Penzel (Pentzel, Pendzel) Abraham Jakub (1749–1819), filolog, publicysta, bibliotekarz. Ur. 17 XI w Törten koło Dessau (okręg Halle), był synem miejscowego pastora Jana Jakuba. W r. 1762 rozpoczął naukę w gimnazjum ewangelicko-reformowanym w Halle, ale po niecałych trzech latach przerwał naukę w szkole i powrócił do domu. Rozległą wiedzę erudycyjną filologiczno-historyczną oraz znajomość około dziesięciu języków (m. in. języka francuskiego, angielskiego, łacińskiego, greckiego i hebrajskiego) zdobył przede wszystkim jako samouk; studiował również na uniwersytecie w Getyndze (1766–7), Lipsku (1770–1) i Halle (1771), nawiązując trwałe kontakty z wybitnymi filologami niemieckimi (J. Michaelisem i J. Reiskem). W dn. 9 IX 1771, na podstawie rozprawy Dissertatio de Barangis in aula Byzantina militantibus, otrzymał stopień magistra, a wkrótce potem, w oparciu o rozprawkę Über die Hyperboräer (druk. Halle 1772), «veniam legendi» na wydziale filozoficznym uniwersytetu w Halle, gdzie w półr. zim. t. r. miał rozpocząć wykłady. Zmuszony do ucieczki przed wierzycielami, jeszcze w t. r. osiadł jednak w domu rodzinnym w Jessnitz nad Muldą, poświęcając się pracy nad tłumaczeniem na język niemiecki „Geographiké” Strabona. Skłócony z ojcem, udał się z początkiem 1774 r. do Würzburga i tu przeszedł na katolicyzm, zyskując opiekę miejscowego biskupa. Dla bliższego poznania języków słowiańskich i bałtyckich w kilka miesięcy później zaciągnął się jako muszkieter do armii króla pruskiego Fryderyka II i wiosną r. n. znalazł się w Królewcu. Opublikował wtedy 4-tomowy przekład Strabona (Lemgo 1775–7), zyskując rozgłos nie tylko w środowisku naukowym Królewca, gdzie poznał J. G. Hamanna i I. Kanta, a nawet prowadził wykłady na uniwersytecie, ale również na terenie Niemiec i Austrii (nawiązał m. in. korespondencję z członkiem Akademii Berlińskiej J. Bernoullim i J. Sonnenfelsem w Wiedniu).
Wiosną 1778 P. zdezerterował z wojska i osiadł na jedenaście lat w Polsce. Do lipca t. r. przebywał w Warszawie, szukając kontaktów z osiadłymi tu uczonymi niemieckimi: Chrystianem Pfleidererem, Janem Danielem Janockim, drukarzem Michałem Gröllem i in. Zaprotegowany przez Pfleiderera, został nauczycielem języka niemieckiego u Adama Kazimierza Czartoryskiego, a od sierpnia przebywał jako guwerner na dworze pani Cieciszowskiej we wsi Głęboka koło Krakowa. Z początkiem kwietnia 1779 przybył do Krakowa, starając się na próżno o pracę w Uniwersytecie (jeszcze przed 24 IV t. r. spotkał się z odmową rektora Antoniego Żołędziowskiego). W kilka miesięcy później został nauczycielem (języka angielskiego) Stanisława Sołtyka, bratanka biskupa krakowskiego, kasztelanica warszawskiego, zyskując w nim wielkiego protektora. Umożliwił on P-lowi otrzymanie stanowiska wychowawcy paziów u swego stryja bpa Kajetana Sołtyka z utrzymaniem w pałacu biskupim, a latem 1780, kiedy P. najprawdopodobniej przyjął niższe święcenia kapłańskie i zaczął się tytułować «l’abbé», altarii w kościele Najśw. Maryi Panny w Krakowie oraz ekspektatywy na kanonię krakowską i prebendę w Dąbrowie koło Częstochowy. We wrześniu t. r. rozprawką Triga observationum numismaticarum (Kr.) uświetnił P. uroczystość patrona – Michała Sołtyka, dziekana kapituły krakowskiej, a