Kozłowski Mikołaj (Kozłowski, Coszlowski, de Kozlow) h. Lis (zm. 1443), profesor i rektor Uniw. Krak., uczestnik soboru bazylejskiego. Pochodził z Kozłowa w pow. miechowskim, był synem Mszczuja, średnio zamożnego szlachcica, komornika sądu ziemskiego krakowskiego w l. 1384–97. Przynależność do stanu szlacheckiego i dochody z tytułu dziedzictwa ułatwiły K-emu studia, które rozpoczął na Wydziale Sztuk Wyzwolonych Uniwersytetu Praskiego. Dn. 14 IX 1398 r. otrzymał stopień bakałarza sztuk wyzwolonych razem z Hieronimem z Pragi, spalonym później (1416) na soborze w Konstancji. W czasie studiów K. cieszył się szczególną opieką mistrza praskiego Jana z Ziembic (Münsterberga), słuchał, robiąc notatki, jego wykładu z „Analityk pierwszych” Arystotelesa (B. Jag.: rkp. 1907). Dn. 27 IV 1399 r. rozpoczął wykłady na Wydziale Sztuk Wyzwolonych Uniwersytetu Praskiego; przyjeżdżał do Polski, m. in. 4 VII 1401 r. wystąpił jako świadek w Buku. Stopień mistrza uzyskał w Pradze w r. 1402 za dziekanatu Jana Husa.
Z Uniw. Krak. związał się K. przed lub w r. 1404; występuje po raz pierwszy w spisie mistrzów z t. r. W r. 1410/1 pełnił obowiązki rektora. W tym też zapewne czasie rozpoczął studia teologiczne, a głównym jego profesorem był Mikołaj z Pyzdr. Bakałarzem teologii został K. w r. 1412; szkic „Principium do Biblii” napisał dla niego Mikołaj Łukasz z Wielkiego Koźmina (B. Jag.: rkp. 2215). K. utrzymywał kontakty z rodziną: 15 III 1414 r. zawarł umowę z bratem Piotrem, na mocy której tenże, dzierżawiąc dobra K-ego, miał mu płacić 40 grzywien rocznie, a po jego śmierci spłacić 60 grzywien legatów. W studiach K-ego nastąpiła chyba kilkuletnia przerwa, bo 2 I 1420 r. był wciąż jeszcze bakałarzem teologii. Przypisuje się K-emu (M. Markowski) pełnienie funkcji wicekanclerza Uniw. Krak. w l. ok. 1414–20, a więc w czasie ewentualnej przerwy w studiach teologicznych. W r. 1420 przystąpił K. do wykładów „Sentencji” Piotra Lombarda i uzyskał stopień bakałarza sentencjonariusza najpóźniej w r. 1421. Dn. 18 X 1422 r. wystąpił już jako baccalarius formatus. Dn. 16 VI 1424 r. został K. mianowany opiekunem dzieci brata Piotra wyruszającego na wojnę antyhusycką. Otrzymał wtedy wieś Januszowice koło Dziekanowic w pow. Kazimierza Wielka. Przed 4 VII 1425 r. został doktorem teologii. Na wydziale Teologii Uniw. Krak. wykładał K. do końca życia. Kariera uniwersytecka ułatwiła K-emu pozyskanie godności i beneficjów kościelnych. Kanonikiem poznańskim był 21 X 1424 r.; czynne zajęcie się sprawami kurii oraz pobyt w Poznaniu poświadczają dokumenty z 21 X 1424, 4 VII 1425, 3 I i 10 VII 1426 r. K-ego (albo Mirosława, syna Kiełcza z Brudzewa) chciał mieć swym następcą bp poznański Andrzej Łaskarz z Gosławic (zm. 1426). Bpem został jednak kandydat króla, Stanisław Ciołek. K. zadowolił się kanonią kolegiaty Św. Floriana w Krakowie na Kleparzu, którą posiadał już w drugiej połowie 1426 lub w r. 1427. W uznaniu licznych zasług otrzymał od Zbigniewa Oleśnickiego zwolnienie od zobowiązań ciążących na beneficjatach uniwersyteckich tejże kolegiaty. Razem z Andrzejem z Kokorzyna, Franciszkiem z Brzegu, Janem Elgotem, Benedyktem Hesse z Krakowa, Jakubem z Paradyża i Eliaszem z Wąwolnicy wziął K. udział jako wybitny teolog w dyspucie z posłami husyckimi na Wawelu 19 III 1431 r., która toczyła się w obecności króla. Po śmierci Franciszka z Brzegu (z Krzyżowic, zm. 1432) zajął K. czołowe miejsce wśród starszych profesorów teologii Uniw. Krak., otrzymał kanonię krakowską, przedstawiony Oleśnickiemu przez rektora uniwersytetu Tomasza Strzempińskiego bez porozumienia się z profesorami teologii. Spowodowało to zatarg. Rzecznikiem interesów profesorów był Paweł z Kłobucka. Po naradzie odbytej w domu Andrzeja z Buku wystosowano skargę do papieża, uważając, że Strzempiński nadużył władzy.
