Paszta Józef, pseud. Dziadek, Figa, Korzycki, Łysy, Michał, Józef Paszkowski, Paweł, Wolski (1875–1930), kreślarz-metalowiec, działacz socjalistyczny, komunistyczny i związkowy. Ur. 8 II we wsi Nawarzyce w gub. kieleckiej, był najstarszym synem Konstantego, rolnika-kowala, i Marianny z domu Tytko. Już w szóstym roku życia znalazł się wraz z rodzicami w Dąbrowie Górniczej, gdzie ojciec otrzymał pracę kowala w Hucie Bankowej. P. uczył się w seminarium nauczycielskim w Jędrzejowie. Za udział w organizowaniu kółek samokształceniowych i kolportaż nielegalnych wydawnictw Ligi Narodowej został w r. 1892 wydalony ze szkoły z «wilczym biletem». Ukończył przeto prywatne kursy techniczne i w r. 1896 rozpoczął pracę jako kreślarz warsztatowy w Fabryce Budowy Kotłów i Mostów «Fitzner i Gamper» w Sosnowcu. Środowisko proletariackie oraz wpływ ojca ukształtowały poglądy polityczne P-y. W Sosnowcu wstąpił w r. 1897 do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS); posługiwał się wówczas pseud. Figa, Wolski i Michał. Prowadził działalność agitacyjną na terenie nie tylko Sosnowca, ale również Będzina, Niwki, Sielec, Środuli i Wygwizdowa. Uchodząc przed aresztowaniem za uczestnictwo w pochodzie pierwszomajowym, w r. 1897 przeniósł się do Warszawy, gdzie znany był pod pseud. Łysy i Michał. Należał do organizatorów i kierowników wielkiego strajku sierpniowego metalowców w r. 1899. Dn. 17 I 1901 został aresztowany na drugi dzień po demonstracji robotniczej na cmentarzu Wolskim w dzień pogrzebu członka Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) – Ludwika Andrzejewskiego.
Po ośmiomiesięcznym pobycie w Cytadeli warszawskiej, «spalony» w stolicy, przeniósł się do Częstochowy. Jako kierownik tamtejszej organizacji PPS, pod pseud. Paweł, śladem zapoczątkowanych już w Warszawie porozumień nawiązał w Częstochowie ścisły kontakt z miejscową organizacją SDKPiL, podejmując wspólnie z nią kilka akcji strajkowych oraz obchód pierwszomajowy w r. 1904. W kwietniu t. r. zorganizował wysadzenie pomnika Aleksandra II przy Jasnej Górze, co powiodło się jednak tylko połowicznie. Przeniósł się do Warszawy pod koniec 1904 r. w okresie, kiedy lewicowa opozycja w PPS zaczęła wyraźnie przybierać w partii na znaczeniu. P., członek tej opozycji, uczestniczył w kilku kolejnych radach i konferencjach partyjnych, na których opozycja (tzw. młodzi) opowiadała się za współpracą z ruchem rewolucyjnym w Rosji. W r. 1904 wszedł w skład warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) PPS. W Warszawie P. pracował w fabryce Gerlacha na Woli. Załoga fabryki należała do tych, które zainicjowały strajk powszechny w Warszawie 27 I 1905. W strajku uczestniczył również P. Aresztowany podczas jednej z obław 29 I 1905 (w innym miejscu wspomnień P-y mowa, że było to w sierpniu 1905), przesiedział w celi aresztanckiej ratusza, a później w forcie Cytadeli 18 tygodni. Po wyjściu na wolność organizował wiece, masówki fabryczne, demonstracje uliczne, kierował akcjami ekonomicznymi. Dn. 24 IV 1906 wziął udział w zorganizowanej przez PPS brawurowej akcji uprowadzenia 10 więźniów z Pawiaka (wspomnienia P-y Jak uwolniliśmy dziesięciu więźniów politycznych z „Pawiaka” ukazały się w „Archiwum Ruchu Robotniczego”, W. 1973 I). Wybrany na delegata na IX Zjazd PPS, który odbywał się w listopadzie 1905 w Wiedniu, w drodze na Zjazd został na Górnym Śląsku aresztowany. Po uwolnieniu zgłosił akces do PPS-Lewicy, powstałej w wyniku rozłamu, jaki dokonał się na Zjeździe. Z ramienia tej partii kierował okręgiem Radom–Kielce. W czasie jednego z wyjazdów w teren, kiedy przewoził paczkę tzw. bibuły, został aresztowany i 22 I 1908 osadzony w więzieniu radomskim. Po dwóch nieudanych próbach ucieczki skazany został w czerwcu 1908 na 5 lat katorgi i dożywotnie osiedlenie na Syberii. Ciężko chory przesiedział dwa lata w więzieniu siedleckim, a resztę wyroku odbył w słynnym na całą Rosję więzieniu katorżniczym w Smoleńsku. W r. 1911 powędrował etapem na Syberię. W drodze 3 razy chorował na tyfus. Na przymusowym osiedleniu przebywał w Tuturze i wsi Znamienka w gminie iłgińskiej gub. irkuckiej.
