Mackensen (Mackonson, Macksen) Andrzej I (ok. 1596–1677), złotnik krakowski i gdański, artysta nadworny królów Władysława IV i Jana Kazimierza. Ur. ok. 1596 r. w Niemczech w Delmenhorst na pograniczu Holandii, z pochodzenia Duńczyk (?). Przed r. 1628 osiadł w Krakowie; w protokole rewizji krakowskich warsztatów złotniczych z t. R. wymieniony jest już jako mistrz prowadzący własną pracownię. Również w r. 1628 wykonał na zamówienie Stanisława Lubomirskiego, podczaszego kor., srebrny posąg Salwatora (niezachowany). W r. 1643 przeniósł się do Gdańska, gdzie po przyjęciu do cechu złotników gdańskich został zwolniony od wykonania sztuki mistrzowskiej (ponieważ «był już mistrzem w Krakowie»), musiał jednak w zamian zapłacić na rzecz cechu 400 fl. W r. 1644 (31 X) otrzymał obywatelstwo gdańskie. W l. 1650 i 1663 pełnił funkcje starszego cechu, w r. 1662 zastępcy starszego cechu. W r. 1663 M. sprawował obowiązki prowizora w kościele Św. Trójcy. Od r. 1665 współpracował ze złotnikiem Andrzejem Haidem (Heidt, Harde) z Augsburga, którego przyjął do swojej pracowni na cztery lata. M. miał też wielu innych uczniów. Przyjaźnił się z Kristianem Bierpfaffem, znakomitym złotnikiem toruńskim, który dedykował M-owi swój wzornik pt. „Libellus Novus Elementarum…” ilustrowany przez Jeremiasza Falcka.
M. był artystą płodnym. Wykonywał różne naczynia kościelne ze złota i srebra: kielichy, np. złoty z r. 1644 z kościoła Benedyktynek w Żarnowcu, fundacji Jana Pakosta, z r. 1648 fundowany przez ksienię norbertanek Barbarę Knutównę dla tegoż kościoła, obecnie w zbiorach prywatnych w Londynie, z ok. poł. XVII w. w kościele Mariackim w Krakowie; monstrancje z r. 1646 i 1668 z kościoła pocysterskiego w Pelplinie, z r. 1659 z kościoła parafialnego w Starzynie, a także dzbany mszalne z ok. 1650 r. w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu, dzban z r. 1654 fundacji Hansa Fischera, dawniej w kościele Św. Katarzyny w Gdańsku (po r. 1945 zaginiony), z r. 1669 w zbiorach Ermitażu w Leningradzie, dzbany do Wieczerzy Pańskiej: z przedstawieniami Wiary, Nadziei i Zmartwychwstania, dawniej w Królewcu (zaginiony), z wyobrażeniami Wiary, Mądrości i Ostatniej Wieczerzy, wystawiany w r. 1932 na aukcji u A. Kendy’ego w Wiedniu. Do innych dzieł M-a należą: komplet sześciu świeczników przed r. 1656 wykonanych z fundacji kanonika gnieźnieńskiego Szymona Kołudzkiego, zachowane dwa w katedrze w Gnieźnie, puchar nautilus (Cieplice, zbiory Schaffgotschów, zaginiony), taca, przed 1643 (?), Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu. Wybitnym i oryginalnym dziełem M-a była zastawa stołowa złożona z dwunastu pater z portretami królów polskich, wykonana zapewne w r. 1648 (możliwe, że była ona darem miasta Gdańska dla Jana Kazimierza z okazji koronacji), w r. 1666 ofiarowana przez króla Janowi Kazimierzowi Krasińskiemu, podskarbiemu w. kor., z okazji ślubu jego syna Jana z Teresą Chodkiewiczówną (Muz. Narod. w W. przechowuje pięć pater z tejże zastawy, dwie silnie uszkodzone).
