościele p. wezw. Świętego Ducha w Koszalinie oraz kościołach w Ostródzie i Podstolinie; w Lubichowie położono głaz pamiątkowy. Na Pomorzu i Podlasiu organizowane są rajdy im. S-a.

Postać S-a występuje w powieści Józefa Mackiewicza „Nie trzeba głośno mówić” (Paryż 1969). W r. 1968 w nieoficjalnym obiegu czytelniczym kolportowano w maszynopisie „Balladę o Łupaszce” Janusza Szpotańskiego. W r. 2000 powstał telewizyjny film dokumentalny pt. „Łupaszko” w reżyserii Mariusza Pietrowskiego. S-owi poświęcono wystawy, zorganizowane przez IPN we wrześniu 2001 w Sopocie oraz Fundację «Pamiętamy» i Ligę Republikańską w grudniu 2002 w Toruniu. W r. 2010 w 100. rocznicę jego urodzin Poczta Polska wprowadziła do obiegu kartkę pocztową z jego wizerunkiem, autorstwa Joanny Czerwińskiej. Imię S-a noszą ulice, m.in. w Łodzi, Krakowie i Gdańsku.

 

Enc. Powsz. (PWN), XXVI; Jasiewicz, Lista strat; Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, Kr. 2002 I (fot.); Rybka R., Stepan K., Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939, Kr. 2003; ciż, Rocznik oficerski 1939, Kr. 2006; Wileński słownik biograficzny, Bydgoszcz 2002; – Aleksandrowicz S., Rotmistrz Zygmunt Szendzielarz, „Przegl. Kawalerii i Broni Pancernej” 1980 nr 99–100 s. 78–83; Atlas Polskiego Podziemia Niepodległościowego, […] 1944–1956, W.–L. 2007 (fot.); Banasikowski E., Na zew ziemi wileńskiej, Bydgoszcz 1997; Erdman J., Droga do Ostrej Bramy, W. 1990; Fik M., Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944–1981, Londyn 1989; Fikus D., Ballada o „Łupaszce”, „Tyg. Solidarność” 1989 nr 20; tenże, Pseudonim „Łupaszka”. Z dziejów V Wileńskiej Brygady Śmierci i Mobilizacyjnego Ośrodka Wileńskiego Okręgu AK, W. 1990 s. 57–63; Garlicki A., Urok Łupaszki, „Polityka” 1990 nr 22 s. 10–13; Grabowski W., Organy bezpieczeństwa i wymiar sprawiedliwości Polskiego Państwa Podziemnego, W. 2005; Grunt-Mejer Z., Partyzancka Brygada „Kmicica”. Wileńszczyzna 1943, W. 1997 s. 48; Korab-Żebryk R., Biała Księga w obronie Armii Krajowej na Wileńszczyźnie, L. 1991 s. 135–9; tenże, Operacja Wileńska AK, W. 1988; Kozłowski P., Jeden z wyklętych. Zygmunt Szendzielarz „Łupaszko”, W. 2011 (bibliogr., fot.); Krajewski K., Łabuszewski T., Białostocki okręg AK-AKO, W. 1997; ciż, „Łupaszka”, „Młot”, „Huzar”. Działalność 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK (1944–1952), W. 2002; Krajewski K. i in., Brygady „Łupaszki” 5 i 6 Wileńska Brygada AK w fotografii 1943–1952, W. 2010; Królikowski B., Czas ułanów: polski wrzesień 1939, W. 1993; Niwiński P., Działania komunistycznego aparatu represji wobec środowisk kombatantów wileńskich AK 1945–1980, W. 2009 s. 48–52, 54–60, 74–5; tenże, Okręg Wileński AK w okresie 1944–1948, W. 1999; Prawdzic Szlaski J., Nowogródczyzna w walce 1940–1945, Szczecin 1989; Rolicki P., „Łupaszkowcy”, „Karta” 2001 nr 32; Romanowski A., Co to za osobnik? W stulecie urodzin Pawła Jasienicy, w: Seminarium Polskiej Akademii Umiejętności, Kr. 2011 VIII 66–7; Sipowicz-Bogowski H., Burza nad Kresami, Ł. 1993 s. 126–7; Tarka K., Generał Aleksander Krzyżanowski „Wilk”, W. 2000; Tomaszewski L., Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945, W. 2001; Wołkonowski J., Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939–1945, W. 1996 s. 131, 160–1; Zarzycki P., Południowe Zgrupowanie Armii „Prusy” we wrześniu 1939 roku, W. 2001; Żakiewicz M., Wileński ośrodek AK na Pomorzu Gdańskim 1945–1947, Gd. 1989; Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, W. 1999 (fot.); – Beynar W. „Orszak”, U boku „Łupaszki” cz. 1: Na ziemi wileńskiej (1914–1944), „Zesz. Hist. WiN-u” 1997 nr 10 (fot.); tenże, U boku „Łupaszki” cz. 2: Na Podlasiu i Pomorzu (1944–1948), tamże 1998 nr 11; Christa O., U Szczerbca i Łupaszki, Gd. 1999 s. 171–5, 192, 286, 290; Jasienica P., Pamiętnik, Kr. 1989 s. 141–2; Krajewski K., Łabuszewski T., Od „Łupaszki” do „Młota” 1944–1949. Materiały źródłowe do dziejów V i VI Brygady Wileńskiej, W. 1994; Krupa S., X Pawilon. Wspomnienia AK-owca ze śledztwa na Rakowieckiej, Ząbki 2000; Modelski L., Dziewczyny wojenne, Kr. 2011; Smalewski J., Opowiedział mi Maks. Aresztowanie, „dapros”, „wojennyj sud”, Legnica 1994 s. 6, 48, 100, 175–83, 219, 260–1, 326; Sprawozdanie Dyrekcji państwowego Gimnazjum II w Stryju za r. szk. 1931/32, Stryj 1932; Urbanowski W., Wspomnienia z 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich, „Przegl. Kawalerii i Broni Pancernej” 1978 nr 88 s. 715–16; – CAW: sygn. I.321.4.10, I.321.4.11, I.321.4.12, (4. Pułk Ułanów Zaniemeńskich), sygn. 4099 (teczka personalna S-a); IPN w W.: sygn. 648/1/44 (akta więzienne S-a).