Na zesłaniu P. związał się z komuną więźniów politycznych w oddalonym o 25 wiorst Żygałowie i wszedł w skład redakcji wydawanego przez nią pisma „Żarnica”. W 2. poł. 1912 r. zbiegł z zesłania i dotarł do rodziny (żony z trojgiem dzieci), która mieszkała wówczas w Nowym Brzesku w pow. Proszowice. Rychło jednak przeszedł granicę austriacką, szukając schronienia w bardziej bezpiecznym Krakowie. Włączył się tam w nurt działania licznej, bo blisko dwunastotysięcznej, grupy emigrantów pochodzących przeważnie z Królestwa; miał m. in. okazję poznania W. I. Lenina mieszkającego wówczas w Krakowie. Od stycznia do maja 1913 pracował w fabryce Zieleniewskiego; z pracy został usunięty za zorganizowanie strajku kreślarzy warsztatowych. Wyjechał wówczas do Wiednia, gdzie związał się ze stowarzyszeniem robotniczym «Oświata», pozostającym pod wpływem PPS-Lewicy. Został również członkiem Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Austrii. W związku z chorobą córki, która przebywała z nim razem w Krakowie i Wiedniu, przeniósł się do Zakopanego. Pracował tu jako palacz centralnego ogrzewania w sanatorium, w którym chora na gruźlicę leczyła się jego córka Apolonia. W Zakopanem utrzymywał towarzyskie stosunki m. in. ze Stanisławem Witkiewiczem. W lipcu 1914, razem z przybyłą do Zakopanego resztą rodziny, wyjechał do Borysławia.
Z chwilą wybuchu pierwszej wojny światowej P., jako obcokrajowiec, został osadzony w obozie internowanych w Marmarosz-Sziget na Węgrzech. Po rocznym tam pobycie wrócił w r. 1915 do Borysławia. Kontynuował działalność w PPS-Lewicy, ponadto w okresie od r. 1915 do czerwca 1919 pełnił funkcję sekretarza miejscowej organizacji zawodowej metalowców. W okresie przełomowym, pod koniec 1918 r., został członkiem kierownictwa Borysławskiej Rady Delegatów Robotniczych. W tzw. Radzie Republiki Borysławskiej był sekretarzem do spraw związków zawodowych. W listopadzie 1918 został przez petlurowców (którzy zajęli przejściowo Borysław) osadzony na miesiąc w obozie internowanych w Kosaczowie. Jako członek PPS-Lewicy uczestniczył w I Zjeździe Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP), który odbył się w Warszawie 16 XII 1918. Z polecenia Komitetu Centralnego (KC) KPRP przeniósł się w r. 1919 do Krakowa, gdzie jako członek krakowskiego Komitetu Okręgowego KPRP w oparciu o nawiązane przed wojną kontakty z metalowcami Krakowa został w czerwcu 1919 sekretarzem Centralnej Komisji Związków Zawodowych na Galicję Zachodnią i Wschodnią, a wkrótce potem sekretarzem Komisji Okręgowej Związków Zawodowych (ZZ) w Krakowie (od lipca 1920). Bardzo ruchliwy, należał do czołówki działaczy komunistycznych w Krakowie u progu lat dwudziestych. Po przyjęciu przez Centralną Komisję ZZ uchwały (w kwietniu 1921) o zerwaniu współpracy z komunistami P. zrezygnował w lipcu 1921 z pełnionej dotąd w krakowskiej Radzie funkcji sekretarza. Za działalność komunistyczną wydalony został w r. 1921 ze Związku Zawodowego Metalowców. Nieprzerwanie natomiast, od r. 1921 do r. 1924, był członkiem Centralnego Wydziału Zawodowego KPRP. W październiku 1921 został aresztowany. Po półrocznym pobycie w więzieniu Św. Michała w Krakowie z powrotem włączył się do walki politycznej. Zaangażował się w kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu RP w r. 1922. Został przewodniczącym Okręgowego Komitetu Wyborczego komunistycznego Związku Proletariatu Miast i Wsi (ZPMiW) na m. Kraków, kandydował też z tej listy na posła do Sejmu w okręgach wyborczych 41 (m. Kraków), 44 (Nowy Sącz) i 47 (Rzeszów), lecz nie został wybrany; ponadto znajdował się na liście państwowej ZPMiW kandydatów do Sejmu (na 15 miejscu na 32 nazwiska) i do Senatu (na 4 miejscu na 10 nazwisk). Działał również na terenie woj. poznańskiego, gdzie organizował także Komitety Wyborcze ZPMiW.
