Morawski Teodor (1797–1879), polityk liberalny, ostatni minister spraw zagranicznych powstania listopadowego, historyk. Ur. 1 XI w Mikołajewicach w pow. wartskim (tak we własnym zeznaniu), w rodzinie ziemiańskiej, był synem Michała i Teresy Podczaskiej, bratem Teofila (zob.). Uczył się w l. 1806–13 w Warszawie, zrazu na pensji prywatnej, następnie w liceum. Tamże w r. 1816 ukończył Szkołę Prawa i Administracji. Jako student wraz z Brunonem Kicińskim przełożył sensacyjną powieść B. Eichhorna „Rinaldo Rinaldini” (W. 1814 2 t.). Układał też obiegające Warszawę satyryczne wierszyki ulotne. Po studiach podjął służbę jako aplikant, a potem sekretarz w Komisji Spraw Wewnętrznych, używany przez Stanisława Staszica do pomocy w jego pracach naukowych. Od 1 X 1818 wydawał wraz z Kicińskim „Gazetę Codzienną Narodową i Obcą”. Ton liberalny pisma zwrócił na nie uwagę rządu. W maju 1819 redakcja i drukarnia zostały opieczętowane, wydawcom zaś nakazano podporządkować się cenzurze. M. i Kiciński zaczęli wówczas wydawać „Kronikę 2 połowy 1819 r.”, która jako nieperiodyczna powinna by była być wolną od cenzury. Gdy i ten wybieg został udaremniony, ci sami wydawcy podjęli druk „Orła Białego”, który także został zamknięty po kilku miesiącach, sam zaś M. został usunięty ze służby rządowej. Był wówczas (1820) w III stopniu członkiem loży «Bracia Zjednoczeni», należał też do tajnego Związku Wolnych Polaków. Dn. 1 V 1821 uczestniczył w schadzce na Bielanach, na której założono Tow. Patriotyczne. Wszedł do władz Towarzystwa, ale wprędce się z nich wycofał, nie chcąc zgodzić się z dążnością Waleriana Łukasińskiego do scentralizowania organizacji. Osiadł w Dąbrówce w pow. sieradzkim i zbliżył się do przywódców tzw. partii kaliskiej. Dn. 7 V 1825 wziął udział na rogatce Wolskiej w demonstracyjnym powitaniu przybyłego na sejm Wincentego Niemojowskiego. Tegoż dnia został aresztowany i osadzony u Karmelitów. Dla współwięźniów redagował codzienną gazetkę pisaną pt. „Karmelita Bosy”. Wypuszczono go po 7 tygodniach śledztwa. W grudniu t. r., w związku z nowymi zeznaniami Łukasińskiego, w. ks. Konstanty kazał sprowadzić M-ego do Warszawy, ten jednak umknął za granicę. Osiadł w Paryżu pod nazwiskiem Teodora Szczawińskiego; dostarczał do „Constitutionnel” i do „Morning Chronicie” korespondencje o stanie politycznym Królestwa. Był w związku z tym inwigilowany przez policję francuską. Dn. 12 II 1830 wziął udział w obiedzie wydanym ku czci M. J. Lafayette’a przez Leonarda Chodźkę.
Po wybuchu powstania listopadowego M. informował nadal prasę zachodnią o sprawie polskiej; ogłosił, że ofiaruje połowę swego majątku na rzecz włościan, którzy wstąpią do wojska narodowego. W początku 1831 r. zlecono mu z Warszawy «chwilowe kierowanie interesami narodowymi we Francji». Dn. 8 II złożył wizyty min. H. F. B. Sébastianiemu i ks. Orleańskiemu. Doszedłszy do przekonania, iż rząd Ludwika Filipa Polsce pomóc nie zechce, pisał do Warszawy, że trzeba związać się z francuską lewicą i dążyć do obalenia «półśrodkowego» gabinetu. W tej myśli wziął udział w uroczystym przekazaniu Lafayette’owi munduru warszawskiego gwardzisty narodowego. Po objęciu paryskiej Legacji przez Karola Kniaziewicza i Ludwika Platera złożył urzędowanie i w początku lipca 1831 przekradł się przez Kraków (był chwilowo zatrzymany w Podgórzu) do Warszawy. Dn. 15 VII został obrany w Kaliszu deputowanym na sejm, a 25 VII powołany na jednego z 5 komisarzy «do praw administracyjnych i przedmiotów dyplomatycznych». Dość czynny w izbie, współpracował z kaliszanami w ich próbach usunięcia gen. Jana Skrzyneckiego i powołania na naczelnego wodza Ignacego Prądzyńskiego. Uczestniczył w radzie wojennej z 27 VII oraz w naradzie z 10 VIII w Bolimowie, gdzie «trzymał pióro». Ułożył wówczas projekt ograniczenia władzy naczelnego wodza, który jednak upadł na skutek opozycji gen. Henryka Dembińskiego. Po zajściach z 15 VIII, które potępił w specjalnej odezwie, M. odmówił współpracy z Tow. Patriotycznym, natomiast