Patryk Kozłowski

 

 

Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.      

 

 
 

Chmura tagów

TAGI

Za pomocą tagów oznaczamy powiązania tematyczne postaci. Pozwalają one eksplorować serwis wg wybranych przez redakcję najważniejszych tematów dla danej postaci.

Związek Walki Zbrojnej, kampania wrześniowa 1939, niewola hitlerowska, Krzyż Walecznych, akcja "Burza", areszt Urzędu Bezpieczeństwa, cmentarz wojskowy na Powązkach w Warszawie - zm. 1951-2000, dowodzenie oddziałem partyzanckim, gimnazjum we Lwowie, walki z wojskami hitlerowskimi, konspiracja antykomunistyczna, grób w nieznanym miejscu, ojciec - urzędnik kolejowy, rodzeństwo - 5 (w tym 3 braci), praca w rzeźni, ofiary stalinizmu, wypadki z koniem, oskarżenie o szpiegostwo, patroni ulic w Łodzi, ucieczka z niewoli niemieckiej, Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu, oskarżenie o kolaborację z Niemcami, Szkoła Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej, gimnazjum w Stryju, egzekucja w Więzieniu Mokotowskim, areszt niemiecki (III Rzesza), Order Odrodzenia Polski (III RP, Krzyż Wielki, pośmiertnie), armia "Prusy", więzienie mokotowskie w Warszawie, przedostanie się z okupacji hitlerowskiej do sowieckiej, ukrywanie się pod przybranym nazwiskiem, bohaterowie filmów dokumentalnych, kariera wojskowa w II RP, ataki na posterunki MO i UB, Okręg AK Wilno, praca drwala, dowodzenie plutonem ułanów, patroni ulic w Gdańsku, Pułk Ułanów Zaniemeńskich (4.), kara śmierci (komunistyczna), patroni ulic w Krakowie, syn najmłodszy w rodzinie, siostra - nauczycielka, więzienie w Kownie, Order Virtuti MIlitari (II RP, V kl.), pomnik w Siedlcach, dowodzenie szwadronem ułanów, uraz kręgosłupa, brat - ofiara hitleryzmu, okupacja sowiecka Wilna 1940, walki z partyzantami sowieckimi, okupacja hitlerowska Wilna, brat - żołnierz AK, brat - poległy w walkach z Ukraińcami, patroni ulic w Opolu, patroni ulic w Białymstoku, patroni ulic w kilkunastu miastach, dzieci - 1 córka (osób zm. 1951-2000), bohaterowie komiksów (główni), osoby na pomnikach (zm. 1951-2000), pomnik w Krakowie, pomnik w parku Jordana w Krakowie
 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 

Chmura tagów

 
 

Postaci z tego okresu

 

w biogramy.pl

 

Henryk Kluba

1931-01-09 - 2005-06-11
reżyser filmowy
 
więcej  

Postaci z tego okresu

 

w ipsb

 

Stanisław Puchalski

1867-01-05 - 1931-01-16
generał dywizji WP
 

(Ludwik) Tadeusz Stryjeński

1849-07-29 - 1943-06-03
architekt
 

Stanisław Hankiewicz

1877-02-11 - 1928-03-14
jezuita
 
więcej  
  Wyślij materiały Wyślij ankietę
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.