Sapieha Kazimierz Jan Paweł (czasem Jan Kazimierz) h. Lis (ok. 1642–1720), wojewoda wileński, hetman w. lit. Był najstarszym synem Pawła Jana (zob.) i Anny Barbary z Kopciów, bratem Benedykta Pawła (zob.), Franciszka Stefana (zob.) i Leona Bazylego (zob.). Podawana dotychczas data jego urodzin (1637) jest mylna. Wprawdzie krewni uważali, iż S. zmarł w wieku 85 l., a więc musiałby się urodzić ok. r. 1635, niemniej jednak biorąc pod uwagę zawarcie przez jego ojca małżeństwa z Kopciówną na przełomie l. 1641 i 1642 trzeba przyjąć jako datę ur. S-y 1642 r. Jego ojcem chrzestnym był marszałek nadw. Kazimierz Leon Sapieha, przyszły podkanclerzy.

W r. 1648 ojciec zabrał S-ę na sejm elekcyjny, a następnie umieścił jego podpis na liście elektorów z woj. witebskiego. Potem S. wychowywał się zapewne na dworze ojca chrzestnego, kuzyna Kazimierza Leona (zob.) pod kierunkiem Klaudiusza de Lespinasse. We wrześniu 1657 (wraz z bratem Benedyktem) wyjechał na studia do Grazu. Tamże, stając w obronie jednego ze swych dworzan, został publicznie obrażony przez oficera cesarskiego (1658). Doprowadziło to do przejściowego ochłodzenia stosunków między jego ojcem a dworem wiedeńskim, który następnie sprawę tę załagodził. Już w końcu 1658 r. występował S. z tytułem star. wołpieńskiego. Dn. 9 (wg J. Wolffa) lub 11 (wg dyplomu?) XI 1659 został cześnikiem, a 20 VII 1661 podstolim lit.; nadaniem tego urzędu Jan Kazimierz chciał pozyskać jego ojca, pozostającego wówczas w opozycji do dworu. W końcu 1660 r. został S. wysłany na dalsze studia i 9 I 1661 zapisał się (z tytułem m. in. starosty brzeskiego lit., o którego otrzymaniu przezeń nic nie wiemy) na uniwersytet w Lowanium. Stamtąd w towarzystwie Teodora Skuminowicza wyjechał wraz z braćmi Benedyktem i Franciszkiem do Francji i w końcu kwietnia 1663 przybył do Paryża. Do kraju wrócił S. dopiero wiosną 1664, a już 26 (22) XI t. r. otrzymał podskarbstwo nadworne lit. Pierwszy raz zasiadł w izbie poselskiej na sejmie 1664/65 r. jako poseł z woj. brzeskiego lit. Dn. 18 I 1665 mianowany został star. grodowym brzeskim. T. r. posłował z Lidy na konwokację grodzieńską i 11 VII zakwestionował legalność tego zjazdu. Po śmierci ojca znalazł się w bardzo trudnej sytuacji z powodu wrogości Paców i wspierającego ich dworu. Był zwolennikiem zacieśnienia stosunków z Radziwiłłami i wspólnej z nimi walki z dominacją pacowską. W r. 1665 bezskutecznie zabiegał o rękę najbogatszej panny na Litwie – Anny Marii Radziwiłłówny, córki Janusza. Posłował z woj. brzeskiego lit. na sejm wiosenny, a zapewne z pow. wołkowyskiego na sejm jesienny 1666 r. Wiosną 1667 uważany był za przeciwnika elekcji Francuza i w ślad za Radziwiłłami opowiedział się za kandydaturą Filipa Wilhelma ks. neuburskiego. Ślub S-y z Krystyną Barbarą Hlebowiczówną, córką star. żmudzkiego Jerzego Karola (zob.), odbyty 12 VI 1667 w Wilnie, stał się okazją do wielkiego zjazdu opozycji w Wilnie.

W r. 1668, po abdykacji Jana Kazimierza, był S. posłem z woj. wileńskiego na konwokację warszawską i podpisał konfederację generalną. Również z woj. wileńskiego posłował w r. 1669 na elekcję, na której należał do zwolenników ks. Filipa Wilhelma, aczkolwiek niektórzy uważali go za stronnika Kondeusza. Ostatecznie podpisał jednak obiór Michała Korybuta. Po śmierci teścia objął S. z racji starszeństwa przywództwo fakcji rodzinnej, ale nie cieszył się jeszcze ani szerszym poparciem, ani prestiżem wśród magnaterii lit. W sierpniu 1669 tylko dzięki szwagrowi Marcjanowi Aleksandrowi Ogińskiemu (zob.) wybrany został na posła woj. trockiego na sejm koronacyjny, gdyż w Wilnie i Wołkowysku Pacom udało się nie dopuścić do jego elekcji. Jesienią t. r. bezskutecznie starał się o kaszt. wileńską. Na sejmie nadzwycz. w r. 1670 był posłem z pow. wołkowyskiego. Regalistyczna postawa i poparcie krewnych przyniosły mu w maju t. r. nominację królewską na woj. połockie, choć elekcja odbyła się dopiero 5 VI t. r. Mimo to 29 VII t. r. obrany został z Wołkowyska posłem na sejm zwycz. Wdał się na nim 25 X w bardzo ostry spór z Pacami o ekonomię szawelską. Kwestia Szawel była również rozważana na konwokacji lit. w Wilnie, w r. n. S. był jednym ze sprawców zerwania tych obrad. W konflikcie Michała Korybuta z opozycją w r. 1672 opowiedział się S. po stronie króla i na jego wezwanie zaciągał jesienią chorągiew pancerną. Wg Adama Przybosia miał być w obozie stronników króla pod Gołębiem (brak potwierdzenia źródłowego), 22 XI t. r. podpisał w Kobryniu akt konfederacji zawiązanej w jego obronie, został też jednym z marszałków prokrólewskiej konfederacji wojska lit., a na sejmie pacyfikacyjnym 1673 r. zgłosił swój akces do konfederacji gołąbskiej. Z sejmu tego wyznaczony został na deputata przy boku hetmanów lit. na najbliższą wyprawę wojenną. Przyprowadził na nią chorągwie: petyhorską, rajtarską, dragońską i piechoty węgierskiej. Wziął udział w bitwie pod Chocimiem 11 XI 1673.

Na elekcji 1674 r. S. reprezentował woj. połockie i w czasie obrad zaatakował hetmana Michała Kazimierza Paca, oskarżając go o nadużycia w przydziale hibern oraz o defraudację funduszy publicznych. Groził przy tym porzuceniem służby w armii lit. i przeniesieniem się do wojska kor. S. był zdecydowanym przeciwnikiem kandydatury Karola Lotaryńskiego, a stronnikiem Kondeusza. Ostatecznie jednak oddał głos na Jana Sobieskiego. Za pomoc w jego elekcji otrzymał z kasy francuskiej 13 tys. liwrów i zyskał wdzięczność nowego króla, który wkrótce poparł Sapiehów w walce z hegemonią Paców. S. wziął udział w kampanii jesiennej 1674 r. na Ukrainie i gdy 26 XI pod Bracławiem M. K. Pac z częścią armii lit. opuścił króla, S. nie poszedł w jego ślady i pozostał z własnymi chorągwiami w obozie. W czasie kampanii jesiennej 1675 r. wziął udział w radach senatu pod Czarnokozińcami 30 X, 1 i 7 XI. Na sejm koronacyjny w Krakowie w r. 1676 przybył już po wotach. Wyznaczono go wówczas na deputata do lustracji artylerii lit. Wraz z Michałem Czartoryskim, woj. wołyńskim, wyruszył w lutym 1678 w wielkim poselstwie do Moskwy w celu zawarcia pokoju wieczystego, sojuszu antytureckiego i odzyskania Kijowa. Dla zdobycia funduszów na tę podróż zastawił podobno trzy miasta. W rozmowach z dyplomatami moskiewskimi zajmował ugodową postawę – zadowalał się odszkodowaniem finansowym za utracone przez Rzpltą ziemie, żądał zwrotu Newla i Siebieża, a kwestię Kijowa gotów był odłożyć na później. W rokowaniach tych miał podobno reprezentować litewską rację stanu (proponował wojnę z Turcją w sojuszu z Rosją), co w pochopnych opiniach niektórych historyków zjednało mu opinię separatysty i naraziło na zarzut, że zamierzał doprowadzić do zerwania unii. W rezultacie długich rokowań podpisano 17 VIII 1678 traktat przedłużający traktat andruszowski. Relację z poselstwa złożył królowi 14 XI 1678 na Podlasiu. S. uczestniczył w sejmie grodzieńskim 1678/9 r. i w swym antykrólewskim wotum opowiedział się za zmianą polityki zagranicznej, za wojną z Turcją, przeciw sojuszowi ze Szwecją i za dotrzymaniem zobowiązań wobec elektora brandenburskiego. Zażądał też ograniczenia działania dyplomatów francuskich w Rzpltej. Równocześnie wystąpił z ostrą krytyką hetmana Paca za jego warcholstwo. Dn. 1 II 1679 wyznaczony został przez króla na komisarza z senatu do rokowań z przybyłym do Warszawy poselstwem moskiewskim. Starając się o urząd star. generalnego żmudzkiego, wbrew zdecydowanemu sprzeciwowi Paców, S. prowadził w t. r. rokowania z Dominikiem Mikołajem Radziwiłłem chcąc odsprzedać mu woj. połockie za 100 tys. złp. Z końcem 1680 r. przewodniczył sejmikowi przedsejmowemu w Grodnie. W czasie sejmu warszawskiego S. otrzymał 23 I 1681 buławę polną lit.

