Skrzetuski Bartłomiej, imię zakonne Wincenty od św. Józefa Kalasantego (1745–1791), pijar, pedagog, historyk, pisarz. Ur. 5 VI w rodzinie drobnoszlacheckiej, w woj. krakowskim, był synem Stanisława, i – być może – stryjecznym bratem Kajetana (zob.).
Wraz z bratem Antonim S. kształcił się w krakowskich Szkołach Nowodworskich (25 V 1756 immatrykulowani w Uniw. Krak.). Dn. 18 II 1760 wstąpił w Podolińcu do zgromadzenia pijarów. Po odbyciu tamże nowicjatu (1760–2) i złożeniu ślubów zakonnych studiował retorykę w seminarium zakonnym w Rzeszowie (1762/3) i filozofię w Międzyrzeczu Koreckim (1763–5). Następnie uczył w infimie w Warszawie (1765/6) i w gramatyce w Radomiu (1766/7) i Rzeszowie (1767/8). W l. 1768–70 studiował w Krakowie teologię; tamże otrzymał święcenia kapłańskie. W l. 1770–1 był profesorem retoryki w kolegium w Rzeszowie (rkp. jego wykładów pt. Opisanie państw europejskich geograficzne w B. Jag.: sygn. 4419). Debiutował w druku przekładem „Podróży Cyrusa […] z rozmową o bajkach pogańskich i ich teologii” A. M. Ramsaya, wydanym dwukrotnie w Warszawie (w r. 1770, t. 1–2, bez nazwiska tłumacza; wyd. n. W. 1803). Od jesieni 1771 przebywał w Warszawie i był prokuratorem pijarskich «fabryk domowych» (kierował pracami budowlanymi). Nie wydaje się słuszne przypisywanie mu udziału w «Towarzystwie przyjaciół kilku», które opublikowało w okresie od 18 IV 1771 do 28 III 1772 „Historię państw starożytnych”, złożoną z sześciu rozpraw dyskutowanych na królewskich obiadach czwartkowych i podpisanych kryptonimami; podpis W. S. pod rozprawą, poświęconą „Grecji pod Amfiktyonami”, przypisał S-emu W. Smoleński. S. nie był wszakże związany wówczas z uczonym środowiskiem warszawskim, nie należał do ekskluzywnego grona uczestników królewskich obiadów czwartkowych, co więcej w czasie przygotowywania i publikacji rozprawy przebywał poza stolicą.
Pierwszą historyczną publikacją S-ego był podręcznik Dzieje królestwa szwedzkiego od panowania Waldemara, to jest od r. 1250, aż do niniejszego roku według lat porządku opisane, wydany w warszawskiej drukarni pijarskiej w r. 1772, wraz z adresowaną do gen. Andrzeja Mokronowskiego dedykacją (wyd. n. pt. Historia Królestwa Szwedzkiego, W. 1792). Pozycję pisarza politycznego zyskał S. dopiero po ogłoszeniu u progu sejmu delegacyjnego zbioru pt. Mowy o główniejszych materiach politycznych (W. 1773 I). W zawartych w nim 24 mowach poruszał S. zagadnienia najżywiej interesujące patriotyczną opinię publiczną, wspierając swe sądy wypowiedziami głośnych pisarzy zachodnioeuropejskich (H. Grotiusa, Ch. de Montesquieu, E. Vattela, F. Quesneya, J. F. La Harpe’a, G. F. Le Coyera, D. Hume’a czy d’Ardène’a). Obok monitorowych z ducha rozpraw w rodzaju: O torturach, O nieszczęśliwościach wojny i pożytkach pokoju, O akademii języka ojczystego. O miłości ojczyzny, O zbytku, O potrzebie nagród, O rolnikach, czy Przeciwko stanu szlacheckiego przesądowi, znalazły się tam tematy wysoce kontrowersyjne. S. występował przeciw niszczącej kraj wolnej elekcji (O następstwie królów), niedotrzymywaniu przez mocarstwa traktatów międzynarodowych (O zachowaniu traktatów), narzucaniu przez jeden naród drugiemu zasad ustrojowych (O równi mocy między państwami, O powinności narodów jednych ku drugim, O zachowaniu praw). Zbiór ten, choć nie uzyskał szerszego rezonansu, nie został wszakże nie zauważony. Stanisław August uhonorował autora medalem «Merentibus», za który S., choć «do niewiązanej mowy przyuczony», dziękował na początku lipca ogłoszonym osobno i w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych” (1773 t. 8) wierszem (Podziękowanie Najjaśniejszemu Panu za dany medal portretem JKMci ozdobiony). Zachęcony wyróżnieniem, podjął pracę nad drugim tomem Mów, równocześnie pisał kronikę warszawskiego domu zakonnego (za l. 1772–4), pracował w Archiwum Metryki Koronnej nad porządkowaniem akt dyplomatycznych i nad pijarską edycją tomu trzeciego „Traktatów między mocarstwami europejskimi” (W. 1774, przed 22 VI, bez nazwiska wydawcy). Nie miał jednak najlepszej opinii wśród władz zakonnych, zarzucano mu brak religijności.