Pod koniec września 1922 aresztowano P-ę w Grodzisku Wielkopolskim. Po zwolnieniu w r. 1922 został funkcjonariuszem Komitetu Okręgowego (KO) KPRP w Zagłębiu Dąbrowskim. Aresztowany ponownie i skazany na 6 miesięcy więzienia, wyrok odbył w r. 1923 w poznańskim więzieniu przy ul. Młyńskiej. W l. 1923–4 pełnił odpowiedzialną funkcję sekretarza KO KPRP w Poznaniu. Wyjeżdżał w sprawach organizacyjnych do Krakowa, Warszawy i Kołomyi. W r. 1924 był też sekretarzem Oddziału Związku Zawodowego Robotników Przemysłu Skórzanego, chociaż pracował również wśród metalowców. W r. 1925 był przewodniczącym poznańskiego Związku Robotników Przemysłu Budowlanego. Potocznie nazywano go «Dziadkiem». We wrześniu 1925 kierował akcją wyborczą Lewicy Związków Zawodowych do Rady Miejskiej w Poznaniu; kandydował z tej listy na pierwszym miejscu. W l. 1923–5 pełnił jednocześnie funkcję zastępcy członka KC KPRP, wybrany do władz partyjnych na II Zjeździe KPRP na przełomie września i października 1923. W Zjeździe uczestniczył jako przedstawiciel Okręgu Zagłębia Dąbrowskiego, występując pod pseud. Korzycki i Paweł. Brał również udział w III Kongresie Czerwonej Międzynarodówki Związków Zawodowych (Profinternu) w lipcu 1924 oraz w V Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej na przełomie lipca i sierpnia 1924. Wkrótce potem, aresztowany w październiku 1924, przebywał w więzieniu poznańskim 4 miesiące. Poważniejsze konsekwencje pociągnęła za sobą wpadka na jednym z posiedzeń Centralnego Wydziału Zawodowego KPRP 8 XI 1925 w Warszawie. Stołeczny Sąd Okręgowy skazał go wyrokiem z dn. 22 IX 1926 na 4 lata ciężkiego więzienia, które odsiadywał w więzieniu na Mokotowie.
Po zwolnieniu na mocy amnestii w lipcu 1928 P. wrócił do pracy społecznej i politycznej w Poznaniu; objął ponownie funkcję sekretarza KO Komunistycznej Partii Polski (KPP) Poznań-Pomorze, był też członkiem KO PPS-Lewicy w Poznaniu oraz sekretarzem okręgowym Związku Zawodowego Pracowników Transportowych i Spedycyjnych. Dn. 1 XI 1929 został na krótko aresztowany i zwolniony z braku dowodów. W związku z grożącym mu ponownym aresztowaniem i złym stanem zdrowia wyjechał w r. 1929 na polecenie KC KPP do Związku Radzieckiego. W Moskwie pracował w Zakładach «Stalmost». Został członkiem Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) ze stażem partyjnym zaliczonym od r. 1906. Działał w Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR). Otrzymał również rekomendację do Stowarzyszenia Starych Bolszewików. Wkrótce jednak zachorował. Zmarł w Moskwie 21 IX 1930 i tam też został pochowany. Obszerne artykuły nekrologowe poświęciły mu m. in. moskiewskie „Z Pola Walki” (1932 nr 13) i „Trybuna Radziecka”. Po drugiej wojnie światowej imieniem P-y nazwano jedną z ulic Poznania.