Był S. zdecydowanym przeciwnikiem małżeństwa Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny z margrabią Ludwikiem Hohenzollernem i domagał się jej ukarania poprzez konfiskatę dóbr, sam planował zajazd części z nich. Ostatecznie zgodził się, za poważne korzyści finansowe, na ugodę z opiekunami księżniczki. Wziął udział w radach senatu w Warszawie 31 V i 9 VI 1681. Latem t. r. uczestniczył w pracach komisji wojskowej. Dn. 1 IX t. r. na sejmiku w Rosieniach wybrano go na star. generalnego żmudzkiego. W maju (przed 22) 1682 otrzymał urząd woj. wileńskiego i obietnicę buławy wielkiej. Przewodniczył komisji skarbowo-wojskowej obradującej w Grodnie na przełomie czerwca i lipca, a następnie po limicie – od 6 X. Dn. 25 VII wyznaczony został przez króla do komisji mającej zbadać okoliczności zburzenia 2 IV t. r. przez studentów Akad. Wileńskiej i pospólstwo zboru ewangelicko-reformowanego na przedmieściu Wilna za Bramą Trocką. W r. 1686, gdy wreszcie po czterech latach sporów uzgodniono dekret Komisji skazujący tylko 2 ze sprawców na śmierć i zezwalający na odbudowę zboru, ale bez krzyża, S. nie zgodził się go podpisać «dla precedencji». Uchodził za protektora różnowierców w administrowanych przez siebie w pewnym okresie dobrach neuburskich.

Zdobywszy, m. in. dzięki wydatnej pomocy Jana III, hegemonię na Litwie Sapiehowie nie widzieli już korzyści w popieraniu poczynań króla, którego zamysłów politycznych nie podzielali, a przy tym coraz bardziej nie podobały się im jego ambicje dynastyczne. W 2. poł. 1682 r. został S. zwerbowany przez Jana Andrzeja Morsztyna do stronnictwa francuskiego, odbudowanego po przybyciu do Warszawy ambasadora Francji F. de Vitry. Wziął udział w sejmie 1683 r., już w styczniu tytułował się hetmanem w. lit., chociaż nominację otrzymał dopiero 15 II t. r. Nadanie to miało zatrzymać go w obozie dworskim, a także powstrzymać od storpedowania sojuszu z Austrią. W tym też celu rezydent cesarski J. Ch. Zierowsky przekazał mu pewną sumę. Wkrótce jednak S. popadł w konflikt z królem, tym razem z powodu przedłożonego mu przez S-ę komputu armii lit. Natychmiast więc po otrzymaniu buławy wielkiej S. zawiadomił de Vitry’ego, że Francja może liczyć na pomoc jego rodziny i ślubował wierność Ludwikowi XIV. Wiadomość o tym skłoniła Jana III do rozprawy ze stronnictwem francuskim przez wytoczenie procesu J. A. Morsztynowi. S. oficjalnie odciął się wówczas od związków z Wersalem. W rzeczywistości nie zaniechał jednak współpracy z Francją na gruncie polityki antyaustriackiej, chociaż 31 III podpisał traktat przymierza z cesarzem Leopoldem I. Nie był entuzjastą wyprawy na odsiecz Wiednia, lecz przypuszczenia, że celowo ją bojkotował, nie są w pełni uzasadnione. Skarb litewski miał bowiem rzeczywiście ogromne trudności ze ściągnięciem podatków na opłacenie powiększonej armii. Obradująca w połowie 1683 r. w Grodnie pod dyrekcją S-y komisja skarbowo-wojskowa musiała limitować się do lutego r. n. nie mogąc zdobyć funduszy na wojsko. Dzięki ogromnemu wysiłkowi finansowemu magnaterii lit. (sam S. wystawił 9 jednostek liczących 2200 ludzi) udało się w końcu S-że skoncentrować pod Janowem Podlaskim we wrześniu 1683 ok. dziesięciotysięczną armię, z którą powoli ruszył w kierunku Krakowa (był tu od 16 do 27 IX) i dalej na Słowację, przekroczywszy granicę dopiero 4 X. Po rozbiciu niewielkich sił kuruców (powstańców węgierskich) oblegających Zamek Orawski ruszył na Orawę, pozwalając wojsku na rabunki i gwałty. Być może miało to na celu storpedowanie pertraktacji prowadzonych przez Sobieskiego z E. Tökölym.

Mimo wezwań królewskich S. nie spieszył się do połączenia swej armii z koronną, ociągał się też z działaniami zbrojnymi przeciw powstańcom węgierskim i chętnie zawarł rozejm z żupanem trenczyńskim Illyeshazym. Dopiero 7 XI S. dotarł do Levic, gdzie spotkał się z ks. Karolem Lotaryńskim, a 15 XI przybył do obozu królewskiego pod Filakovem. Świadectwem jawnego lekceważenia Jana III przez S-ę było niestawienie się przez niego 22 XI z armią lit. na umówiony uroczysty przegląd wojska pod Rimavską Sobotą. Uczestniczył 6 XII pod Preszowem w naradzie dowódców, na której zadecydowano o rozłożeniu wojsk na leża i pozostawieniu oddziałów lit. na Słowacji. Sam S. chory wrócił do kraju. Wkrótce przyłączył się do grona przeciwników króla, którzy oskarżali go o wyniszczanie wojsk. Dwór w odwecie oskarżył wiosną 1684 S-ę o sabotowanie rozkazów królewskich, co jeszcze bardziej utwierdziło go w opozycji. Podjęta przez Marcjana Ogińskiego próba pogodzenia S-y z Janem III nie dała rezultatu. Był on bowiem zdecydowanie przeciwny próbom poprawy stosunków króla z Francją i nie reagował na wezwania do przybycia do Warszawy. Od połowy lat osiemdziesiątych przez ponad 10 lat jako formalny przywódca fakcji rodzinnej (faktycznym był jego brat Benedykt) uchodził za pierwszą osobę na Litwie. Łamał tu bezwzględnie wszelki opór i nieposluszeństwo przy pomocy podległego sobie wojska lub przez przekupstwa. Taki sposób sprawowania władzy wymagał ogromnych funduszy, które czerpał z dóbr własnych, skarbu publicznego i chętnie przyjmowanych jurgieltów od obcych dworów.

S. wziął udział w kampanii letnio-jesiennej 1684 r. przeciw Turkom. Starał się udaremniać poczynania króla. Na radzie senatu 29 IX między Żwańcem a Chocimiem zaproponował, by sejm rozstrzygnął, czy Jan III ma podjąć się zaproponowanej przez cesarza mediacji w konflikcie między Francją, a Hiszpanią i cesarstwem. Dn. 11 X odniósł zwycięstwo w potyczce pod Kamieńcem. Uczestniczył w radach senatu pod Czortkowem 22 i pod Niezborodami 26 i 27 X t. r. W pocz. grudnia na czele niewielkich sił miał rozbić Tatarów pod Zbarażem (?). W walce z Sobieskim wykorzystał fakt zwołania przez króla sejmu w r. 1685 do Warszawy zamiast do Grodna. Wziął udział w odbytej 6–7 II t. r. w Słonimiu «konsultacji» opozycji lit., skąd wysłano do Warszawy posłów z protestem przeciw temu. Z jego m. in. inspiracji większość posłów lit. zebrana w Grodnie postanowiła sejm zbojkotować. Na odbytej 30 VI t. r. radzie senatu w Wilanowie opowiedział się za wysłaniem poselstwa do Francji o pomoc, ale wyłącznie finansową, i to pod warunkiem, że w instrukcji dla posła nie będzie nic szkodliwego dla Ligi Świętej. Przewodniczył obradującemu 14 VIII 1685 sejmikowi woj. połockiego, pilnując, aby wojewodą obrano Dominika Słuszkę. Zapewne jako deputat z woj. wileńskiego został w r. 1686 wybrany na marszałka Trybunału Lit., co wykorzystał do rozprawy z podkanclerzym lit. D. M. Radziwiłłem, stronnikiem królewskim. Planował osobisty udział w kampanii mołdawskiej 1686 r., lecz ostatecznie z tego zrezygnował i wysłał tylko wojsko w Józefem Bogusławem Słuszką. Wykorzystał to Jan III i na grudniowej radzie senatu we Lwowie ostro zaatakował jego postępowanie. W odpowiedzi S., który przewodniczył obradom sejmiku gromnicznego w Wilnie w r. 1687, spowodował wysłanie poselstwa do króla z żądaniami zwołania sejmu i ostrą krytyką jego polityki. Zorganizował też podobne poselstwa z innych sejmików.

Wobec choroby Jana III i spodziewanego bezkrólewia S. był jednym z twórców powstałego latem lub jesienią t. r. aktu opozycji o ekskluzji «Piasta» (Jakuba) od udziału w przyszłej elekcji. Sapiehowie porozumiewali się w tej sprawie z Berlinem i Wiedniem. Tzw. pierwszego skryptu spiskowego (warszawskiego) S. jednak nie podpisał. Jesienią t. r. uczestniczył w kampanii przeciw Turkom pod Kamieńcem. Na sejm grodzieński 1688 r. przybył z opóźnieniem, ale zdecydowany był pokrzyżować wszelkie plany dworu, na co wskazywało postępowanie jego stronników w izbie poselskiej. Podpisał wówczas tzw. drugi akt spisku antykrólewskiego. Na posejmowej radzie senatu 15 III wypowiadał się tylko w sprawach wojska. Uczestniczył w kampanii letniej pod Kamieńcem i Żwańcem, gdzie w bitwie z Tatarami 18 VIII t. r. dowodził lewym skrzydłem i szybko odniósł sukces. Gdy jednak otrzymał relację z wiedeńskiej misji jednego ze swoich zaufanych współpracowników, zmienił zapatrywanie na dalszy przebieg kampanii i jako jedyny na radzie wojennej 13 IX sprzeciwił się planowanej przez króla wyprawie na Wołoszczyznę i blokadzie Kamieńca. Dworowi zależało jednak na poparciu Sapiehów w sprawie odebrania dóbr L. K. Radziwiłłównie, która zerwawszy zaręczyny z Jakubem Sobieskim poślubiła (10 VIII 1688) Karola Filipa neuburskiego. Toteż Jan III dążył do pozyskania sobie S-y; stosowny projekt w tej kwestii ułożył Stanisław Antoni Szczuka. S. wracając w październiku z obozu uchylił się co prawda od spotkania z królem, ale prowadził z nim dalej rokowania. Ostatecznie jednak zerwał je pod wpływem awansów dla rodziny płynących z Wiednia i kazał zajechać dobra neuburskie, aby uniemożliwić przejęcie ich przez króla. W myśl umowy z ks. neuburskim otrzymał za to 60 tys. talarów. Na sejmie 1688/89 r. jego ludzie sprzeciwiali się objęciu fortec w tych dobrach przez żołnierzy podległych Janowi III, tamowali obrady i blokowali wszelkie poczynania stronników dworu. W rewanżu król poruszył sprawę tzw. spisków warszawskiego i grodzieńskiego, a jego stronnicy zaatakowali S-ę za grabieże wojska lit. i domagali się sądu nad hetmanem oraz ograniczenia jego władzy. W tej sytuacji Sapiehowie, po długich rozważaniach, doprowadzili do zerwania sejmu. S. uczestniczył w posejmowej radzie senatu (5–15 IV t. r.), a następnie przewodniczył obradom komisji skarbowo-wojskowej. Zapewne jako deputat z Wilna i z Wołkowyska został marszałkiem Trybunału Lit. Przed sejmikami relacyjnymi ostro występował przeciw królowi, którego równocześnie ze względów taktycznych bronił jego brat Benedykt. W lipcu t. r. ruszył S. z wojskiem na wyprawę pod Kamieniec, ale po niepowodzeniu dwu szturmów i na wieść o marszu Tatarów wrócił w październiku na Litwę. Próbował wówczas pogodzić się z Sobieskimi i polecał im swe służby.

