Nerwicjusz Marcin (ok. 1537–1582), profesor teologii Akad. Krak., kaznodzieja nadworny Zygmunta Augusta. Ur. w Kłodawie w rodzinie mieszczańskiej, był synem Jana, prawdopodobnie Żyły lub Żyłowicza, od czego urobił zlatynizowany przydomek Nervitius. Wysłany na naukę do Krakowa już w r. 1554, zapewne początkowo uczęszczał do jednej ze szkół parafialnych, do metryki uniwersyteckiej wpisał się bowiem dopiero w półr. letn. 1556, uzyskując po dwóch latach (4 IV 1558) stopień bakałarza sztuk wyzwolonych. W lipcu t. r. opuścił Kraków, przenosząc się na stanowisko rektora szkoły parafialnej w Kurzelowie, gdzie m. in. uczył znanego później poetę i historyka Joachima Bielskiego. Powróciwszy w jesieni 1561 do przerwanych studiów, w dn. 7 III 1562 promował się na magistra filozofii, szybko odtąd postępując po kolejnych szczeblach kariery uniwersyteckiej. Po dwóch zaledwie semestrach docentury bezpłatnej na Wydziale Artium (1562–3), już w półr. letn. 1563 wszedł do Kolegium Mniejszego, a w jesieni 1565 został kolegą większym. Senior Bursy Jerozolimskiej (1562/3), później Bursy Ubogich (1564/5) jako docent-extraneus, oprócz przypisanych statutami obowiązkowych prelekcji scholastycznych (m. in. „Filozofii” Alberta Wielkiego, „Arytmetyki” i „Muzyki” Jana de Muris (które w l. 1563/4 objaśniał na podstawie zachowanych w rękopisach B. Jag. 3 295 skryptów wykładowych), przygodnie sięgał również do autorów klasycznych, np. pism Cycerona, którego „Officia” komentował «in gratiam studiosorum» w półr. zim. 1562/3. Przyjąwszy w r. 1568 święcenia kapłańskie, pracę nauczycielską na Wydziale Filozoficznym – którego dziekanat piastował w r. 1567/8 – łączył z intensywnymi studiami teologicznymi i w r. 1569 został promowany na bakałarza teologii. Prowadził też ożywioną działalność kaznodziejską, przede wszystkim w kościele Św. Szczepana i Mariackim. Zarówno w tym okresie, jak i później, czynnie udzielał się w życiu uniwersyteckim, delegowany w różnych misjach urzędowych, m. in. w grudniu 1569 na sejm lubelski w sprawie ściętego z nakazu Rady Miejskiej mgra Franciszka Wolskiego.
Zwróciwszy na siebie uwagę kazaniem wygłoszonym w obecności dworu królewskiego w dn. 8 III 1570, otrzymał na prośbę Zygmunta Augusta w Uniwersytecie urlop od zajęć na piastowanej od r. 1569 zwyczajnej katedrze teologii i objął opróżniony po śmierci Jana z Tarczyna (zm. 21 IV 1569) urząd kaznodziei nadwornego. Na służbie dworskiej spędził następne dwa lata (od marca 1570 do lipca 1572), towarzysząc królowi aż do ostatnich chwil jego życia na zamku w Knyszynie. Również i w tym okresie starał się być użyteczny macierzystej uczelni, podejmując się na prośbę Uniwersytetu interwencji w sprawie wypłaty zaległych czynszów z żup bocheńskich i wielickich. Po śmierci monarchy, prawdopodobnie od jesieni 1572, podjął pod kierunkiem swego mistrza Stanisława z Pińczowa przerwane studia na Wydziale Teologicznym. Ceniony mówca i uczony biblista, w r. 1574 upatrzony był na stanowisko kaznodziei w katedrze wileńskiej, które ostatecznie bp Walerian Protaszewicz przyznał popieranym przez siebie jezuitom. W r. 1576, na mocy uchwały konwokacji uniwersyteckiej z 26 X, został N. wysłany do Przemyśla, gdzie do marca 1577 pełnił obowiązki kaznodziei katedralnego. Mimo że już współcześnie (S. Karnkowski, P. Skarga, później M. Dobrocieski, Sz. Starowolski) stawiany był w rzędzie najwybitniejszych teologów uniwersyteckich, jako «mąż zarówno w Piśmie Świętym bardzo uczony, jak i czystością obyczajów wyszczególniający się», w r. 1580 popadł w konflikt z ówczesnym dziekanem Wydziału Marcinem Glicjuszem z Pilzna, który odrzucił przedstawioną przez N-a kwestię, «utrum fides et baptismus unicuique homini ad salutem ac vitam aeternam consequendam sufficiant», prawdopodobnie w obawie, aby w czasie zapowiedzianej na dzień 18 V dysputy nie doszło do dyskusji na temat drażliwej kwestii nauki o usprawiedliwieniu. Ostatecznie w kilka miesięcy później (31 I 1581) odbył, wraz z Janem Musceniuszem i Janem z Wieliczki, promocję na doktora teologii.
Do końca życia uczestniczył w sprawach uniwersyteckich, m. in. zasiadał w składzie komisji dla rozdziału dochodów prepozytury Św. Floriana (1580) i przyczynił się do uregulowania sporu z Radą Miejską dotyczącego budynku przy Kolegium Większym (1581). Kanonik kolegiaty Św. Anny (przed r. 1570), później Św. Floriana (ok. 1575), w sierpniu 1582 otrzymał z prezenty Uniwersytetu opróżnioną po ustąpieniu Jakuba Górskiego prepozyturę w Starym Korczynie, której prawdopodobnie nie zdążył objąć, zmarł bowiem 31 XI 1582 i pochowany został w kościele Św. Floriana, gdzie wzniesiono mu (dziś nieistniejący) nagrobek oraz ustanowiono aniwersarz. Pozostałą sumę pieniędzy egzekutorzy testamentu przeznaczyli na fundusz stypendialny (borkarny) w Bursie Ubogich dla niezamożnych scholarów rodem z Kłodawy.
Współcześnie studiowało na Uniwersytecie kilku krewniaków N-a, m. in. Sebastian Nerwicjusz z Kłodawy, syn Jana, magister w r. 1567, później docent-ekstraneus (1570/1) i kolega mniejszy w l. 1571/2–1576/7, oraz Wojciech, również syn Jana, immatrykulowany w r. 1588/9, mistrz sztuk wyzwolonych z r. 1589, później proboszcz w Opocznie i Sławnie.
Barycz, Historia UJ; Mecherzyński K., Historia wymowy w Polsce, Kr. 1858 II 63–4; Skarga P., Żywoty świętych pańskich, Lw. 1855 s. 73–74; – Acta rectoralia, II; Conclusiones Univ. Crac.; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; tenże, Setnik pisarzów polskich…, Kr. 1970; – Arch. UJ: rkp. nr 63, nr 18 s. 440, Dok. perg. 575, Akta pap. 3875–3876; B. Jag.: rkp. nr 220, 2338, 2687, 3295, Cim. 5524 (Zap. Nerwiciusza), Cim. 8420 (Zap. M. Glicjusza), Cim. 5523 (Zap. M. Musceniusza).
Leszek Hajdukiewicz