Olszewski Władysław, pseud. Ślusarz, Władek (1863–1922), działacz socjaldemokratyczny. Ur. we wsi Osiny w pow. grójeckim, był synem Franciszka, wyrobnika dniówkowego, i Józefy. Po ukończeniu 2 klas w szkole prywatnej i praktyki w zawodzie ślusarza, od końca lat osiemdziesiątych pracował w tym charakterze w fabryce wyrobów metalowych S. Żerańskiego w Warszawie. W r. 1890 wstąpił do organizowanego przez Mariana Kasprzaka kółka robotniczego II «Proletariatu», którym kierował Jan Strożecki. Oskarżony na podstawie zeznań Michała Kossaka o kolportaż broszury pierwszomajowej, wydanej w r. 1891 przez II «Proletariat», oraz agitowanie robotników do Kas Oporu, został 1 VI t. r. aresztowany. Więziony prawie 2 lata w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, «trzymał się dzielnie […], zdał egzamin dojrzałości politycznej i siły charakteru» (J. Strożecki). Zwolniony 2 II 1893 i oddany pod nadzór policji, O. wznowił natychmiast działalność. Był jednym z najbliższych przyjaciół i współpracowników Juliana Marchlewskiego. Uczestniczył w lipcu 1893 w utworzeniu krajowej organizacji Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKP), założonej przez działaczy wywodzących się z II «Proletariatu» i Związku Robotników Polskich. O. należał do ścisłego aktywu robotniczego nowo powstałej partii. Powierzono mu pieczę nad składem literatury partyjnej: wydawał emisariuszom z Łodzi i Żyrardowa odezwy, broszury, ulotki, sam również wyjeżdżał w teren, rozwoził literaturę i prowadził agitację. Wiosną 1894 wchodził w skład Komitetu (Zarządu) Warszawskiego SDKP i kierował jedną z dzielnic partyjnych. Jako delegat organizacji warszawskiej wziął udział w I Zjeździe partii (10–11 III 1894 w Warszawie), odgrywając tam, obok Kazimierza Ratyńskiego, główną rolę. Prawdopodobnie napisał odezwę Z powodu mowy pułkownika Wasiljewa w Żyrardowie, którą wydała i kolportowała w lipcu 1894 SDKP, wzywając robotnice Żyrardowa do walki z wyzyskiem i despotyzmem. Dn. 31 VII O. był obecny na naradzie aktywu partyjnego w lesie koło Drewnicy. Od jesieni t. r. trwały masowe aresztowania działaczy SDKP. O. znalazł się 21 XII 1894 ponownie w więzieniu. Aby odzyskać wolność, na propozycję L. Uthofa dał fikcyjną zgodę na współpracę z żandarmerią: polecono mu m. in. odnalezienie Kazimierza Pietkiewicza i wykrycie redakcji i drukarni „Robotnika”. Wypuszczony z więzienia, po podjęciu pierwszej miesięcznej pensji O. zbiegł za granicę. Żandarmeria wszczęła niebawem poszukiwania; ostatecznie decyzją z 12 V 1897 sprawę O-ego wstrzymano do czasu odnalezienia go.
W Zurychu O. nawiązał kontakt z redakcją wydawanego tam organu SDKP „Sprawa Robotnicza” i osobiście poinformował Różę Luksemburg o okolicznościach zwolnienia go. Po pewnych wahaniach dano wiarę jego wyjaśnieniom i zamierzano ogłosić na łamach pisma oświadczenie w tej sprawie. Ponieważ jednak Polska Partia Socjalistyczna (PPS) potępiła O-ego, a „Przedświt” napiętnował za podobny postępek Hieronima Truszkowskiego, zrezygnowano z tego zamiaru. Przyszłość potwierdziła szczerość wyznań i intencji O-ego. O. włączył się do działalności z całym oddaniem. Borykając się niemal stale z trudnościami materialnymi, niejednokrotnie musiał korzystać z pomocy finansowej towarzyszy, m. in. R. Luksemburg. Był jednym z inicjatorów i czołowych działaczy założonego 23 V 1896 Stowarzyszenia Robotników Socjaldemokratów Polskich Zagranicą. Gdy w r. 1898 Stanisław Gutt opanował prowizoryczny zarząd, O. odsunął się okresowo od działalności. Wyjechał do Berlina, gdzie współpracował z R. Luksemburg; występował przeciwko atakującym ją zwolennikom separatyzmu w PPS zaboru pruskiego. Za namową R. Luksemburg zamierzał osiąść na Górnym Śląsku i tam rozwijać działalność partyjną. Wyjechał na krótko do Galicji, gdzie przebywała jego siostra Józefa, aresztowana również w r. 1894 za działalność w SDKP, a następnie do Wrocławia. Wydalony z Prus w związku z działalnością we Wrocławiu, wrócił wkrótce do Berlina. Z początkiem września 1898 przeniósł się do Monachium i stanął na czele tamtejszej sekcji Stowarzyszenia Robotników Socjaldemokratów Polskich Zagranicą. Wziął udział w zwołanym do Lipska 25 II 1900 Zjeździe grup zagranicznych SDKP, który – w ślad za zjednoczeniem polskiej i litewskiej socjaldemokracji w kraju w Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) – dokonał reorganizacji Stowarzyszenia i zmiany jego nazwy na Stowarzyszenie Robotników Socjaldemokratów Królestwa Polskiego i Litwy Zagranicą, obok Cezaryny Wojnarowskiej i S. Gutta został O. wybrany do Zarządu i objął funkcję jego sekretarza. Delegowany przez organizacje zagraniczne na III Zjazd SDKPiL (28–29 IX 1901 w Warszawie), nie wziął w nim udziału z powodu błędnej informacji o terminie.