referował w izbie projekt reformy rządu i zalecał na stanowisko prezesa Bonawenturę Niemojowskiego. Wbrew kaliszanom sejm oddał władzę Janowi Krukowieckiemu. Ten ostatni chcąc zjednać swoich przeciwników mianował M-ego 20 VIII ministrem spraw zagranicznych. W czasie rokowań prezesa rządu z I. Paskiewiczem 5 i 7 IX M. przeciwstawiał się kapitulacji oraz przyczynił się do pozbawienia władzy Krukowieckiego. Opuścił Warszawę wraz z wojskiem, zatrzymał tekę spraw zagranicznych w ostatnim rządzie powstańczym, lecz żadnej akcji dyplomatycznej prowadzić już nie mógł. Miał udział w redagowaniu „Gazety Zakroczymskiej”. Wraz z innymi członkami rządu złożył władzę w Płocku 23 IX, a 26 t. m. opuścił kraj. Na temat ówczesnych wydarzeń toczył spory przez długie lata: z Adamem Gurowskim w r. 1832, z Wincentym Chełmickim w r. 1843, z Tadeuszem Krępowieckim w r. 1844, z Karolem Forsterem w r. 1875, zrzucając niezmiennie odpowiedzialność za klęskę na Krukowieckiego i Prądzyńskiego. Wyłączony z carskiej amnestii, skazany zaocznie na śmierć przez ścięcie, pozbawiony skonfiskowanego majątku, M. pozostał na emigracji.
W listopadzie 1831 M. wszedł do Komitetu Tymczasowego Emigracji Polskiej, utworzonego przez kaliszan. W grudniu t. r. protestował przeciw utworzeniu Komitetu Narodowego pod przewodnictwem Joachima Lelewela. W r. 1832 wszedł do Komitetu Emigracji Polskiej (Józefa Dwernickiego), lecz po 4 miesiącach się zeń wycofał. W końcu t. r. w polemice z Krępowieckim ogłosił Quelques mots sur l’état des paysans en Pologne, par un Polonais, usiłując dowieść, że los chłopów polskich polepszał się w ostatnim stuleciu. Spór z lewicą dał powód do pojedynku M-ego z Gurowskim, zakończonego bez szwanku dla stron obu. W mieszkaniu M-ego w Paryżu 29 IV 1832 założone zostało Tow. Literackie; we władzach jego zasiadał nieprzerwanie, w r. 1844 został po Mickiewiczu prezesem Wydziału Historycznego, w r. 1854 wiceprezesem całego Towarzystwa. W „Encyclopédie des gens du monde” zredagował w r. 1844 obszerne hasło Pologne, z głównym akcentem położonym na historię. Od początku pobytu na emigracji związał się z obozem Adama Czartoryskiego. Nie należąc formalnie do żadnej z tworzonych przez obóz ten organizacji, był bliskim doradcą ks. Adama, popierał jego stanowisko na paryskich obradach «grona sejmowego» (1833, 1835, 1840, 1846, 1848), pod nieobecność księcia zastępował go parokrotnie (1844, 1855) w Hotelu Lambert, uzasadniał historiozoficznie pożytek monarchii i potrzebę uznania istniejącej de facto władzy (Rozmowy tułackie, Paryż 1843). W r. 1841 z ramienia Czartoryskiego jeździł z misją poufną w Poznańskie. W r. 1847 w imieniu Tow. Historyczno-Literackiego wręczał Czartoryskiemu medal pamiątkowy. W marcu 1848 towarzyszył ks. Adamowi do Berlina, w kwietniu t. r. z ramienia księcia prowadził we Wrocławiu rozmowy z konserwatywnymi działaczami z 3 zaborów na temat utworzenia władzy ogólnokrajowej. Wrócił do Paryża w maju, po rozchwianiu się tych pomysłów. W czasie wojny wschodniej w l. 1854–5 M. typowany był przez ks. Adama na ministra spraw zagranicznych odbudowanej Polski, uczestniczył w rozmowach z Napoleonem III, układał memoriały dla kongresu pokojowego, pośredniczył w rozmowach z wysłańcami z kraju (Gustaw Potworowski, Tytus Działyński), miał udział w wyprawieniu z misją na wschód Mickiewicza. W l. 1860–2 należał do Biura Hotelu Lambert, zasiadał m. in. w komisji do spraw unii bułgarskiej. Sprzeciwiał się podówczas podporządkowaniu Biura krajowej Dyrekcji «białych». Nie uczestniczył już w pracach dyplomatycznych 1863 r. Wpływ jego zmalał po śmierci ks. Adama, M. ograniczał się więc do pracy w Tow. Historyczno-Literackim i w firmowanych przez Hotel Lambert instytucjach dobroczynnych. W r. 1867 podpisał protest przeciw zamachowi Antoniego Berezowskiego, a w r. 1871 przeciw udziałowi Polaków w Komunie Paryskiej. W r. 1878 ogłosił list otwarty do redakcji „Gazety Narodowej”, potępiający secesję Ottona Hausnera z Koła Polskiego w Wiedniu.