W r. 1690 prowadził S. rokowania z posłami francuskimi o przystąpienie do organizowanego przez nich stronnictwa, którego celem było m. in. przeciwdziałanie neuburskiemu małżeństwu Jakuba Sobieskiego i umacnianiu się wpływów cesarskich w Rzpltej. Zarazem jednak utrzymywał dalej dobre stosunki z Wiedniem i Berlinem. Na sejmie t. r. jego antydworskie zapędy tamował rezydent cesarski G. Schiemunsky. Skandal wywołany przez próbujących zerwać sejm emisariuszy francuskich J. Gravelle’a i J. G. du Teila zmusił S-ę do ostrego potępienia Francji, publicznego wyparcia się związków z Wersalem. W końcu t. r. i na początku 1691 r. uczestniczył w obradach komisji skarbowo-wojskowej w Wilnie, wówczas to zawarł ponownie układ z Francją, przypieczętowany małżeństwem jego syna Aleksandra z córką F. de Bethune’a. S. zobowiązał się m. in. do przeciwdziałania elekcji kandydata austriackiego po śmierci Jana III, powstrzymania się od udziału w najbliższej kampanii i zabiegania o pokój z Turcją. Wziął wprawdzie udział w wyprawie na Mołdawię w r. 1691, ale 2 X t. r. na radzie wojennej pod Tirgu Frumos wypowiedział się przeciw kontynuowaniu kampanii. Sprzeciwił się też planowi Jana III, by wysłać korpus do Jass. W r. 1692 przewodniczył obradom komisji skarbowo-wojskowej w Wilnie. Na radzie senatu w sierpniu t. r. w Jaworowie opowiedział się przeciw zawarciu pokoju partykularnego z Turcją za pośrednictwem chana. Obawiał się bowiem, że może to narazić Rzpltą na wojnę z Rosją, czemu był zdecydowanie przeciwny. Spowodowało to jego ostry spór ze Stanisławem Jabłonowskim i odłożenie decyzji do sejmu.

W końcu r. 1692 Sapiehowie przystąpili do montowania w oparciu o Wiedeń kolejnej akcji przeciw Janowi III, aby przeciwstawić się jego planom opuszczenia Ligi Świętej. Atak przypuszczono na sejmie grodzieńskim 1693 r. posłużywszy się m. in. sprawą oskarżonego o bluźnierstwo Żyda Jakuba Becala, faktora Sobieskich, administratora ceł królewskich i kor. S. czuwał, aby nie uchwalono niczego, co mogłoby być korzystne dla króla, a w końcu doprowadził do zerwania obrad z powodu ataków opozycji lit. na postępowanie podległego mu wojska. W odpowiedzi Sobieski spowodował protest bpa wileńskiego Konstantego Kazimierza Brzostowskiego przeciw kwaterowaniu przez S-ę wojska w dobrach biskupich. S. zapewne celowo dążył do starcia, by ostatecznie rozprawić się z coraz silniejszą opozycją antysapieżyńską na Litwie i upokorzyć stojącego za nią króla. Być może krótko (na przełomie sierpnia i września 1693) był w obozie wojska lit. uczestniczącego w kampanii przeciw Tatarom, a po jej zakończeniu ponownie rozłożył część oddziałów w dobrach biskupich. Było to niezgodne z decyzją sejmu 1690 r. o lokowaniu wojska na pograniczu, lecz z prawnego punktu widzenia postępowaniu S-y niewiele można było zarzucić. Mimo to 30 X 1693 Jan III z oskarżenia bpa Brzostowskiego wydał mandat pozywający S-ę przed sąd sejmowy. S. zmobilizował wówczas swych stronników i uzyskał zdecydowane poparcie nie tylko wśród szlachty lit. Do nowego starcia miało dojść na kolejnym sejmie zwołanym w t. r., ale chory król nie przybył do Warszawy. S. był jednym z inspiratorów uchwalonej w grudniu protestacji senatorów i posłów przeciw zaczęciu sejmu pod nieobecność króla i poczynaniom bpa Brzostowskiego. W r. 1694 przewodniczył obradom sejmiku gromnicznego, z którego wysłano posłów do króla z krytyką posunięć stronników dworu i obroną Sapiehów. Królowi udało się jednak uzyskać potępienie Sapiehów przez radę senatorów-rezydentów 5 III t. r., a bp Brzostowski 18 IV t. r. obłożył S-ę interdyktem. S. jednak skłonił duchowieństwo zakonne, by interdyktu tego nie uznało. Złożył też protestację w obu Trybunałach. Co więcej, znalazł poparcie u opłacanego przez siebie prymasa Michała Radziejowskiego, który 26 IV zawiesił karę kościelną. S. odrzucił wtedy pośrednictwo nuncjusza A. Santa Croce i odwołał się do Rzymu, dążąc do skompromitowania Brzostowskiego i króla. Po stronie hetmana stanęło też zdecydowanie wojsko lit. S. poprowadził je na kolejną wyprawę wojenną pod Kamieniec w sierpniu t. r. Dn. 6 X t. r. pokonał za Dniestrem korpus turecki. Dn. 10 X obecni w obozie hetmani skierowali list do papieża w obronie S-y, a przeciw oskarżeniom Brzostowskiego. Tryumfalny powrót hetmana do Wilna został uczczony z pompą, niewspółmiernie wielką w stosunku do osiągniętego sukcesu.

Do decydującego starcia z królem i Brzostowskim przygotowywał się S. na sejmie 1695 r. Do Warszawy przybył otoczony liczną zbrojną świtą. Jego stronnicy sterroryzowali stolicę, a S-ę traktowali jako władcę, nazywając Kazimierzem IV. Próby pogodzenia S-y z Janem III i Brzostowskim, który mocno złagodził swe żądania, nie przyniosły rezultatu. Stronnicy hetmana nie dopuścili do zaczęcia obrad sejmu. Sapiehowie złożyli wówczas ambasadorowi francuskiemu M. Polignakowi ofertę współpracy w zamian za 50 tys. liwrów dla każdego z nich. Nie uląkł się S. nawet wysuwanej przez dwór groźby zwołania pospolitego ruszenia i sejmu konnego. Do kolejnej próby sił między S-ą a dworem doszło na tle jego zatargu z podkanclerzym lit. Karolem Stanisławem Radziwiłłem, który wystąpił z pretensjami do pozostałych po śmierci L. K. Radziwiłłówny (20 III 1695) tzw. dóbr neuburskich, choć najsilniejsze podstawy prawne do sukcesji miała żona (po matce Radziwiłłównie) i dzieci S-y. Gdy K. S. Radziwiłł rozpoczął w maju t. r. zajeżdżanie owych dóbr, został wkrótce powstrzymany i rozbity przez oddziały wysłane przez hetmana lit. W odpowiedzi zaś na decyzję rady senatu (18–20 IV) przyznającą opiekę nad dobrami neuburskimi królowi, S. uzyskał 21 IV korzystny dla siebie wyrok Trybunału Lit., a 17 V kontumację na Radziwiłłach za najazd na dobra słuckie. Przebieg sejmików relacyjnych unaocznił ogromne wpływy Sapiehów na Litwie. Sam hetman z silnym oddziałem wojska na początku czerwca t. r. wziął udział w sejmiku żmudzkim w Rosieniach i uniemożliwił jego zerwanie przez opozycję. We wrześniu t. r. zamierzał wziąć udział w wyprawie przeciw Turkom, już jednak po pięciu dniach, zostawiwszy siły lit. pod dowództwem hetmana polnego J. B. Słuszki, powrócił na Litwę.

Kłopoty z uzyskaniem pomocy od Ludwika XIV dla opozycji i konsolidacja przeciwników na Litwie skłoniła jednak Sapiehów do szukania zgody z dworem, a zwłaszcza z ciągle liczącą na ich pomoc w planach dynastycznych królową. Ostatecznie więc 6 XII t. r. doszło do ustalenia warunków ugody między S-ą a bpem Brzostowskim, gdy jednak następnie Brzostowski za namową Jana III warunki te odrzucił, rozgniewany S. opuścił Warszawę. Próby pogodzenia adwersarzy były kontynuowane w maju 1696 w Wilnie, ale tym razem S-ę buntował brat Benedykt.

Po śmierci Jana III S. wymieniany był jako jeden z kandydatów do ręki owdowiałej królowej i do korony. Na sejm konwokacyjny przybył do Warszawy z ogromnym przepychem. Przy pośrednictwie nuncjusza G. A. Davii pogodził się ostatecznie z Brzostowskim, a następnie z Radziwiłłami; gdy 17 X t. r. zawiązała się za sprawą Pociejów i Ogińskich konfederacja wojskowa na Litwie, oskarżył królową o jej inspirowanie. Dn. 24 X t. r. podpisał z Polignakiem układ o poparciu kandydatury ks. Franciszka de Conti do tronu. Następnie zgromadził w Grodnie wierne sobie wojska i rozpoczął działania zbrojne przeciw konfederatom, nie wahając się przy tym prosić o wsparcie militarne elektora brandenburskiego. Ostatecznie obległ Grzegorza Ogińskiego w Brześciu Lit. i szantażując go ujawnieniem dokumentów o powiązaniach z królową, zmusił 26 XI t. r. do kapitulacji.