M. sygnował swe dzieła cechami z literami: AM. Wyroby swe zdobił bogatą dekoracją ornamentalną oraz rozbudowanymi scenami figuralnymi. Dzieła M-a, stojące na bardzo wysokim poziomie artystycznym, wyróżnia charakterystyczna maniera. Artysta z upodobaniem stosował ornament małżowiny i motywy muszel o miękko potraktowanych brzegach. Elementy te wskazują na zależność od prac Adama Vianena działającego w Utrechcie i stanowią dowód kontaktów artysty z tym środowiskiem. Zachowane dzieła M-a pozwalają na uznanie go za jednego z wybitniejszych złotników działających w w. XVII w środkowej Europie. Twórczość jego oddziałała na innych złotników gdańskich.
M. zmarł w końcu 1677 r. (pogrzeb jego odbył się 19 I 1678) i został pochowany w kościele Św. Trójcy w Gdańsku. Był dwukrotnie żonaty. Z pierwszego małżeństwa miał córkę Annę, którą w r. 1646 (15 V) wydał za rytownika Wilhelma Hondiusa. Ponownie ożenił się z Elżbietą (nieznanego nazwiska), z którą miał syna Andrzeja (zob.). Zapewne z tego małżeństwa pochodziła córka Elżbieta, żona Jerzego Neufeldta, profesora filozofii w Gimnazjum Akademickim.
Altpreuss Biogr.; Rastawiecki, Słownik rytowników; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Katalog zabytków sztuki w Polsce, III z. 4, IV cz. II 1, IV cz. III 2 (w oprac.), V z. 3; State Armoury in the Moscow Kremlin, Moskva 1969 poz. 146; Sztuka zdobnicza, dary i nabytki 1945–1964, Muz. Narod. W W. Katalog, W. 1964 s. 62; – Bochnak A., Eksport z miast pruskich w głąb Polski w zakresie rzemiosła artystycznego, „Studia Pomor.” T. 2: 1959 s. 102–4; Chranicka B., Złotnictwo gdańskie, Gdańsk jego dzieje i kultura, W. 1969; Czihak E., Die Edelschmiedekunst früherer Zeiten in Preussen, Leipzig 1908 II 61, 63, 67, 128, 196, 197; Fischinger A., Uwagi nad twórczością A. M-a I złotnika krakowskiego i gańskiego, „Spraw. Z posiedzeń Kom. Nauk. (PAN)”, (Kr.) R. 13: 1961 [druk.] 1970 z. 1 s. 173–5; Holiński A., The Gold Chalice of the Virgin Barbara II Knutówna „The Burlington Magazine” (London) T. 107: 1955 s. 256–9, fig. 25–8; Katedra gnieźnieńska I, P.–W.–L. 1970 s. 400, 401 (pozycje opracowane przez L. Krzyżanowskiego); toż, II, tamże 1968 ryc. 342, 345; Lepszy L., A. M., złotnik królów polskich i srebra podskarbiowskie Krasińskich, Prace Kom. Hist. Sztuki, 1930 IV s. LIII–LIV; tenże, Przemysł złotniczy w Polsce, Kr. 1933 s. 14, 77 nr 83 abc, 81 nr 106, 86, 179; Makowski B., Sztuka na Pomorzu, jej dzieje i zabytki, „Pam. Inst. Bałtyckiego” (Tor.) T. 9: 1932 s. 201; Przezdziecki A., Rastawiecki E., Wzory sztuki średniowiecznej i z epoki odrodzenia po koniec w. XVII w dawnej Polsce, W. 1855–8 tabl. U. Uu; Rembowska T., A. M. I – złotnik gdański (XVII w.), „Roczn. Gdań.” T. 23: 1964 s. 173–84; taż, Gdański cech złotników od XIV do końca XVIII w., Gd. 1971; – WAP w Gd.: rkp. 78, 25/352 s. 4, 300, R/G 11, 118, 300 C/1966, k. 190, 300, 60/5 s. 158, 300, 25/329 k. 170v., 78, 14/82, s. 217, 78 14/92 s. 173, 300, 43/142, k. 9v.–10, 300, C/1961 s. 52, 300, C/1966, k. 190 i 190v. 300, R/G, 11, s. 118, 300, C/1986, s. 67 i 187, 300, C/2002, k. 2v.
Jan Samek