W końcu czerwca 1774 S. wyjechał do Paryża (przez Wiedeń i Strasburg). Podróż finansował mu A. Mokronowski, któremu 21 X donosił, iż kończy drugi tom mów i zamierza przesłać go wkrótce do drukarni warszawskiej. Tom ten nie został wydany, a rękopis jego zaginął. W stolicy Francji S. nawiązywał kontakty z uczonymi (m. in. z Quesneyem), dokształcał się oraz opiekował przebywającym tam synowcem swego mecenasa – Stanisławem Mokronowskim, w którego towarzystwie wrócił do kraju w październiku 1776. Tuż po powrocie (22 X) prosił swego protektora o list do bpa poznańskiego – Andrzeja Stanisława Młodziejowskiego, który mógłby ułatwić mu sekularyzację. Nie uzyskał ani sekularyzacji, ani – z powodu sprzeciwów władz pijarskich – parafii, o którą zabiegał. W l. 1779–80 był guwernerem w domu Stadnickich, po czym wrócił do pracy w kolegiach zakonnych. Dn. 5 IX 1780 wygłosił w Warszawie Mowę przy dorocznym otwarciu szkół (W. 1780). W l. 1782–4 opublikował dwutomowe Prawo polityczne narodu polskiego (wyd. n. W. 1787, druk pijarów), dedykowane Bazylemu Walickiemu, jednemu z współautorów kodeksu praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego. W pracy tej wykorzystał „Ius publicum Regni Poloniae” G. Lengnicha, przekształcając jednak ten erudycyjny traktat w dobry podręcznik szkolny. Uzupełnił go przedstawieniem aktualnego stanu prawa publicznego, zadań Rady Nieustającej oraz zasług Stanisława Augusta w reformowaniu prawodawstwa. W r. 1783 (po 11 VI) wydał w typografii pijarskiej (bez podpisu) skrócony przekład dzieła G. de Mably „O prawodawstwie, czyli o pierwszych zasadach praw”. Równocześnie, zaproszony w kwietniu 1782 przez Tow. do Ksiąg Elementarnych, pracował nad Historią powszechną dla szkół narodowych na klasę IV, dzieje greckie zawierającą. Zaakceptowano ją na początku r. 1786 i wydano w październiku w krakowskiej drukarni akademickiej (Wyd. 2, Wil. 1797, Wyd. 6, Krzemieniec 1819). Podręcznik ten chwalił Grzegorz Piramowicz za jasność opowiadania, czystość języka i stylu, a zwłaszcza wartość moralną. S. otrzymał również zamówienie Towarzystwa na podręcznik historii Rzymu, ale jej nie napisał, a ponaglany w r. 1789, tłumaczył się brakiem wynagrodzenia za już wydaną historię grecką. Głównym powodem niewykonania zamówienia były jednak zapewne kłopoty ze zdrowiem, jak też przyjęte w r. 1785 i pełnione do r. 1787 obowiązki doradcy Stanisława Poniatowskiego, powołanego właśnie na urząd podskarbiego lit. Otrzymał S. wówczas koadiutorię probostwa w Grodnie, a następnie probostwo Szawdy w żmudzkich dobrach skarbowych W. Ks. Lit. W okresie grodzieńskim korespondował z Marcinem Poczobutem Odlanickim, profesorem Szkoły Głównej Lit. W czasie Sejmu Czteroletniego S. przebywał w Warszawie, śledził z uwagą toczące się obrady i, wraz z paru innymi pijarami, m. in. z Józefem Konstantym Bogusławskim i Franciszkiem Ksawerym Dmochowskim, pisał dla posłów stronnictwa patriotycznego głosy i mowy sejmowe. Zmarł 2 XII 1791 i pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.