Pierwszym dziełem historycznym M-ego była rozprawa pt. Powstanie Kościuszki („Kronika Emigracji Polskiej” 1838 i odb.) ujęta w formie polemiki z opracowaniem A. Treskowa. W latach czterdziestych pracował nad syntezą historii Polski, miał ją gotową w r. 1850, lecz wykańczał ją i uzupełniał w ciągu następnych 20 lat. W l. 1871–2 ukazały się u Jana Żupańskiego 6-tomowe Dzieje narodu polskiego w krótkości zebrane, dla matek i niższych nauczycieli (podtytuł odpadł poczynając od t. 3). Daty graniczne kolejnych tomów przypadły na l. 1386, 1572, 1668, 1764, 1795. Pierwsze tomy stanowiły kompilację kronik, uzupełnianą niezbyt jeszcze licznymi wydawnictwami źródeł. W zasadzie była to historia polityczna z niewielkimi wstawkami na temat dziejów oświaty – rzecz już w chwili ogłoszenia drukiem przestarzała. Autor rozwijał konsekwentnie pogląd, że wielkość Polski stworzyli królowie, podupadło zaś państwo wraz z wygaśnięciem dynastii i ograniczeniem władzy monarchicznej. Począwszy od t. 4 autor korzystał z rękopiśmiennych zbiorów Czartoryskich, a także z korespondencji dyplomatycznej francuskiej i angielskiej. Tom 6 pt. Polska pod obcym panowaniem relacjonował dzieje Ks. Warsz. i konstytucyjnego Królestwa; doprowadzony został do upadku powstania listopadowego. Tom ten zachował wartość do czasu opracowań Szymona Askenazego z początku XX w. W r. 1873 ukazały się Moje przygody. Ustęp z pamiętnika T. M-ego, doprowadzone do lata 1831. Inny fragment pamiętnika pt. Dwa miesiące z mego życia (1825) pozostał w rękopisie. M. zmarł w Paryżu 21 XI 1879, pochowany został na cmentarzu Père Lachaise.
Żonaty był z Francuzką, córką pułkownika inżynierii, z domu Berry de St-Vincent, 1. v. Malet (zm. ok. r. 1851). Dzieci nie pozostawił.
Częste reprod. litogr. L. S. Edmé (Polska, jej dzieje i kultura, III, Askenazy Sz., Łukasiński, II, i in.); – Nowy Korbut, VIII (data i miejsce ur.: 18 XI Piwonice); Sto lat myśli polskiej, W. 1913 VIII (W. Tokarz, data i miejsce ur. jak w Nowym Korbucie); Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; – Dutkiewicz J., Francja a Polska w 1831 r., Ł. 1950; Gadon L., Rzut oka na 50-letnie koleje Tow. Hist.-Literackiego, Paryż 1883; Handelsman M., Francja–Polska, W. 1926; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 r., W. 1960; Łukaszewicz W., T. Krępowiecki, W. 1954; Rostocki W., Władza wodzów naczelnych w powstaniu listopadowym, Wr. 1955; Tyrowicz M., Polski kongres polityczny we Wrocławiu, Kr. 1946; Więckowska H., Opozycja liberalna w Królestwie Kongresowym, W. 1925; Zdrada J., Zmierzch Czartoryskich, W. 1969; – Barzykowski S., Historia powstania listopadowego, P. 1884 V; Diariusz sejmu z r. 1830–1831, Kr. 1912 VI; Jenerał Zamoyski, P. 1918–30 IV–VI; Lelewel, Listy emigracyjne, I–II; Mickiewicz W., Żywot A. Mickiewicza, P. 1895 IV; Ostrowski A., Pamiętnik, Wr. 1961; Prądzyński I., Pamiętniki, Kr. 1909 IV; – „Szkoła Polska” 1880 nr 10 (nekrolog); – B. Czart.: rkp. 5308, 5353, 5630, 5655; B. Narod.: rkp. 5637/19, 6569/8, 8499; B. Ossol.: rkp. 4187; B. PAN w W.: rkp. 1900; – Lutzowa H., Obóz 3 Maja, (mszp.); – Wiadomość o rodzicach podał W. Dworzaczek na podstawie: Arch. Państw. w P.: Akta grodz. Kaliskie 232 k. 374.
Stefan Kieniewicz