Bp. krakowski Zbigniew Oleśnicki mianował K-ego 31 VII 1433 r. (B. Jag.: dypl. 381) swym reprezentantem na soborze w Bazylei. Inkorporował się K. do soboru 17 X 1433 r. razem z Tomaszem Strzempińskim, delegatem arcbpa gnieźnieńskiego, i Janem Oczko, prepozytem bożogrobców miechowskich; podczas soboru występował K. jako kanonik krakowski. Był prawdopodobnie klientem skryptorii bazylejskiej Michała Koyera. Po śmierci króla Władysława Jagiełły wygłosił K. w Bazylei mowę pogrzebową w czasie nabożeństwa urządzonego przez Stanisława Ciołka. W mowie tej dał wyrazisty obraz wyjątkowych zasług Jagiełły dla Kościoła, przedstawiając jego wysiłek w nawróceniu na katolicyzm Litwy, szeroko rozwodził się nad zasługami króla we wskrzeszeniu i uposażeniu Uniw. Krak. W jednym z kazań wygłoszonych także w Bazylei, o św. Stanisławie, bpie krakowskim, przedstawił K. współczesny ideał «dobrego pasterza» i zatarg biskupa z królem Bolesławem Śmiałym. W Bazylei podczas XXIV sesji soboru K. został mianowany generalnym komisarzem na Polskę dla głoszenia odpustów, przywiązanych do składek na rzecz unii Kościoła greckiego z rzymskokatolickim. K. opuścił Bazyleję po 27 IV 1436 r. Dn.3 VIII t.r. wystawił w Wiślicy dokument w sprawie odpustów. Podobny wydał w Nowym Sączu 15 II 1437 r. Tytułował się w nich nadal kanonikiem krakowskim. Bez tytułu kanonika krakowskiego wymienia go dokument z 7 XII 1439 r. Oznacza to, że K. albo musiał opuścić kanonię krakowską, albo się jej zrzekł dobrowolnie. Dopiero 4 XI 1443 r. Zbigniew Oleśnicki mianował dożywotnio K-ego kanonikiem krakowskim, uposażając go z dziesięcin biskupich w Słomnikach (B. Jag.: rkp. 7759). Był też K. plebanem w Zagościu koło Wiślicy.
K. zmarł 6 XI 1443 r. (B. Jag.: rkp. 1258). Uniwersytetowi przekazał pieniądze (300 fl. węgierskich), za które kolegiaci kupili 26 VII 1452 r. dom na Kleparzu. Wydziałowi Teologii ofiarował niemal całą bogatą bibliotekę. Akt przejęcia tej darowizny z 7 XII 1439 r. nie podaje ani ilości rękopisów, ani ich zawartości, wspomina tylko, że są to księgi pergaminowe, papierowe, luźne seksterniony i woluminy, przechowywane w Krakowie i w Ulinie koło Miechowa. Wg kosztów kupna zbiór oszacowano na ogromną sumę tysiąca grzywien, którą przelicza się (J. Zathey) na ponad 150 kodeksów. Z tej dużej, na owe czasy, liczby książek dochowało się zaledwie kilkanaście, głównie treści filozoficzno-teologicznej: notatki z wykładów, własne dzieła, fragmenty warsztatu naukowego oraz kodeksy przepisane na zamówienie lub nabyte w czasie pobytu w Bazylei. Wśród szczęśliwie dochowanych kodeksów dwa zawierają dzieła Franciszka Petrarki, a z tych jeden przepisany został na zamówienie K-ego już w r. 1430.