W początku marca 1697 w Wilnie uczestniczył w sesji wojska lit., które zadeklarowało mu swe całkowite oddanie. Podczas sejmu elekcyjnego S., stale namawiany do porzucenia obozu francuskiego, zaczął się wahać, wyraźnie narzekał na opieszałość Wersalu w nadsyłaniu funduszy, skłaniał się to na stronę Fryderyka Wilhelma ks. neuburskiego, to elektora saskiego Fryderyka Augusta I, to ks. badeńskiego Ludwika. Pod wpływem perswazji Polignaka i stronników Francji zgodził się poprzeć Contiego, ale w dniu elekcji (27 VI) zajął postawę neutralną, tłumacząc się chęcią pogodzenia zwaśnionych, a podobno obawiając się groźby interwencji rosyjskiej, brandenburskiej i cesarskiej. Skłoniony m. in. przez brata Benedykta podpisał elekcję Contiego. Gotów był go porzucić pod wpływem zwolenników kandydatury saskiej i proponował kompromisowy obiór ks. badeńskiego, co spotkało się zc zdecydowanym sprzeciwem prymasa M. Radziejowskiego i brata Benedykta. Te ciągłe jego wahania bardzo osłabiły stronnictwo profrancuskie. W końcu podpisał 5 VII t. r. akt poparcia wolnej elekcji Contiego, czym jednoznacznie opowiedział się przeciw Wettynowi. Na warszawskim zjeździe kontystów, mającym być potwierdzeniem wyboru ich kandydata, S. został wybrany 28 VIII t. r. na naczelnego wodza sił zawiązanego przez nich rokoszu, ale wymówił się od objęcia tej funkcji brakiem pieniędzy na wojsko. Podpisał jednak akt rokoszu z 26 VIII. Zobowiązał się też do militarnego wsparcia Contiego w zamian za żołd dla wojska za dwie ćwierci i 50 tys. talarów dla siebie. Prymas wyznaczył go też do przewodniczenia obradom mającego odbyć się 10 X t. r. zjazdu rokoszan lit. Już jednak we wrześniu S. zaczął się ponownie wahać, którego z kandydatów poprzeć i podobno wysłał emisariusza do Augusta II z zapewnieniami o swym oddaniu. Pod naciskiem brata Benedykta zgodził się wysłać do Contiego syna Aleksandra z obietnicą udzielania mu zbrojnego poparcia. Na nieudanym zjeździe garstki litewskich rokoszan w Grodnie nie wykazał się S. energią w obronie Contiego i z dużym opóźnieniem wysłał mu na pomoc korpus wojska lit. Wkrótce go zresztą wycofał skłoniony przez swego wieloletniego sprzymierzeńca, podskarbiego kor. Hieronima Lubomirskiego, który przeszedł już na stronę Sasa. Powstrzymał się od dalszych działań i oczekiwał na rozstrzygnięcie. Nie odwiodło go od tego nawet przybycie 21 X t. r. poselstwa od Contiego z pieniędzmi na wojsko i podpisanym traktatem zawartym przez Sapiehów z Polignakiem. Swoją postawę uzasadniał S. obawą przed wojną domową. Dopiero pod koniec listopada t. r. ostatecznie opowiedział się za Augustem II i skłonił wojsko lit. do jego uznania. W zamian za obietnicę żołdu pozyskał też poparcie wojska przeciwko republikantom (opozycji antysapieżyńskiej).

W styczniu 1698 S. przybył do Warszawy, został przyjęty przez króla, którego prosił o sąd nad G. Ogińskim. Po kilkudniowych pertraktacjach w sprawie zgody na Litwie, 28 I t. r. podpisał odpowiedni dokument i zaakceptował postanowienia koekwacji praw. Pogodził się też z J. B. Słuszką. Król w swej polityce postawił na Sapiehów, ale nie chciał, by hetman rozprawił się z opozycją. Dn. 3 III 1698 komisarze królewscy wydali w Szkudach uniwersał do wojska lit. pod komendą S-y wzywający do porzucenia go i podporządkowania się Ogińskiemu. S. skierował część wojska pod dowództwem syna Jerzego przeciw Ogińskiemu pod Kowno. Na początku sejmu pacyfikacyjnego t. r. przeprosił oficjalnie Augusta II. Nie zdołał jednak uzyskać od niego funduszy na opłacenie armii, która w czasie koła generalnego w Grodnie (2. poł. marca) przysięgła hetmanowi dozgonną wierność. W czerwcu t. r. na wezwanie Augusta II przybył do Warszawy dla zawarcia ugody z republikantami. We wrześniu t. r. udał się na wyprawę przeciw Turkom. Uczestniczył 17 IX w Brzeżanach w radzie senatu poświęconej kampanii wojennej i wydarzeniom na Litwie. Sprzeciwił się wówczas forsowanemu przez republikantów królewskiemu planowi wprowadzenia wojska saskiego do dóbr neuburskich i ekonomii na Litwie. Domagał się też od Augusta II przybycia na Litwę i uspokojenia republikantów. W czasie buntu armii kor. przeciw Sasom początkowo zgodził się pomóc królowi, lecz ostatecznie wycofał siły lit. pod Pomorzany. Po zakończonej kampanii król nie chciał podjąć decyzji co do miejsca stacjonowania oddziałów lit., które S. rozłożył pod Janowem (Podlaskim). S. wziął udział w pracach komisji skarbowej w Brześciu, która w pocz. listopada limitowała obrady. Próbował też zorganizować w Grodnie zjazd senatorów i szlachty lit., mający doprowadzić do pacyfikacji kraju. Gdy nie przyniosło to rezultatu, a republikanci zebrawszy wierne im siły i pospolite ruszenie rozpoczęli działania przeciw Sapiehom, na początku grudnia sprowadził wojsko pod Grodno, by się z nimi rozprawić. Oba wojska spotkały się 8 XII pod Kamionką. Próby mediacji podjęte przez bpa Brzostowskiego, mimo daleko idących ustępstw S-y, nie przyniosły rezultatu. Dn. 21 XII uszykował on więc wojsko do bitwy, ale naciski ze strony wysłanego przez Augusta II Jakuba Henryka Flemminga i groźna postawa wojska saskiego zmusiły go do przyjęcia mediacji i zawarcia ugody, do której doszło między Ławnem a Puzewiczami. Postanowienia jej zatwierdził przybyły do Grodna August II. S. musiał znacznie zredukować armię, potwierdzić koekwację praw i nową ordynację Trybunału. Chociaż zachował prerogatywy urzędu hetmańskiego, zdecydowanie protestował na pożegnalnej audiencji u króla w Grodnie 4 I 1699, a zwłaszcza w wydanym 16 II t. r. Manifeście…, przeciw tzw. laudum grodzieńskiemu.

Prawdopodobnie wiosną 1699 został S. pozyskany przez Flemminga dla królewskich planów zdobycia Inflant. W związku z tym czuł się uprawniony do nierespektowania ugody puzewickiej i na nowo zaciągał rozwiązane już oddziały wojskowe. Na sejmie 1699 r. wyznaczony został do deputacji mającej napisać skrypt ad archivum i na senatora rezydenta na okres od 1 V do 31 VII 1700, a także do komisji mającej rozpatrzyć sprawę zajęcia Elbląga przez Brandenburgię. Nie chciał jednak podpisać deklaracji tej komisji z 24 VIII t. r. przyznającej królowi Malbork i Połągę w zamian za pieniądze ofiarowane przez niego na wykup Elbląga. Podpisał manifest części senatorów i posłów przeciwko konstytucji sejmowej pt. „Immunitas dóbr duchownych wileńskiego, żmudzkiego i smoleńskiego biskupów”. W dn. 4 I – 5 II 1700 przewodniczył obradom Trybunału Skarbowego, który zajął się rewizją spraw podatkowych od r. 1667 i wykazał ogromne nadużycia finansowe czołowych działaczy republikanckich – Michała Kazimierza Kociełła i Ludwika Pocieja. W tej sytuacji podburzyli oni szlachtę przeciw Sapiehom demagogicznymi hasłami. S. nie dopuścił jednak do zerwania obrad mimo protestów republikantów i zamachu na jego życie podjętego przez Sebastiana Cedrowskiego.

Wobec coraz silniejszej opozycji na Litwie Sapiehowie, zerwawszy związki z Wersalem, zaczęli szukać pomocy u króla. Nie będąc jednak pewni Augusta Sasa, nawiązali bliskie kontakty z Wiedniem, tu upatrując dla siebie podpory. Kontakty te znalazły swój wyraz w nadaniu 14 IX 1700 S-że i jego rodzinie przez Leopolda I tytułu książęcego, którego S. jednakże nie używał. Równocześnie jednak Sapiehowie zabiegali o przychylność króla. S. obiecywał wsparcie militarne jego wyprawy przeciw Szwedom w Inflantach, a na radzie senatu w maju t. r. zgadzał się na rozpoczęcie wojny przez Augusta II. Dn. 3 VII obaj hetmani lit. dali królowi asekurację w sprawie korpusu posiłkowego liczącego ponad 3500 żołnierzy, który miał stanąć do jego dyspozycji do końca sierpnia w zamian za zapłatę po 30 tys. talarów dla każdego z hetmanów. Chcąc uspokoić sytuację na Litwie S. pogodził się z Kociełłem i 21 VIII podpisał w Wilnie sformowane przez republikantów „Punkta namówione ad unionem animorum...”. Nie mógł jednak wywiązać się w pełni ze zobowiązania pomocy militarnej królowi, co ten uznał za wynik nacisków ze strony Wiednia. Na pocz. października 1700 wziął S. udział w sejmiku popisowym wileńskim, na którym, mimo pewnych protestów, obrany został pułkownikiem wojewódzkim. Liczył, że ten akt poparcia skłoni republikantów do zaprzestania agitacji antysapieżyńskiej wśród szlachty. Widząc jednak, że przeciwnicy zmierzają do zbrojnej rozprawy z Sapiehami, hetman wydał uniwersały potępiające ich nielegalny zjazd na pospolite ruszenie, sam zaś zwołał pospolite ruszenie i swych stronników pod Wilno. Gromadził wojsko pod Grodnem i zapłacił mu za dwie ćwierci z własnych środków. Gdy próby pogodzenia zwaśnionych stron za pośrednictwem Jana Szembeka, referendarza kor., nie przyniosły rezultatu z powodu wygórowanych żądań republikantów, S. wyruszył 14 XI przeciw Michałowi i Januszowi Wiśniowieckim pod Olkieniki na czele 1 500 żołnierzy. Wznowiona mediacja ze strony bpa Brzostowskiego i in. tym razem odrzucona została przez S-ę, który pewny był sukcesu w starciu z siłami republikantów. W bitwie stoczonej pod Olkienikami 18 XI t. r. wziął udział, ale dowództwo powierzył synowi Michałowi. Widząc ogromną przewagę przeciwników i brak szans na zwycięstwo, uszedł do Wilna, skąd wyjechał do Birż, a następnie do Mitawy. Za pośrednictwem bpa warmińskiego Andrzeja Chryzostoma Załuskiego, u którego był w Heilsbergu (Lidzbark Warmiński), otrzymał S. od krajczego kor. Tomasza Dzialyńskiego eskortę na drogę do Warszawy, dokąd przybył 7 I 1701.