Od chwili przeniesienia się do Paryża w r. 1900 O. współpracował najściślej z Wojnarowską tworząc opozycję wobec grupy byłej redakcji „Sprawy Robotniczej” na tle różnicy poglądów w kwestii narodowej i sprawie polskiej. O., podobnie jak Wojnarowska, uważał za nierealne zrealizowanie w ówczesnej sytuacji hasła niepodległości Polski, ale nie oponował przeciwko niemu i wskazywał na potrzebę powiązania go z programem ruchu socjaldemokratycznego. Był przedstawicielem Zarządu Stowarzyszenia na odbytej w dn. 26–28 XII 1901 w Monachium konferencji, której celem było połączenie sił organizacji krajowej i zagranicznej SDKPiL; oponował tam przeciw próbom pozbawienia Wojnarowskiej mandatu przedstawiciela w Międzynarodowym Biurze Socjalistycznym. W r. 1902, obok Wojnarowskiej, należał do współorganizatorów Kasy Pomocy Więźniom i Zesłańcom Politycznym caratu; m. in. w r. 1903 prowadził w Paryżu zbiórkę pieniędzy na uwolnienie skazanego na zesłanie Stanisława Trusiewicza. Nie był obecny na konferencji berlińskiej (14–17 VIII 1902), na której zapadła decyzja o utworzeniu Komitetu Zagranicznego (KZ) SDKPiL, ale miał być przyjęty w październiku 1902 do KZ. Jednakże O., krytycznie nastawiony do polityki KZ, zrzekł się w r. 1903 czynności sekretarza Stowarzyszenia. Opozycyjne stanowisko O-ego pogłębiło się później po zerwaniu przez SDKPiL rokowań zjednoczeniowych z Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji na II Zjeździe tej partii (lipiec–sierpień 1903), O. był bowiem – w odróżnieniu od stanowiska zajętego przez delegację SDKPiL – zwolennikiem uznania przedstawionego tam leninowskiego programu w kwestii narodowej. Stopniowo odsunął się od udziału w kierowaniu pracą krajowej i zagranicznej organizacji SDKPiL. Od r. 1904 faktycznie nie był już czynny, ale nadal żywo interesował się sprawami partii, czego wyrazem są jego listy do F. Dzierżyńskiego. Podczas pobytu w Krakowie w r. 1908 związał się z ośrodkiem opozycyjnym przeciwko ZG SDKPiL, skupionym wokół socjaldemokratycznego pisma „Solidarność Robotnicza”.
Późniejsze losy O-ego nie są bliżej znane. Do sierpnia 1921 przebywał na emigracji w Paryżu. Następnie powrócił do kraju i osiadł w Warszawie. Wstąpił do PPS, został też członkiem Stowarzyszenia b. Więźniów Politycznych, ale działalności nie zdołał już rozwinąć. Zmarł 29 V 1922 w Warszawie. Rodziny nie założył.
Młodszy brat O-ego Piotr (ur. 1878) był czynny w PPS-Frakcja Rewolucyjna i za tę działalność aresztowany w kwietniu 1908 w Warszawie.
Fot. w Centr. Arch. KC PZPR, Nr 7056; – Jažborovskaja I. S., Bucharin N., Idejnoe razvitie pol’skogo revoljucionnogo rabočego dviženija (konec XIX – pervaja četvert’ XX v.), Moskva 1973; Marchlewski J. M., Ludzie, czasy, idee. Przedmowa N. Michty, W. 1973; Michta N., Julian Marchlewski. Polska–Naród–Socjalizm, W. 1975 s. 27, 33, 37, 58, 75–7, 95, 128, 133, 234; tenże, Władysław Olszewski (w 80-lecie SDKPiL), „Stolica” 1973 nr 34; Najdus W., SDKPiL a SDPRR 1893–1907, Wr. 1973; – Luksemburg R., Listy do Leona Jogichesa-Tyszki, Oprac. F. Tych, W. 1968 I–II; SDKPiL. Materiały i dokumenty, Pod red. F. Tycha, W. 1957–62 I–II; Strożecki J., Warszawa (1878–1891), „Arch. Ruchu Robotn.” (W.) T. 4: 1977; – „Niepodległość” T. 13: 1936 s. 190–2; „Robotnik” 1922 nr 147 s. 5 (nekrolog); „Z Pola Walki” (Moskwa) 1927 nr 4 s. 25, 1930 nr 9–10, s. 129; „Z Pola Walki” (W.) 1961, 1962, 1963, 1964, 1966, 1968, 1970, 1971, 1972, 1973, 1975; – AGAD: Prokurator WIS 1935 k. 198, 201, 204, 205, 210–211, 396, 1935a k. 1, 8, 9, 26–29, 64, 154v., 157, 161v., 184–185, 1971 k. 102, 2244 k. 10, 196–207, 318, 2906 k. 16, 17; Arch. Państw. w W.: WGZŻ 16 k. 153, 41 k. 521, 54 k. 146; Centr. Arch. KC PZPR: Arch. PPS 305/II–21 pdt. 1 k. 461, pdt. 2 k. 48, Stowarzyszenie Robotników Socjaldemokratów Królestwa Polskiego i Litwy Zagranicą 9/IV, AM 23/2 (list do F. Dzierżyńskiego); Urząd Stanu Cywilnego Warszawa Praga-Północ: Akt zgonu nr vII/235/151/22.
Alicja Pacholczykowa