Murzynowski Stanisław h. Ogończyk (ok. 1528–1553), pisarz reformacyjny, tłumacz Nowego Testamentu na język polski. Pochodził z średnio zamożnej rodziny wiodącej się z Murzynowa lub Murzynna w ziemi dobrzyńskiej, był synem Jana, dziedzica części Suszyc i Ruzowska, piszącego się przemiennie: Murzynowski, Suszycki i Ruzowski. M. także używał początkowo nazwiska Suszycki. Przed r. 1545 uczył się w gimnazjum w Królewcu, gdzie wykładali m. in. Abraham Kulwieć i Stanisław Rafajłowicz. W r. 1545 zapisał się M. na uniwersytet w Wittenberdze, a następnie przebywał przez jakiś czas we Włoszech. W zagranicznych podróżach korzystał z pomocy możnych protektorów, jak kasztelan dobrzyński Walenty Orłowski, woj. inowrocławski Jan Kościelecki, woj. płocki Feliks Szreński i kasztelan brzeski Erazm Kretkowski. W r. 1549 był M. ponownie w Królewcu i osiadł tam na stałe, najpewniej jako książęcy stypendysta. Był już wówczas jawnym zwolennikiem reformacji i miał odcięty powrót do rodzinnych stron. W maju i we wrześniu 1550 na posiedzeniach kapituły płockiej zajmowano się sprawą jego odstępstwa od wyznania rzymskokatolickiego. Trudno jednak określić dokładnie jego poglądy wyznaniowe, które – choć zapewne bliskie luteranizmowi – nie były całkowicie skrystalizowane pod względem konfesyjnym. Świadczą o tym jego prace literacko-przekładowe, stanowiące przedmiot jego działalności.

Wszedłszy w kontakt z wydawcą Janem Seklucjanem już w r. 1549, brał M. udział w przygotowywaniu do druku (zachowanej dziś tylko częściowo) rozprawki omawiającej sprawę celibatu „Rozprawa księdza z popem”, która wg Stanisława Rosponda jest najprawdopodobniej utworem Reja. Pod koniec 1550 r. M. wydał drukiem utwór pt. „Historyja żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze, który się dla bojaźni ludzkiej prawdy pańskiej zaprzał i dlategoż jest na strach światu niesłychanym obyczajem skaran”. Była to polska przeróbka wydanego t. r. w Bazylei w języku łacińskim utworu Celia Seconda Curiona, a jego treść służyła objaśnieniu kalwińskiej doktryny predestynacji. Te pierwsze prace ujawniające zdolności językowe (znał łacinę, grekę i język hebrajski) i literackie M-ego, skłoniły Seklucjana do powierzenia mu przekładu na język polski Nowego Testamentu, do wydania którego przystąpił z zachęty ks. Albrechta. Przedsiębiorczy Seklucjan ogłosił przedpłatę i gdy tylko M. uporał się z tłumaczeniem Ewangelii Św. Mateusza, natychmiast ją wydał, i to już w r. 1551, ubiegając swego konkurenta Jana Małeckiego, który również za namową bpa pomezańskiego Pawła Speratusa przygotowywał takie tłumaczenie. Do drukowanego dziełka dołączono Ortografię polską. Była ona pierwszym konsekwentnym i jednolitym systemem ortograficznym języka polskiego, popartym konkretnymi przykładami, a co najważniejsze, znalazła praktyczne zastosowanie w przekładach M-ego w „Historyi żałosnej” i w Nowym Testamencie. Tłumaczenie Ewangelii Św. Mateusza ukazało się drukiem bez wymienienia nazwiska M-ego na karcie tytułowej. Powody mogły być wielorakie. Młody wiek tłumacza wzbudziłby nieufność do przekładu, poza tym M. mógł obawiać się napaści ze strony krytyki, co zresztą uczynił Jan Małecki, i stąd wolał najprawdopodobniej nie ujawniać swego nazwiska. Z tych względów aż do badań I. Warmińskiego autorstwo pierwszego polskiego przekładu Nowego Testamentu przypisywano błędnie nakładcy Janowi Seklucjanowi. Praca M-ego nad tłumaczeniem postępowała szybko naprzód i jeszcze w r. 1551 ukazała się dedykowana królowi Zygmuntowi Augustowi „Testamentu Nowego część pierwsza”, obejmująca przekład czterech Ewangelii Świętych Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Do książki znów dołączono Ortografię. W r. 1552 wydał Seklucjan drugą część przekładu Nowego Testamentu, a w r. 1553 przekład pt. „Testament Nowy zupełny” obejmujący razem uprzednio wydane części I i II. Podobnie jak przy wydaniu „Ewangelii… Św. Mateusza” również i tu nazwisko M-ego nie zostało ujawnione.