Uchwały zjazdu olkienickiego pozbawiły S-ę dóbr i urzędów, na radzie senatu (18–22 I) zwrócił się o pomoc przeciw bezprawnym działaniom republikantów, oddając się królowi pod opiekę. Jednocześnie bezskutecznie szukał poparcia Francji przeciw Sasowi i ostatecznie przeszedł na stronę opozycji. Był S. na pierwszym sejmie t. r., na którym daremnie próbowano pogodzić zwaśnione strony, ale ostatecznie pertraktacje przeniesiono do Wilna. Ponieważ nie zaczęły się one w terminie i ponownie zostały odroczone, na początku sierpnia wystosował S. list do króla Szwecji Karola XII, w którym skarżył się na prześladowania swej rodziny i prosił o pomoc. Na zjeździe grodzieńskim republikanci okazali 18 X sfałszowane pismo „Puncta do ugody …” Sapiehów (z podpisem S-y) z Ogińskimi, w którym obie rodziny postanawiały m. in. dążyć do usunięcia wojsk saskich z kraju, sprzeciwiać się wojnie ze Szwedami i wspólnie z nimi bronić wolności szlacheckiej. S. storpedował kolejne próby (podejmowane w Grodnie i w Warszawie) ugody z republikantami, nie chcąc iść na zbyt duże ustępstwa i utracić kontroli nad armią lit. i pospolitym ruszeniem. Zagroził przejściem na stronę Szwedów i wyjechał z Warszawy (grudzień 1701) do Lidzbarku Warmińskiego. Pod wpływem bpa Załuskiego postanowił jednak wstrzymać się z ostatecznym porzuceniem Augusta II do czasu sejmu. W wysłanym z Warmii liście prosił sejmujących o pomoc w odzyskaniu dóbr i urzędów. Wobec nacisku szlachty kor. popierającej Sapiehów doszło do wznowienia ich rokowań z republikantami; ukończono je 16 I 1702. S., który przybył na początku lutego t. r. do Warszawy, nie zaakceptował postanowień ugody.

Na radzie senatu w lutym 1702 republikanci zdecydowanie wystąpili przeciwko oddaniu S-że kontroli nad wojskiem i zwrotowi jego dóbr, co spowodowało ostateczne zerwanie hetmana w. lit. z Augustem II. Król oskarżył Sapiehów o zdradę i współpracę ze Szwedami. Sapiehowie wydawszy 6 III t. r. manifest uzasadniający podjęte kroki, spotkali się z Karolem XII 31 III pod Jurborkiem i uzyskali od niego zapewnienie pomocy. S. polecił prowadzić na Żmudzi werbunek do swego wojska, a sam towarzyszył Karolowi XII w jego marszu na Wilno i wjechał do niego 6 IV 1702. Uczestniczył w odparciu 16 IV ataku wojsk L. Pocieja na Wilno, a następnie w pogoni za nim dotarł do Olity. Wziął udział (jako kurier) w pertraktacjach między komisarzami Rzpltej a Karolem XII pod Olitą i Lejpunami. Dn. 1 V ufundował w Wilnie pod laską Krzysztofa Zawiszy Trybunał, z powodu jednak małej liczby deputatów trzeba go było zalimitować. W tym czasie podejmował bezskutecznie próby podporządkowania sobie armii lit. i pogodzenia się z republikantami. Uczestniczył wraz z posiłkującym go korpusem gen. C. G. Mörnera w rozpoczętej w połowie maja t. r. wyprawie przeciw M. Wiśniowieckiemu i G. Ogińskiemu. Dn. 26 VII pod Kamienną zaatakowany przez Wiśniowieckiego przegrał bitwę (wg relacji Wiśniowieckiego i anonimowego pamiętnika w B. Lit. Akad. Nauk w Wil.: Fond 17 nr 77; wg K. Zawiszy – S. zwyciężył) i wycofał się przez Prusy do stojącego pod Jurborkiem gen. G. J. Maydla. Początkowo zamierzał pozostać na Litwie, ale ponieważ Maydel nie mógł zostawić mu wojska, S. obawiając się republikantów wyruszył z nim na wezwanie Karola XII do Małopolski. Dotarł do woj. sandomierskiego w połowie października, dopiero jednak w początku grudnia spotkał się z królem szwedzkim w Gorzycach. Dn. 23 II 1703 Sapiehowie wystosowali do szlachty list, w którym dawali do zrozumienia, iż chcieliby zgody. August II był jednak nieprzejednany. Próba rehabilitacji na sejmie lubelskim w t. r. nie powiodła się, chociaż dano im czas na oczyszczenie z zarzutu zdrady i na 6 tygodni wstrzymano egzekucję wyroku odbierającego im definitywnie urzędy i dobra. Na początku sierpnia t. r. w imieniu rodziny wydał S. manifest, w którym wyrażał niezadowolenie z przebiegu i rezultatów owego sejmu i oskarżał króla oraz swych przeciwników o doprowadzenie do upadku Rzpltej.

Początkowo (sierpień 1702 – zima 1703) S. towarzyszył korpusowi gen. Maydla. Przebył z wojskiem szlak z Sandomierskiego pod Warszawę, następnie pod Toruń, zaś w sierpniu 1703 połączył się z operującym w Wielkopolsce korpusem szwedzkiego gen. C. G. Rehnskiölda. Przystąpił też wówczas do antyaugustowskiej konfederacji wielkopolskiej. Już po ogłoszeniu bezkrólewia przez konfederację generalną warszawską (luty 1704) ruszył S. na polecenie Karola XII na początku maja 1704 z wojskiem szwedzkim i własnym na Litwę, w czerwcu t. r. połączył się z gen. A. L. Löwenhauptem w Kurlandii, wspólnie przeprowadzali akcje przeciw połączonym siłom rosyjsko-lit. Walczyli pod Wobolnikami, a 5 VIII pod Krzyżborkiem (Jakobstadt) przyczynili się do rozbicia wojska Wiśniowieckiego. S. skłonił szlachtę upicką (11 VII w Poniewieżu) i żmudzką (2 IX w Rosieniach) do zawiązania konfederacji dla poparcia Stanisława Leszczyńskiego (wybranego na króla w lipcu t. r.); żmudzką sam podpisał. Uczestniczył w oblężeniu Birż i przyjął ich kapitulację 24 IX t. r. Gdy w październiku Szwedzi zmuszeni zostali do wycofania się do Kurlandii, S. wyjechał do Kłajpedy, zdawszy komendę K. Zawiszy. Na początku lutego 1705 uczestniczył w konferencji z Leszczyńskim w Elblągu. Dn. 23 V 1705 wyruszył z Królewca do Karola XII i Leszczyńskiego, a w czerwcu spotkał się z nimi w Rawiczu. W sierpniu t. r. w Warszawie brał udział w koronacji Leszczyńskiego i w obradach tzw. rady warszawskiej. Dn. 5 XII t. r. jako komisarz Rzpltej podpisał S. traktat sojuszniczy ze Szwecją. Za przykładem Leszczyńskiego wysłał 6 XII t. r. list gratulacyjny do Fryderyka I jako króla Prus. Towarzyszył Karolowi XII w wyprawie na Litwę na początku 1706 r. Dn. 28 I t. r. spod Grodna wydał uniwersał do wojska lit., wzywając je do siebie dla obrony kraju i wolności. Podobny uniwersał wydał w Wilnie w kwietniu do szlachty lit., zachęcając ją do przystąpienia do generalnej konfederacji warszawskiej. Wiosnę i lato spędził przy Leszczyńskim, zajmując się głównie tworzeniem armii lit. Po opuszczeniu Litwy przez Karola XII S. pozostał w Brześciu przy armii J. A. Meijerfelta, a po połączeniu sił szwedzkich towarzyszył Karolowi XII w marszu do Saksonii.

Gdy Wiśniowieccy przeszli na stronę Leszczyńskiego, okazało się, że w zmienionej sytuacji politycznej S. nie może pozostać hetmanem w. lit. Nie chciał jednak przekazać buławy, zgodnie z projektem syna Aleksandra, Józefowi Potockiemu, woj. kijowskiemu, lecz tylko któremuś z członków swej rodziny. Był on zresztą przeciwny udzieleniu Wiśniowieckiemu amnestii bez zadośćuczynienia finansowym pretensjom swej rodziny. W maju 1707 w Kurlandii za pośrednictwem gen. A. L. Löwenhaupta S. pogodził się formalnie z M. Wiśniowieckim, który zrezygnował z buławy wielkiej, ale nie chciał oddać mu wojska. Jesień i zimę 1707 spędził S. w Prusach Książęcych, gdzie miał dobra wniesione przez drugą żonę. Na początku stycznia r. n. spotkał się w Toruniu z Karolem XII i wyruszył z nim na Litwę. Dn. 20 III 1708 w Gieranonach wojsko M. Wiśniowieckiego podporządkowało się S-że. Zredukował on wtedy armię do 12 tys. ludzi (sam miał w niej 3450 żołnierzy). Deputowany z Grodna na Trybunał Lit. został jego marszałkiem i 1 IV t. r. Trybunał ten skasował wszelkie dekrety wydane do tej pory przeciw Sapiehom oraz przywrócił im honor i dobra. Po długich przetargach, S. zmuszony został do rezygnacji z buławy. Odstąpił ją ostatecznie 8 V – z nakazu Karola XII, a wbrew Leszczyńskiemu – swemu bratankowi Janowi Kazimierzowi, choć preferował syna Aleksandra.