W spuściźnie naukowej, której rejestracja i identyfikacja wymaga jeszcze uzupełnień, pozostawił K.: wykład wstępny do Biblii (B. Jag.: rkp. 2216), wykład wstępny i komentarz w postaci glosy do czterech ksiąg „Sentencji” Piotra Lombarda (B. Jag.: rkp. 1525, 1620, 1524 i 1520), glosę do pierwszej i drugiej księgi „Quaestiones Sententiarum” zaczynających się od słów: «Utrum Deus gloriosus…» (B. Jag.: rkp. 1620), komentarz do trzeciej księgi „Sentencji” Piotra Lombarda (B. Jag.: rkp. 2216), odpowiedzi na pytania z zakresu teologii moralnej i prawa kanonicznego (B. klaszt. Cystersów w Mogile: rkp. 621), a także kwestię Utrum omnis potestas sit a Domino Deo… (B. Jag.: rkp. 1620). Wydaje się jednak, że główną domeną pracy K-ego były kazania (B. Jag.: rkp. 1614, 2372, 2369, 2346, 2335 i 2245, B. Coll. Balliol Oxford: rkp. 165a, B. Uniw. w Wr.: rkp. I F 290b) i mowy uniwersyteckie (B. Jag.: rkp. 2216 i 1620). Autorstwo wielu kazań i mów uniwersyteckich jest hipotetyczne, często przypisane K-emu (Markowski) na podstawie analizy treści i analizy kodykologicznej.
K. należał do najwybitniejszych profesorów Uniw. Krak., a zarazem do świetnych mówców polskich pierwszej połowy XV w. Mniej czynny na polu filozofii, oddawał się studiom teologicznym; pozostawał pod wpływem nauki Tomasza z Akwinu, częściowo Alberta Wielkiego, sprzeciwiał się natomiast niektórym tezom augustiańskim. Teksty mów K-ego wykazują znajomość zarówno literatury klasycznej, jak też wczesno-humanistycznej (Petrarka). Cieszył się K. poważaniem wśród grona współczesnych mu kolegów uniwersyteckich; anonimowy kaznodzieja(Strzempiński?) w mowie pogrzebowej (B. Jag.: rkp. 173) nazwał K-ego «ojcem krakowskiej uczelni», chwalił go zwłaszcza za dary, za które uniwersytet będzie mu zawsze wdzięczny.
Nowy Korbut (Piśm. staropolskie); W. Enc. Ilustr.; Łętowski, Katalog bpów krak., III; Boniecki; Niesiecki; Mynors R. A. B., Catalogue of the Manuscripts of Balliol College Oxford, Oxford 1963 s. 162, 164; – Barycz H., Alma Mater Jagellonica, Kr. 1958; tenże, Dziejowe związki Polski z Uniwersytetem Karola w Pradze, „Przegl. Zach.” R. 4: 1948 nr 3–4 s. 260, 340; tenże, Rozwój i upadek Akademii Krakowskiej, w: Kultura staropolska, Kr. 1932 s. 280; Bidlo J., Češti emigranti v Polsku v dobĕ husitské a mnich Jeronym Pražský, „Časopis Musea Král. Českého” R. 69: 1895 s. 128; Birkenmajer A., O dacie jednego z rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej i o nieznanej ramce drzeworytowej z pierwszej połowy XV stulecia, „Przegl. Bibl.” R. 10: 1936 s. 138–44; Brückner A., Z rękopisów petersburskich, „Prace Filol.” T. 5: 1899 s. 29; Contieri N., La fortuna del Petrarca nei secoli XIV e XV, „Annali dell’Istituto Universitario Orientale. Sezione Slava” (Napoli) A. 4: 1901 s. 150–6, 158–62, 165; Dobrowolski K., Modlitewnik królewicza Aleksandra z r. 1491, „Przegl. Bibl.” R. 1: 1927 s. 100 i