P. żonaty był dwukrotnie. W r. 1897 ożenił się ze Stanisławą Rachwalską (1875–1919), po jej śmierci zaś z nauczycielką Stefanią Jamrozy (1889–1942). Z pierwszego małżeństwa miał pięcioro dzieci: Irenę i Bogusława, zmarłych we wczesnych latach dziecinnych, oraz Apolonię (ur. 1898, zamężną Łobzowską), Stefana (1901–1916) i najmłodszego Tadeusza (16 III 1905 – 24 VI 1979), działacza komunistycznego, żołnierza Armii Czerwonej i Ludowego WP, po wyzwoleniu szefa Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w woj. warszawskim, a w l. 1948–60 m. in. pracownika fabryki «Ursus», Biura Pełnomocnika Rządu d/s Budowy Pałacu Kultury i Nauki, Polskiej Misji w Komisji Nadzorczej Państw Neutralnych w Korei.
Fot. w: Paszta T., Z pokolenia w pokolenie, W. 1976 s. 224–5; – Czubiński A., Makowski E., Klasowy ruch robotniczy w Wielkopolsce w okresie II Rzeczypospolitej, T. 1: Lata 1918–1928, P. 1963 s. 245, 326; Czubiński A., Olszewski M., Z rewolucyjnych tradycji Poznańskiego, P. 1959 s. 66–9 (fot.); Iwański G., Powstanie i działalność Związku Proletariatu Miast i Wsi 1922–1925, W. 1974; Świetlikowa F., Centralne instancje partyjne KPP w latach 1918–1938, „Z Pola Walki” 1969 nr 4; taż, Komunistyczna Partia Robotnicza Polski 1918–1923, W. 1968; Zakrzewski W., Nazwy osobowe i historyczne ulic Poznania, P. 1971 s. 64–5; – Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1973, 1975 I, II; II Zjazd Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (19 IX – 2 X 1923). Protokoły obrad i uchwały, W. 1968 (fot.); Kartki robotniczych wspomnień…, Wybór i oprac. A. Czubiński, M. Olszewski, P. 1972 s. 71–2, 77, 89–90; Łęczycki F., Mojej ankiety personalnej punkt 35, W. 1969; Paszta T., Z pokolenia w pokolenie, W. 1976 s. 10–27, 29–31, 36–42, 50–5, 57, 224; PPS-Lewica, 1926–1931, Materiały źródłowe, Oprac. L. Hass, W. 1963 s. 504; – „Katorga i Ssylka” 1930 nr 11 (72), (nekrolog); „Metalowiec” 1919 nr 27; „Naprzód” 1921 nr 162; „Poufny Przegl. Inwigilacyjny” 1930 nr 461, 1932 nr 597; „Prawda” (Moskwa) 1930 nr 264 (nekrolog); „Tryb. Ludu” 1965 nr 39 (fot.); „Tryb. Radziecka” 1930 nr 105 s. 4; „Z Pola Walki” 1958 nr 3, 4, 1959 nr 1, 4, 1960 nr 3, 1967 nr 4, 1968 nr 2; – AGAD: Prokurator Warszawskiej Izby Sądowej 7850; Arch. Państw. w Kr.: StGKr 143, UWKr 265, KW PPKr 133, spraw. za październik i listopad 1921; Arch. Państw. w W.: Warszawski Gubernialny Zarząd Żandarmerii 345 i 346; Centr. Arch. KC PZPR: t. os. nr 4475 (m. in. rys Moich wspomnień J. P-y, doprowadzony do stycznia 1928, 36 stron), Więzienie Mokotów teczka 1405; – Informacje syna Tadeusza Paszty z Warszawy i proboszcza Parafii Kościoła Rzymskokatol. w Nawarzycach.
Andrzej Pilch