Jeszcze w czerwcu 1708 uczestniczył S. w kolejnych pertraktacjach mających doprowadzić do pogodzenia swej rodziny z Wiśniowieckimi. Obrażony na Leszczyńskiego za ich protegowanie, odsunął się od życia politycznego. Na początku marca 1709 wziął udział w konferencji rodzinnej w Kossowie, gdzie zapadły decyzje w sprawach politycznych i prywatnych domu sapieżyńskiego. Coraz bardziej naciskany przez synów, nie chciał zrzec się kontroli nad dobrami i przekazać im należnych działów, gdyż uważał ich za utracjuszy i złych gospodarzy. Sprawa rewindykacji dóbr i odbudowy przynajmniej w części potęgi ekonomicznej rodu stały się podstawowym celem działalności S-y do końca jego życia, decydując o jego posunięciach i sojuszach politycznych.

Po powrocie do władzy Augusta II początkowo zachował S. neutralność, ale wolał schronić się w Prusach. Stąd poprzez dwory pruski i petersburski próbował uzyskać dla siebie i rodziny amnestię, zwrot urzędów i dóbr. W końcu grudnia 1709 skierował list do zjazdu generalnego brzeskiego z deklaracją wierności królowi i ofertą swej służby dla kraju. Na początku 1710 r. złożył taką deklarację samemu królowi, co przyniosło mu zatwierdzenie posiadania urzędu woj. wileńskiego. Na Walną Radę Warszawską przybył 26 II t. r., ale w senacie zjawił się dopiero 6 III. Ponieważ jednak szlachta przypuściła na niego zdecydowany atak żądając nad nim sądu i odebrania mu urzędu, starał się nie angażować w wydarzenia, nie wotował i rzadko pojawiał się na obradach. W l. 1710–11 wciąż obawiał się o swe życie i wolał przebywać w Prusach. Dopiero uzyskawszy 6 XII 1711 paszport od cara Piotra I, zdecydował się na powrót na Litwę. Być może jesienią 1712 podjął się pośrednictwa między otoczeniem Augusta II a Janem Kazimierzem Sapiehą, star. bobrujskim, przebywającym w Benderze. Zapewne 2 VIII 1715 otrzymał w czasie wielkiej gali na Marymoncie Order Orła Białego.

W końcu 1715 r. bezskutecznie wzywany był przez szlachtę do zwołania pospolitego ruszenia woj. wileńskiego i dla okazania pomocy szlachcie kor. walczącej z Sasami. W marcu r. n. zaproszony do udziału w sesji generalnej konfederacji lit. w Wilnie, wymówił się początkowo «starością słabą», ostatecznie podpisał jej postanowienia, ale nie złożył przysięgi. Został wtedy wybrany do komisji skarbowej; dn. 10 IX 1716 został marszałkiem tej komisji, obradującej w Brześciu. W listopadzie t. r. wystosował list do władz konfederackich w obronie dysydentów. Sapiehowie wysunęli się wówczas na czoło obozu prodysydenckiego, ale już w r. n., w związku z kwestią dóbr neuburskich, zmienili orientację i wspólnie z bpem Brzostowskim doprowadzili do wyrugowania 4 deputatów-ewangelików z Trybunału Lit. Z sejmu «niemego» 1717 r. wyznaczony został S. na senatora-rezydenta na okres od 1 XI 1717 do 31 I 1718 oraz na komisarza do Trybunału Skarbowego w r. 1717 w Grodnie, a w r. 1718 w Mińsku. W grudniu 1717 pilnując swych spraw w Trybunale Lit. w Mińsku, zawarł krótkotrwałą, jak się okazało, ugodę z L. Pociejem o sporne dobra. W stałych sporach majątkowych z Pociejem szukał pomocy na obcych dworach, np. na początku 1718 r. u cara. Uczestniczył w sejmie grodzieńskim 1718 r. Jesienią 1719 był dyrektorem komisji skarbowej grodzieńskiej. Na sejm warszawski 1719/20 przybył dopiero 1 II 1720 i został wyznaczony na komisarza do rokowań z posłem rosyjskim G. Dołgorukim.

S. był właścicielem ogromnych dóbr odziedziczonych w większości po ojcu chrzestnym Kazimierzu Leonie Sapieże, który w r. 1646 zapisał mu Ikaźń, Sapieżyn z Drują i Dąbrowicą (wszystkie w pow. brasławskim) oraz Oświeje (woj. połockie), 20 II 1652 dodał Szkudy, Kretyngę (Żmudź) oraz Snipiszki koło Wilna i kamienicę w Wilnie na ul. Świętego Ducha, a wreszcie 12 VII 1654 scedował star. wołpieńskie (pow. wołkowyski). W r. 1661 ojciec przepisał na toż starostwo należne mu ze skarbu Rzpltej 100 tys. złp., a w testamencie przekazał Stary Bychów (pow. orszański) i Lejpuny z Poniemuniem (woj. trockie). Pierwsza żona wniosła mu nie tylko pokaźny majątek, lecz i prawa do sukcesji po Radziwiłłach birżańskich. Teść J. K. Hlebowicz scedował mu 18 VI 1667 star. borysowskie (pow. orszański), a teściowa 10 X 1669 (zgoda króla 15 IV 1670, cesja urzędowa 7 IX 1670) star. oniksztyńskie (scedował je 16 VI 1708 synowi Jerzemu), rakanciskie, ławaryskie w woj. wileńskim (scedował je 16 VI 1701 Danielowi Wyhowskiemu) i jałowskie (pow. wołkowyski, 10 V 1676 przekazał je Konstantemu J. Szujskiemu). Po Hlebowiczach odziedziczył ogromne dobra, m. in. Ilję, Zasław, Dąbrownę (pow. orszański), Iwie (pow. oszmiański), co wplątało go w długoletni konflikt z Ogińskimi. Mimo wielokrotnie zawieranych ugód (ostatnia z 19 I 1683 dzieliła Dąbrownę i przyznawała S-że Roś) spór ten był jedną z przyczyn powstania szlachty lit. przeciw hegemonii Sapiehów. Zapewne w r. 1678 kupił Białawicze (pow. wołkowyski), w r. 1680 Niemenczyn (woj. wileńskie), a od bernardynów grodzieńskich w r. 1684 pałac w Grodnie. W mieście tym już wcześniej miał place i dwór przy ul. Wileńskiej. Zbudował tu później w Rynku wspaniały pałac, w którym w r. 1718 obradował senat. W r. 1685 kupił od D. M. Słuszki dobra Nowy Bychów (Tajmanów) w pow. orszańskim, a w ramach tej transakcji odstąpił mu star. borysowskie. W t. r. na mocy ugody z Krzysztofem Konstantym Połubińskim miał otrzymać Hory-Horki, Zdzięcioł, Jawor i Wiązowiec, ale zrzekł się ich na rzecz D. M. Radziwiłła. W trzy lata później wszczął z nim jednak spór o te dobra, co skłóciło na wiele lat obu magnatów. W r. 1686 dostał Różanę (pow. słonimski) po Leonie Bazylim Sapieże. W r. 1690 kupił Oławę (Holawę) w woj. trockim, a w r. 1692 Szatejki (Żmudź). W t. r. od brata Benedykta uzyskał leśnictwo czacheckie. W zastawie trzymał od Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny Nowe Miasto (pow. upicki), Sielec (woj. brzeskie lit.) i Lubcz (woj. nowogródzkie). Druga żona, Teresa z Gosiewskich, wniosła mu Rykarby (Prusy Książęce), Wołczyn (woj. brzeskie lit.), 200 tys. złp. na Hołowczynie, pałac w Warszawie oraz przyznała 2 V 1708 prawo dożywocia na star. jezierzyskim (scedował je synowi Jerzemu 15 VI t. r., czego August II nie uznał), puńskim (pow. grodzieński) i latowickim (woj. mazowieckie, oba scedował 18 VI 1708 synowi Aleksandrowi). Miał prócz tego Łużki w pow. brasławskim i woj. połockim, Dyrwany w Inflantach, Samojłowicze, Szuściki i Połońsk w pow. wołkowyskim oraz Strawinniki, Dubno i Kołodzieżno w woj. trockim, Korciany, Ławkożemy i Bruście na Żmudzi, Dzitwę w pow. słonimskim i Perchonie w pow. rzeczyckim. Dzierżawił też duże dobra ciwuństwa wileńskiego. W r. 1690 jego wszystkie dobra litewskie (bez królewszczyzn) liczyły ok. 17 tys. dymów.

Na mocy ugody z r. 1697 z Karolem Filipem, ks. neuburskim, co do opieki nad dobrami małoletniej jego córki Elżbiety Augusty, otrzymał S. w zastaw Zabłudów, Kiejdany, Zblany i Dubinki. Dn. 24 VI 1700 zawarł z nim kontrakt na kupno dóbr neuburskich za 650 tys. talarów holenderskich. Dn. 30 VII 1699 scedował bratankowi Michałowi Józefowi (zob.) leśnictwo kirśnieńskie. W r. 1684 nabył star. mereckie, scedowane w r. 1713 wnukowi Antoniemu Kazimierzowi. W r. 1686 dostał star. bobrujskie, a w r. 1687 matka przekazała mu star. zdzitowskie (pow. słonimski). Dn. 1 II 1694 K. S. Radziwiłł zrzekł się na jego rzecz prawa do star. borciańskiego w woj. wileńskim (scedowała mu doń prawo matka 15 VIII 1678, co kwestionowano). W l. 1678–1710 miał star. wieszwiańskie (na Żmudzi), a w l. 1696–8 star. niemonojckie (woj. trockie). Od Stanisława Leszczyńskiego 3 IX 1706 otrzymał star. sejweńsko-wiżajńskie (woj. trockie), a także star. mścibowskie. Trzecia żona Antonina von Waldstein-Arnau, bogata wdowa po pisarzu w. lit. Andrzeju Giełgudzie (zob.), zapisała mu 300 tys. złp. na wykup z rąk dłużników dóbr żmudzkich.