odb., Kr. 1928 s. 22; Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364–1774, Kr. 1964 (studia Z. Budkowej, K. Pieradzkiej); Fijałek J., Studia do dziejów Uniwersytetu Krakowskiego, „Rozpr. AU Wydz. Filol.” T. 29: 1899; Garbacik J., Strzelecka A., Uniwersytet Jagielloński wobec problemów husyckich w XV w., „Acta Univ. Carolinae – Hist. Univ. Carolinae Prag.”, Praha 1964 V/1–2 s. 11–2, 30, 35; Grosse L., Stosunki Polski z soborem bazylejskim, W. 1885 s. 40, 42, 67; Kot S., Anglopolonica. Angielskie źródła rękopiśmienne do dziejów stosunków kulturalnych Polski z Anglią, „Nauka Polska” T. 20: 1935 s. 56–7; Kowalczyk M., Mowy i kazania uniwersyteckie Łukasza z Wielkiego Koźmina, „Biul. B. Jag.” R. 12: 1960 nr 2 s. 7, 17, 19; [Kozłowska-] Budkowa Z., Mowa mistrza Jana z Kluczborka na cześć króla Władysława Jagiełły, Mediaevalia, W. 1960 s. 160, 163; Markowski M., Mikołaj z Kozłowa, „Mater. i Studia Zakł. Hist. Filoz. Staroż. i Średn.” T. 5: 1965 s. 76–141 (omówienie literatury i wykaz dzieł); Morawski, Historia UJ, I (na s. 333 K. pomylony z Mikołajem Lasockim); Pilat R., Historia literatury polskiej, W. 1926 1/2 s. 264–5; Silnicki T., Sobory powszechne a Polska, W. 1962 s. 111; Szelińska W., Biblioteki profesorów Uniwersytetu Krakowskiego w XV i początkach XVI w., Wr.–W.–Kr. 1966; Włodek Z., Krakowski komentarz z XV w. do Sentencji Piotra Lombarda, „Studia Mediewistyczne” T. 7: 1966 s. 131, 138–41, 157; Zarębski I., Zur Bedeutung des Aufenthaltes von Krakauer Universitätsprofessoren auf dem Basler Konzil für die Geistesgeschichte Polens, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 5: 1960; Zathey J., Biblioteka Jagiellońska w l. 1364–1492, w: Historia Biblioteki Jagiellońskiej, Kr. 1966 I (biblioteka K-ego i jej zawartość); Zegarski T., Polen und das Basler Konzil, P. 1910 s. 26; – Acta capitulorum, II; Akta grodz. i ziem., VII (fragment mowy: «pro reduccione graciarum» winien brzmieć: «pro reduccione Grecorum»); Album stud. Univ. Crac., I; Cod. epist. saec XV, 1/2, II; Cod. epist. Vitoldi; Cod. Univ. Crac., I, II; Concilium Basiliense. Studien und Quellen zur Geschichte des Concils von Basel, Hrsg. v. J. Haller, Basel 1897–1903 II 505, IV 112, 117–8; Conclusiones Univ. Crac., s. 3; Długosz J., Catalogus episcoporum Posnaniensium, w: Opera, I; tenże, Historia, IV 438–9, 551; Kod. Wpol., V; Liber decanorum Facultatis Philosophicae Universitatis Pragensis, I/1; „Notizenblatt. Beilage zum Archiv für Kunde österreichischer Geschichtsquellen” Jg 9: 1859 nr 3 s. 46–53; Starod. Prawa Pol. Pomn., II 196, 287; – Arch. UJ: rkp. 63; B. Coll. Balliol Oxford: rkp. 165 a; B. Jag.: dypl. 381, rkp. 173, 325, 424, 444, 648, 722, 738, 1228, 1258, 1412, 1520, 1524, 1525, 1593, 1614, 1620, 1907, 2215, 2216, 2245, 2302, 2335, 2346, 2369, 2415, 7759; B. klaszt. Cystersów w Mogile: rkp. 621; B. Uniw. w Wr.: rkp. I F 290b.
Marian Zwiercan