Praca nad polskim przekładem Nowego Testamentu zbliżyła M-ego do reformatora Andrzeja Osiandra, głoszącego odmienne tezy od Lutra, zwłaszcza w sprawie nauki o usprawiedliwieniu oraz w kwestii natury boskiej Chrystusa. Tezy te spotkały się z gwałtownym oporem ortodoksyjnych luteran w Prusach Książęcych. M. znalazł się w obozie osiandrystów, co przysporzyło zarówno jemu, jak i Seklucjanowi sporo kłopotów, gdyż Fryderyk Staphylus, będący radcą książęcym, a zarazem cenzorem, a do tego znający biegle język polski (studia odbył m. in. także w Krakowie), nakazał w r. 1550 wstrzymać Seklucjanowi druk Nowego Testamentu. Nie zahamowało to prac wydawniczych, które prowadzone były dalej w tajemnicy. Porażka Staphylusa w sporze z Osiandrem i odejście jego z Królewca spowodowały, że cofnięto zakaz druku Nowego Testamentu. Kolejnym przeciwnikiem Osiandra i M-ego był Joachim Mörlin, ówczesny kaznodzieja w katedrze na Knipawie w Królewcu. Morlin wykluczył nawet M-ego od komunii św. Wywołało to natychmiastową reakcję Osiandra, który 31 VII 1551 napisał do księcia, broniąc M-ego przed atakami Mörlina i w wyniku tej interwencji Mörlin zmuszony został do pozostawienia M-ego w spokoju. Jednakże wiosną 1552, kiedy z nową siłą rozgorzał tzw. spór osiandrowski, Mörlin ponownie zaatakował M-ego. Dowiedział się bowiem, że dał on w przekładzie listów św. Pawła objaśnienia zgodne z nauką Osiandra o usprawiedliwieniu. Sprawa była niebezpieczna, gdyż po wydaniu tłumaczenia wychodziła poza grono teologów i groziła rozpowszechnieniem spornych poglądów Osiandra wśród polskiej ludności Prus Książęcych, a także w Koronie. M. zrezygnował z tych objaśnień, ale wydał w r. 1552 po łacinie rozprawkę De iustificatione et iustitia fidei, w której dał poszerzony wykład osiandrowskiej nauki o usprawiedliwieniu. Być może książeczka ta powstała z inicjatywy samego Osiandra. Ostatnio W. Chojnacki odnalazł anonimowe polskie tłumaczenie książki Osiandra „Artykuły chrześcijańskie o usprawiedliwieniu prawdziwych chrześcijan na polski język przełożone” (druk.: Aleksander Augezdecki po 24 X 1550). Na drodze analizy językowo-stylistycznej można by zbadać, czy tłumaczem nie był sam M. W r. 1552 M. przygotowywał jeszcze do druku książeczkę polemiczną De conciliatione. Zmarł w r. 1553. Rodziny najprawdopodobniej nie założył, a w każdym razie nie pozostawił potomstwa. Po jego śmierci kontakty listowne z ks. Albrechtem utrzymywali jeszcze ojciec Jan i młodszy brat Stanisława, Mikołaj, który przez pewien okres studiował na uniwersytecie królewieckim, będąc stypendystą książęcym.

Ortografię polską… M-ego przedrukował Witold Taszycki w „Wyborze tekstów staropolskich XVI–XVIII” (wyd. 2. W. 1955), ponownie została ona wydana wraz z „Historyją… o Franciszku Spierze…” przez Janusza Małłka i Franciszka Pepłowskiego (Olsztyn 1974).

Nowy Korbut, II 546–7; Chojnacki W., Bibliografia polskich druków ewangelickich ziem zachodnich i północnych 1530–1939, W. 1956; – Biliński A., Szlachta ziemi dobrzyńskiej za ostatnich Jagiellonów, W. 1932 s. 115, 116, 178; Guldon Z., Mapy ziemi dobrzyńskiej w drugiej połowie XVI wieku, Tor. 1967 s. 66; Małłek J., Pepłowski F., Wstęp do: Murzynowski S., Historyja żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze oraz Ortografia polska, Olsztyn 1974; Rospond S., Studia nad językiem polskim XVI wieku, Wr. 1949 s. 41–51; Warmiński I., Andrzej Samuel i Jan Seklucjan, P. 1906 s. 376–419 (oraz dodatek – listy); Wollek Ch., Das Domkapitel von Płock 1524–1564, Köln–Wien 1972 s. 86; – Acta capituli Plocensis ab anno 1514 ad annum 1577, Arch. Kom. Hist. AU, Kr. 1916 X nr 193, 196; Album Academiae Vitenbergensis 1502–1560, Ed. Foerstemann, Lipsiae 1841 s. 229; Źródła Dziej., I 285; – Staatliches Archivlager w Getyndze (byłe archiwum królewieckie): Stiftung Preussischer Kulturbesitz, Herzogliches Briefarchiv B-2 i J-2 (listy Murzynowskich do ks. Albrechta) oraz Ostpreuss. Fol. f. 181 list ks. Albrechta do Jana Suszyckiego z 15 kwietnia 1559; – Informacje o źródłach archiwalnych uzyskane od ks. Janusza Narzyńskiego.

Janusz Małłek