Wraz z pierwszą żoną, która pod jego wpływem przeszła w r. 1668 z kalwinizmu na katolicyzm, ufundował S. w r. 1676 klasztor dominikanów w Zasławiu, w r. 1685 również dla nich drewniany kościół w Piaskach (pow. słonimski) i w r. 1693 kościół dla trynitarzy w Wilnie. Ofiarował 1 tys. złp. na remont kaplicy św. Kazimierza w wileńskiej katedrze i przez dwa lata utrzymywał sztukatora przy niej pracującego. Kościołowi Św. Kazimierza w Wilnie przekazał ogromny dzwon nazwany bł. Jozafatem, wart 14 tys. złp. (stopił się w r. 1706). Był członkiem Arcybractwa Najśw. Marii Panny przy katedrze wileńskiej. Wydatnie pomagał Janowi Fryderykowi Sapieże w jego pracach zmierzających do upamiętnienia znakomitości rodu – zachęcał go do tego, nadsyłał potrzebne dokumenty i portrety przodków.

S. nie był wybitnym wodzem ani politykiem. Starał się odgrywać rolę przywódcy domu sapieżyńskiego i konsekwentnie dążył do zapewnienia mu przodującej roli na Litwie nie gardząc żadnymi środkami. Stanowił dobre uzupełnienie bardziej inteligentnego, finezyjnego, skrytego brata Benedykta, z którym zresztą nie zawsze się zgadzał, ale przeważnie ulegał jego argumentacji. Niezwykle dumny, wyniosły, często bezwzględny, potrafił być jednocześnie lubiany przez szlachtę i żołnierzy za familiarność, hojność i troskę o ich los. Był współtwórcą niespotykanej potęgi swej rodziny, nie zdołał jednak zapobiec jej upadkowi. S. zmarł w Grodnie o północy 13/14 III 1720 w drodze powrotnej z sejmu. Pochowany został 3 IV t. r. w Berezie Kartuskiej, w mitrze książęcej.

Trzykrotnie żonaty: z Krystyną Barbarą z Hlebowiczów (zm. 11 IX 1695 w Wilnie), Teresą z Gosiewskich (zob. Sapieżyna Teresa) oraz z Antoniną von Waldstein-Arnau (zm. po r. 1727) potomstwo miał S. tylko z pierwszą żoną. Byli to: córka Katarzyna Scholastyka (ur. przed 1674 – zm. 6 lub 8 III 1720), od 20 IV 1687 żona Stefana Mikołaja Branickiego (zob.) oraz synowie: Jerzy Stanisław (zob.), Michał Franciszek (zob.) i Aleksander Paweł (zob.). Głównym swoim spadkobiercą ustanowił S. wnuka Antoniego Kazimierza (zob.).

