Mancewicz Michał, pseud. Łysy, Naturalista, Przyrodnik (1860–1930), działacz polskiego i rosyjskiego ruchu rewolucyjnego. Ur. 24 XII w nadleśnictwie Brzozowe Błoto we wsi Różana w pow. słonimskim, był synem Antoniego, zarządcy klucza lasów w majątku Sapiehów, i Anieli ze Stefanowiczów. W szkole przygotowawczej w Białymstoku M. przyjaźnił się z I. Hryniewieckim, późniejszym wykonawcą zamachu na cara Aleksandra II. Ok. 1880 r. ukończył gimnazjum realne w Białej Podlaskiej, następnie Wydział Przyrodniczy Uniw. Warsz. Pod wpływem socjalizmu podjął w trakcie studiów działalność w Czerwonym Krzyżu «Proletariatu» przy organizowaniu pomocy więźniom politycznym. Od połowy 1884 r. M. należał do kierowniczych sił inteligenckich partii, był najbliższym współpracownikiem M. Bohuszewiczówny. Wchodził w skład Komitetu Centralnego (KC), organizował kółka robotnicze. Zajmował się sprawami wydawniczymi. Będąc nauczycielem W. Jodko-Narkiewicza, wpłynął na jego przystąpienie do «Proletariatu». Podobnie jak inni członkowie kierownictwa, był zwolennikiem terroru ekonomicznego i ograniczonego terroru politycznego, ale przeciwstawiał się wystąpieniom żywiołowym i awanturniczym zapędom. Podejmował próby odbudowania partii rozbitej przez kolejne aresztowania, kontaktował się z przebywającymi na wolności działaczami. Aresztowany 27 X 1885 w Przytukach w pow. kobryńskim, został osadzony w X Pawilonie cytadeli warszawskiej. Jak cała grupa Bohuszewiczówny, w śledztwie zachował się godnie, odmawiał zeznań. Wyrokiem administracyjnym, ogłoszonym 12 V 1887, M. skazany został na 5 lat zesłania do Syberii Wschodniej, a za spoliczkowanie zarządzającego X Pawilonem por. Fursy dodatkowo 19 XI na 6 miesięcy więzienia w pojedynce.

Drogę na zesłanie M. odbywał, wraz z całą grupą proletariatczyków, przez moskiewskie Butyrki i Tomsk do Krasnojarska. Tam – uzyskawszy zgodę władz – zatrzymał się i towarzyszył M. Bohuszewiczównie do ostatnich chwil życia, a potem pochował ją na miejscowym cmentarzu. Na zesłaniu przebywał w kraju Buriatów – w Tunce, dodatkową karę odbył w więzieniu irkuckim. Następnie powrócił do Rosji Europejskiej i – mając zabroniony pobyt w Król. Pol. – zamieszkał w Orle. Wkrótce wszedł w kontakt z rewolucyjnymi działaczami rosyjskimi i rozpoczął działalność w postnarodnickiej, liberalno-demokratycznej organizacji Narodnoe Pravo (NP), działającej pod silnym wpływem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Równocześnie wciągnięty do PPS przez poznanego na zesłaniu Józefa Piłsudskiego, został wyznaczony jej przedstawicielem przy kierownictwie NP. Wkrótce przeszedł na stopę nielegalną, udał się do Smoleńska, gdzie przy pomocy PPS wziął udział w założeniu drukarni dla NP i został jej kierownikiem. W r. 1894 aresztowano go w drukarni i osadzono w twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu. Oskarżony o działalność rewolucyjną, udział w wydrukowaniu „Manifestu socjalno-rewolucyjnej partii Prawo Ludu” i innych wydawnictw, skazany został w końcu 1895 r. na 8 lat zesłania do Jakucji. Osiadł początkowo w Bogoradcach, gdzie, wspólnie z H. Dulębą, zajmował się stolarstwem. Później był w Jakucku aptekarzem; kontaktował się tu stale ze stołującym się u niego L. Janowiczem. Po upływie terminu zesłania, poduczony zawodu mierniczego-geometry, rozpoczął pracę na kolei w Wołkowysku. Odtąd pracował w tym zawodzie kolejno w l. 1906–7 w Grodnie, od r. 1908 w Wilnie, w l. 1909–11 w Woźniesieńsku, a od r. 1912 w Mikołajewie nad Bohem. M. nie brał już udziału w ruchu robotniczym.

We wrześniu 1918 wrócił wraz z rodziną do Warszawy. Pracował nadal jako geometra w wydziale gruntowo-prawnym dyrekcji kolejowej w Warszawie. W r. 1925 przeszedł na emeryturę. Był członkiem Stowarzyszenia byłych Więźniów Politycznych. Zmarł 17 V 1930 w Wesołej pod Warszawą, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.

Żona M-a, Maria Żyriakowa (1861–1930), była Rosjanką, z zawodu nauczycielką, czynna od r. 1886 w kółkach narodnickich. Aresztowana, wraz z M-em, w drukarni w Smoleńsku, przebywała od 5 V 1894 w twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu. Skazana na 5 lat zesłania do Kireńska w gub. irkuckiej, na własną prośbę została przeniesiona do Bogoradców, gdzie wyszła za mąż za M-a. Formalnie małżeństwo to zostało zalegalizowane w r. 1908 w Wilnie. W r. 1898 urodziła im się córka Maria, zamężna Jakubowska, doktor medycyny-ftyzjatra.

Fot. w posiadaniu córki; – Dejateli revoljucionnogo dviženija v Rossii. Biobibliografičeskij slovar’ ot predsestvennikov dekabristov do padenija carisma, Moskva 1934 III cz. 2 (życiorys Żyriakowej-Mancewicz); Księga życiorysów działaczy ruchu rewolucyjnego w Polsce, W. 1936 I (życiorys M-a oprac. a. p. [A. Próchnik]); – Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu, W. 1966; Kancewicz J., PPS i revoljucionnoe dviženie v Rossii v 1893–1903 gg. w: Svjazi revoljucjonerov Rossii i Polši XIX – načala XX v., Moskva 1968 s. 364; Księga Jubileuszowa PPS 1892–1932, W. 1933; Pietkiewicz K., M. M. i jego czasy, „Niepodległość” T. 3: 1930–1 s. 226–50; tenże, Do biografii M. M-a, „Niepodległość” T. 5: 1931–2 s. 123–7; Sokolonskij L., K delu „Jakutskogo Protesta”, „Katorga i Ssylka” 1929 nr 4 (53) s. 141–2; – Kółka socjalistyczne, Gminy i Wielki Proletariat, Zebrał… i wstępem opatrzył L. Baumgarten, W. 1966; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958 II; – „Kron. Ruchu Rewol.” 1936; „Przedświt” (Genewa) 1898 nr 10 s. 13; „Robotnik” 1930 nr 140 s. 5 (nekrolog), nr 141 s. 4; – Centr. Arch. KC PZPR: Teczka osobowa M. M-a nr 3799 (deklaracja dla członków Stowarzyszenia b. Więźniów Politycznych); – Relacja córki Marii Mancewicz-Jakubowskiej.

Alicja Pacholczykowa