Siostrzeńcem S-ego był Walenty Skorochód-Majewski (zob. Majewski Walenty), za sprawą wuja kształcony bezpłatnie w pijarskim Collegium Nobilium w Warszawie.
Estreicher; Nowy Korbut, VI cz. 1–2 (tu bibliogr.); DENES, II; Bielski, Vita et scripta; Filoz. w Pol. Słown.: Hist. nauki pol., VI; Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w.–1970 r., Wr. 1996 III, IV; Szenic S., Cmentarz Powązkowski 1790–1850, W. 1980; Wójcicki K. W., Cmentarz Powązkowski pod Warszawą, W. 1856 II, Wyd. 2, W. 1984; – Aleksandrowska E., Pijarzy w środowisku pisarskim polskiego Oświecenia, w: Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII–XIX w., W. 1993; Bentkowski F., Żywot i prace uczone ks. Wincentego Skrzetuskiego S.P., w: Posiedzenie publ. Król. Warsz. Uniw. na uczczenie pamiątki zmarłych mężów odbyte d. 14 lipca 1827, W. 1827; Buba J., Współpraca pijarów z Komisją Edukacji Narodowej, w: Pijarzy w kulturze dawnej Polski, Kr. 1982; Grześkowiak-Krwawicz A., Wkład pijarów w kształtowanie politycznej kultury szlachty w czasach stanisławowskich, w: Wkład pijarów do nauki…, W. 1993; Hubert S., Poglądy na prawo narodów w Polsce czasów Oświecenia, Wr. 1960; Jobert A., Komisja Edukacji Narodowej, Wr. 1979; Konopczyński W., Polscy pisarze polityczni XVIII w., W. 1966; Libera Z., Rozważania o wieku tolerancji, rozumu i gustu, W. 1994; Lubieniecka J., Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, W. 1960; Michalik B., Działalność oświatowa Ignacego Potockiego, Wr. 1979; Opałek K., Oświecenie, w: Hist. nauki polskiej, Wr. 1970 II; Pitala A., Przyczynek do dziejów polskiej prowincji pijarów 1642–1992, Kr. 1993; Słowikowski T., Poglądy na nauczanie historii w Polsce w wieku XVIII…, Kr. 1960; Smoleński W., Towarzystwa naukowe i literackie w Polsce w w. XVIII, „Ateneum” 1887 t. 3; Stasiewicz-Jasiukowa I., Ignacego Potockiego „planta względem elementarnej historii”, w: Nowożytna myśl naukowa w szkołach i księgozbiorach polskiego Oświecenia, Wr. 1976; Tync S., Pijarzy a sprawa włościańska, w: Pijarzy w kulturze…, Kr. 1982; Wojtkowski A., Zagadnienie przyczyn wielkości i upadku państw i narodów w podręcznikach pijarskich XVIII w., w: Kultura i literatura w dawnej Polsce, W. 1968; Zielińska Z., „O sukcesji tronu w Polszcze” 1787–1790, W. 1991; – Album stud. Univ. Crac., V 116; Historia Domus Varsaviensis Scholarum Piarum, Oprac. L. Chmaj, Wr. 1959; Korespondencja Ignacego Potockiego w sprawach edukacyjnych (1774–1809), Oprac. B. Michalik, Wr. 1978; Listy Wincentego Skrzyńskiego do gen. Andrzeja Mokronowskiego z lat 1773–1776, Oprac. B. Carzyńska, „Przegl. Human.” 1969 nr 3; Piramowicz G., Mowa miana w dzień rocznicy otwarcia Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych na sesji d. 7 marca 1786, W. 1786; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1786–1794, Oprac. T. Mizia, Wr. 1969; Protokoły posiedzeń Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 1775–1792, Oprac. T. Wierzbowski, W. 1908; Raporty generalne wizytatorów […] z r. 1784, Oprac. T. Wierzbowski, W. 1911; – Arch. Prow. Pol. Pijarów w Kr.: Matricula nr 407, Liber suffragiorum Vilcom. nr 1069; B. Jag.: Teki W. Górskiego t. 14 (6 listów do A. Mokronowskiego); Vilniaus universiteto Moksline biblioteka w Wil.: D. Cz. 47 nr 33–34 (2 listy do M. Poczobuta, z l. 1785 i 1788, odpisy L. Chmaja w Arch. PAN w W. sygn. 76 nr 75 k. 142).
Elżbieta Aleksandrowska