Portret konny w Państwowym Muz. Hist. w Moskwie (olej, płótno), druga wersja w Muzeum w Smoleńsku (reprod. w: Beleckij P., Ukrainskij portretnij živopis’ XVII–XVIII st., Kiïv 1969, ilustr. na s. 120, mylnie jako wizerunek hetmana Mazepy i już prawidłowo w tegoż: Ukrainskaja portretnaja živopis’ XVII–XVIII w., Leningrad 1981 s. 239, toż, Matušakaite M., Portretas XVI–XVIII a. Lietuvoje, Vilnius 1984 ilustr. 105); Portret w półpostaci, zwrócony w prawo (olej, płótno), w Muzeum w Telszach (reprod. Matušakaite M., Portretas..., s. 37 ilustr. 18); Portret w półpostaci, zwrócony w lewo (olej, płótno) w Galerii portretów w Pożajściu; Portret w półpostaci z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; Miedzioryt J. F. Myliusa, ok. 1720, w Muz. Narod. w W. (reprod. w: Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970); Wg M. Karpowicza postać S-y («kapitalny typ wąsatego magnata w długim, zielonkawym, złotem haftowanym żupanie i lśniącej, szarej delii») utrwalił M. A. Palloni w fresku „Otwarcie trumny ś. Kazimierza”, znajdującym się na wsch. ścianie kaplicy św. Kazimierza w katedrze wileńskiej; Litografia barwna J. L. Deroy, F. Grenier (K. Rypiński wg M. A. Palloniego), 1846–1856; Przedstawienie S-y (olej) w stallach kościoła jezuitów (farny) w Grodnie; – Estreicher; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Sapiehowie; Elektorowie; Elektorów poczet; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Barycz H., Obraz historyczny kalwinizmu na Litwie 1650–1696 r., „Reform. w Pol.” R. 5: 1926; Bastard L. de, Negotiations de l’abbé de Polignac en Pologne concernant l’election du prince de Conti comme roi de Pologne 1696–1697, Auxerre 1864; Codello A., Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływ w Rzeczypospolitej 1669–74, „Studia Hist.” R. 13: 1970 z. 1 s. 46, 48, 52; Dybaś B., Sejm pacyfikacyjny w 1699 r., Tor. 1991; tenże, W sprawie traktatu puzewickiego z 1698 roku i jego następstw, „Zap. Hist.” T. 53: 1988 z. 3–4 s. 90, 91, 95, 99; Feldman J., Polska a sprawa wschodnia 1709–1714, Kr. 1926; tenże, Polska w dobie wielkiej wojny północnej 1704–1709, Kr. 1925; tenże, Sprawa dysydencka za Augusta II, „Reform. w Pol.” T. 3: 1924 s. 101, 105, 107; Forst de Battaglia O., Jan Sobieski, król Polski, W. 1983; Hassinger E., Brandenburg-Preussen, Russland und Schweden 1700–1713, München 1953; Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III do chwili wstąpienia Karola XII na ziemię polską, P. 1856 s. 22–4, 40–3, 73, 96, 106, 110, 119, 133, 147, 178, 204, 207, 209–15, 286–7, 317–19, 370, 372–3, 379–83; tenże, Dzieje panowania Augusta II od elekcji Stanisława Leszczyńskiego, „Roczn. Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 17: 1890 s. 148; tenże, Dzieje panowania Augusta II od wstąpienia Karola XII na ziemię polską…, P. 1874 s. 21, 36–7, 40, 41, 66, 126–8, 143, 163, 181, 184–5, 204, 233, 236–7, 347–8; [Kalinka W.], Depesze księdza de Polignac, posła francuskiego, po śmierci Jana III króla polskiego, P. 1855; Kamiński A., Zagadka rosyjskiej bezczynności w trakcie bezkrólewia po śmierci Sobieskiego, „Sobótka” 1982 nr 3–4 s. 389, 390; Karpowicz M., Działalność artystyczna Michelangela Palloniego w Polsce, W. 1967 s. 54–5; Kaźmierczyk A., Sejm grodzieński 31 grudnia 1692 – 11 lutego 1693 r., „Studia Hist.” R. 33: 1990 z. 1 s. 31, 33; Komaszyński M., Księcia Contiego niefortunna wyprawa po koronę Sobieskiego, W. 1971 s. 31, 84, 126–7; tenże, Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska, królowa Polski 1641–1716, Kr. 1984; Konarski K., Polska przed odsieczą wiedeńską r. 1683, W. 1914; Koroljuk V. D., Izbranije Avgusta II na polskij prestol i russkaja diplomatija, „Učenyje zapiski Instituta slavjanoviedienija” T. 3: 1951 s. 189–90, 197–8; tenże, Reč Pospolitaja i podgotovka severnoj vojny, tamże T. 4: 1951 s. 198, 212, 227; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; Markiewicz M., Rady senatorskie Augusta II (1697–1733), Wr. 1988 s. 42, 66, 67; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976, poza indeksem s. 245; tenże, Sejm grodzieński 1678–1679, Wr. 1985; Narbutt J., Dzieje wewnętrzne narodu litewskiego za Sobieskiego i Augusta II, Wil. 1852 I–II, passim; Nizio K., Wojna domowa szlachty z Sapiehami na pióra, „Pam. B. Kórn.” 1988 z. 22; Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Dwaj królowie rodacy, W. 1980; Piwarski K., Między Francją a Austrią. Z dziejów polityki Jana III Sobieskiego, Kr. 1933; tenże, Polska a Francja po roku 1683, „Przegl. Powsz.” T. 200: 1933 s. 237–8; tenże, Sprawa pośrednictwa tatarskiego w wojnie polsko-tureckiej (1692–1693), w: Studia Historica w 35-lecie pracy naukowej Henryka Łowmiańskiego, W. 1958 s. 359, 368–70; Poraziński J., Sejm lubelski w 1703 r. i jego miejsce w konfliktach wewnętrznych na początku XVIII wieku, W. 1988; Powidaj L., Wojna domowa Sapiehów z szlachtą litewską w ostatnich latach XVII i na początku XVIII wieku, „Przegl. Pol.” R. 7: 1872 z. 4, passim; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; Rachuba A., Litwa wobec projektu zwołania sejmu konnego w 1695 r. i walki Sapiehów z biskupem Brzostowskim, „Zap. Hist.” T. 51: 1986 z. 1; tenże, Litwa wobec sądu nad Jerzym Lubomirskim, „Kwart. Hist.” 1986 nr 3 s. 687, 693, 699; tenże, Opozycja litewska wobec wyprawy Jana Kazimierza na Rosję (1663/4 r.), tamże 1982 nr 1 s. 20; Rogalski L., Dzieje Jana III Sobieskiego, króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego, W. 1847 s. 426, 448; Semkowicz W., Udział wojsk litewskich Sobieskiego w kampanii roku 1683, „Ateneum Wil.” T. 9: 1934 s. 135, 136–8, 142–3, 145–7, 156–8; Staszewski J., O miejsce w Europie. Stosunki Polski i Saksonii z Francją na przełomie XVII i XVIII wieku, W. 1973; tenże, „Postanowienie wileńskie” z 1701 r. i jego wpływ na unię polsko-litewską w czasach saskich, „Zap. Hist.” T. 51: 1986 z. 1 s. 86; Studia nad historią dominikanów w Polsce (1222–1972), Pod red. J. Kłoczowskiego, W. 1975; Tarnowski S., Tajemnica roku 1688, „Roczn. AU” 1883 s. 18, 37, 38, 40–5, 47, 48; Vilniaus Akademijos spaustuves leidiniai 1576–1805, Vil. 1979; Walewski A., Dzieje bezkrólewia po skonie Jana III, Kr. 1874 s. 27, 85, 182, 235–6, 242–3, 316–19, 327, 372; Wimmer J., Wiedeń 1683, W. 1983; tenże, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, W. 1956; Wojtasik J., Ostatnia rozprawa zbrojna z Turkami i Tatarami w r. 1698, Cz. II, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XIII z. 2 s. 117–18, 165, 167, 169, 174–5, 178; Wójcik Z., Jan Sobieski 1629–1696, W. 1983; tenże, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674–1679, Wr. 1976; Załęski, Jezuici; Zwolski B., Zburzenie zboru ewangelicko-reformowanego w Wilnie w r. 1682, „Ateneum Wil.” T. 12: 1937 s. 497; – Adlerfeld G., L’histoire de la vie et des campagnes du roi Charles XII, Francfort et Leipzig [b.r.w.] prócz indeksu: I 209, 220, II 148, 154, 156–8, 525, III 231; Akty Vil. Archeogr. Kom., IV, VIII, XIII; Arch. francuskie do dziej. Jana III, I 163, 421–2, II 336, III 91, 181–2, 218–19, 251–2, 263, 274, 320–1, 326–7, 331–5, 340, 345–6, 366–8, 370, 375; Chrapowicki J. A., Diariusz, Cz. 1: lata 1656–1664, Oprac. T. Wasilewski, W. 1978, Cz. 2: lata 1665–1669, Oprac. A. Rachuba, T. Wasilewski, W. 1988; tenże, Diariusz wojewody witepskiego..., Wyd. J. Rusiecki, W. 1845 s. 207, 220, 236; Diariusz Sejmu Walnego Warszawskiego 1701–1702, W. 1962; Diariusz Walnej Rady Warszawskiej z r. 1710, Wyd. R. Mienicki, Wil. 1928; Jabłonowski J. S., Dziennik (1694–1695), Wyd. W. Chomętowski, W. 1865 s. 37–9, 96–7, 135, 164–5; Listy z czasów Jana III i Augusta II, Wyd. G.B.U. [nn] i W. Skrzydylka, Kr. 1870 s. 49, 61, 65, 82–5; Matricule de l’Université de Louvain, Publiée par A. Schillings, Bruxelles 1963 VI; Misztołt A. A., Historia […] domus Sapiehanae…, Wil. 1724 s. 56–68; Nordberg J. A., Histoire de Charles XII, La Haye 1742 I 183–4, 214, 235, 279, 298, 306, 435, 437, 479–83, 533, II 68, 140, 147–8, 214; Obraz Polaków i Polski w XVIII wieku, Wyd. E. Raczyński, Wr. 1843 VII; Pamiętnik podróży odbytej roku 1661–1663 po Austrii, Włoszech i Francji, Wyd. A. C[elichowski], Tor. 1874 s. 63; Parthenay J. C., Dzieje panowania Fryderyka Augusta II, króla polskiego, w roku 1734 napisane, Przełożył T. H. [Herburt], W. 1854 s. 39–40, 50, 51, 64, 76–7, 86, 120–1; Piscovaja kniga grodnenskoj ekonomii, Vil. 1882 II 191; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, cz. 2; Pis’ma i bumagi Petra I, Pet. 1889–93 II, III; Relacje posłów krakowskich z sejmu warszawskiego 1690 r., Wyd. J. Bieniarzówna i R. Żurkowa, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 22: 1976; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Teka Podoskiego, V 170, VI 21, 68, 405; Traktaty polsko-austriackie z drugiej połowy XVII wieku, W. 1985; Uchwała Walnej Rady Warszawskiej […] pro die undecima mensis Julii roku 1705 do Warszawy zgromadzonych; Urkunden u. Actenstücke, XII 334, 406, XIX; Vol. leg., IV 1038, V 103, VI 56, 71, 198, 304, 309; Załuski, Epistolae; Zawisza K., Pamiętniki wojewody mińskiego, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 63, 72–3, 100, 102, 107–12, 119–21, 123, 131, 132, 134, 137, 142, 180, 183, 202, 205–6, 212, 213, 222, 254, 310; Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze, Wyd. J. U. Niemcewicz, W. 1822 IV 294–5; – AGAD: Zbiór dok. papierowych nr 2596, Zbiór Branickich z Suchej, rkp. 42/56, k. 216, Arch. Publ. Potockich rkp. 12 k. 123–123v., 211–212, 252–255, 306–307, 419, 509–510, 614, rkp. 47 T. 1 k. 601–604, rkp. 47 T. 2 k. 21–21v., 45–48, 50–52, 132, 134–136, rkp. 54 k. 425–427, 430–431, rkp. 133 k. 122–124, 155–158, 232–238, 987–988, 989–991, rkp. 163 t. 4 k. 337–338, t. 17 k. 129–130, rkp. 163a t. 7 k. 746–749, t. 17 k. 129–130, t. 18, k. 103, t. 42 k. 34–40, Arch. Radziwiłłów, Dz. II ks. 20 k. 398, ks. 22 k. 888, ks. 36 k. 102–103, ks. 38 k. 306–309, 500, nr 1568, 1578, 1871, 2041, 2152, 2420, Dz. IV t. 6 koperta 61 nr 404–406, t. 9 koperta 94, Dz. V nr 126, 3089, 6460, 6465, 10718, 13847, 13874, 15655, 15656, 15956, 16717, 18782, Dz. VI nr 11–79, Dz. X Sapiehowie, Dz. XI nr 38, 116 k. 60–67, nr 196 k. 58–63, Arch. Roskie, Królewszczyzny nr 111, Korespondencja, p. LI nr 141, 150, p. LVI nr 3, Majątkowe, nr 12, Arch. Zamoyskich, rkp. 3046 k. 110, 115, 117, 163, 167, 246–247, 256–259, 260–260v., 262–263, Zbiory przejęte z B. Narod., rkp. 3, Zbiór Muz. Narod., rkp. 357a; AP w Gd.: rkp. 300, 29/256; AP w Kr.: Zbiory Rusieckich rkp. 157, Oddział na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów rkp. 990; B. Czart.: rkp. 167 nr 91, rkp. 170 nr 8, 68, rkp. 173 nr 169, rkp. 178 nr 36, 40, 110, rkp. 183 nr 37, rkp. 184 nr 143, 144, 147, 187, 286, rkp. 185 nr 7, 44, 83, 141, rkp. 190 nr 17, rkp. 192 nr 18, 47, 54, 58, rkp. 195 nr 67, 73, rkp. 196 nr 105, 154, 195, 217, 220, 244, rkp. 197 nr 1, 65, rkp. 198 nr 5, 52, 60, 61, 70, 76, rkp. 199 nr 48, 89, rkp. 202 nr 208, rkp. 203 nr 240, rkp. 205 nr 84, rkp. 206 nr 56, rkp. 2582 nr 33–35, 38, rkp. 2736 k. 55–56, rkp. 2896 nr 73, rkp. 5940 nr 36361–36372; B. im. M. Saltykova-Ščedrina w Pet.: Otdel rukopisej, Sobranie N. N. Dubrovskogo, Avtografy nr 124 k. 196–208v., nr 127 k. 183–187, Pol. F IV 276; B. Jag.: rkp. Akc. 32/52, s. 231–234; B. Kórn.: rkp. 106; B. Narod.: rkp. 3097 k. 187–188, 190, 192, 199, 206, 213, 269, 477, 511, rkp. 6648 k. 151–151v., 164v.–180, rkp. 6650 k. 286–287, 546–548, 604–609, BOZ, rkp. 911 (passim), rkp. 933 k. 129v., rkp. 941, 1153 k. 113–115, 457, 609–616, rkp. 1809 k. 876–885, rkp. 2022 k. 3, 103, 105; B. Ossol.: rkp. 260 k. 662–663, rkp. 407 nr 9, 24, 40, 41, 61, rkp. 408 k. 33–40, 65–68, rkp. 2023, 2219, 3059 k. 143–144, 369 n, rkp. 5398 k. 15–20; B. PAN w Kr.: rkp. 365 s. 278–283, rkp. 369, 1404 t. I k. 164–251, rkp. 1081, 2690, 5769, 5775, 5785; B. Raczyńskich: rkp. 1797; B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw.: Fond Sapiehów, T. 24/I d nr 2159, rkp. 397/III b; Lietuvos centrinis valstybinis istorijos archyvas w Wil.: F 1135 apr. 2b. 59, F 1292 apr. 1 b. 25, SA 2665; Lietuvos Mokslu Akademijos Centrines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 16 nr 112 k. 26, nr 204 k. 25, F 17 nr 36 k. 113–114v., nr 129 k. 104–105, nr 135 k. 227–228, 257, 273–274v., 275–275v., 289–290, 295–303, 316–317, nr 177 passim, F 18 nr 120, F 139 nr 4003, 4005 k. 1920v., nr 4010, 4019, 4060, 4064, 4071, 4089, 4399 k. 3–4, F. 151 nr 1434; Vilniaus universiteto Mokslines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 4/A 162 nr 11978, A 529 nr 21460, A 1294 nr 34065, A 4823 nr 37934, F 7–32/13909 k. 115–116, 230–230v.; – Informacje (odpisy) dotyczące nadania tytułu książęcego z Allgemeines Verwaltungsarchiv w Wiedniu od Sławomira Górzyńskiego; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.

Andrzej Rachuba