z początkiem października 1780 – przy poparciu rodziny Sołtyków i członków kapituły krakowskiej (Józefa Olechowskiego i Kazimierza Ostrowskiego) oraz A. K. Czartoryskiego – został przyjęty przez Hugona Kołłątaja na nauczyciela języka niemieckiego w nowo utworzonym Seminarium Kandydatów Stanu Akademickiego i na wiceprefekta Biblioteki Szkoły Głównej. Zaznajomiony z organizacją bibliotek uniwersyteckich (zwłaszcza biblioteki w Getyndze), wkrótce po odbyciu formalnej promocji na doktora filozofii (7 X t. r.), przedstawił Kołłątajowi memoriał Instructio futuri bibliothecarii (AGAD: Metryka Lit., Dz. VII nr 200 s. 194–5), zawierający uwagi o metodach pracy w bibliotece, porządkowaniu zbiorów wg układu systematycznego i ich szerszym udostępnianiu. Prawdopodobnie z listopada 1780 pochodzi projekt Plan pour rendre la Bibliothèque de Cracovie plus riche et plus utile au public (opublikował J. Szczepaniec, w: „Obowiązkowy egzemplarz biblioteczny w Polsce’’, s. 388–90), w którym wskazywał na sposoby zmodernizowania drukarni uniwersyteckiej, sugerując rozszerzenie polityki wydawniczej celem uzyskania brakujących funduszy na zakup książek do biblioteki (zgłaszał jednocześnie swą kandydaturę na objęcie zarządu drukarni), zalecał nadanie bibliotece prawa pobierania egzemplarza obowiązkowego od drukarń oraz utworzenie wydawnictwa rejestrującego całą bieżącą literaturę w kraju. Przypuszczalnie t. r. wydał ze zbiorów Biblioteki Kolegium Większego rękopis Jana Brożka „De litterarum in Polonia vetustate” (Kr.), który zaopatrzył w komentarz i zadedykował Kołłątajowi. Wizytator pismem z 10 I 1781 powierzył P-lowi administrację wszystkich trzech drukarń uniwersyteckich wraz z zadaniem przeprowadzenia prac przygotowawczych dla utworzenia jednej ogólnouniwersyteckiej drukarni.
Choć awans P-la nie spotkał się z aprobatą władz uniwersyteckich (rektor A. Żołędziowski w liście do H. Kołłątaja nazwał P-la awanturnikiem, dodając, że to «człowiek nieznajomy ani po łacinie, ani po polsku dobrze nie umiejący»), od lutego 1781 zaczął przejmować zarząd drukarń i wkrótce nawiązał korespondencję ze znanymi firmami odlewniczymi w Europie (m. in. z giserem paryskim P. D. Fournierem i J. Entschedem w Haarlemie) w sprawie zakupu nowych czcionek. W tymże czasie (20 II) został wprowadzony przez S. Sołtyka do krakowskiej loży wolnomularskiej «Pod Trzema Hełmami». Latem 1781 wydrukował w „Journal Encyclopédique” (V 131–8) entuzjastyczny artykuł Lettre sur la réforme de l’Université de Cracovie, przypisując całą zasługę reformy Kołłątajowi; jednocześnie zwrócił uwagę na bogactwo biblioteki uniwersyteckiej, podważając przy tej okazji kwalifikacje naukowe prefekta biblioteki Alojzego Putanowicza. Sam zabiegał o to stanowisko i w listach pisanych potajemnie do Kołłątaja i członków Komisji Edukacyjnej krytykował złośliwie prefekta (m. in. w opracowanym w maju t. r. kontrprojekcie do regulaminu korzystania z biblioteki), doprowadzając wkrótce do otwartej walki z Putanowiczem. Z końca 1781 r. pochodzi artykuł P-la, opublikowany w formie streszczenia listów (Auszüge aus Briefen Hermrn Abbts Abraham Jakob Penzel) w norymberskim „Journal zur Kunstgeschichte und zur allgemeinen Literatur” (T. 10 s. 236–63), a poświęcony cenniejszym rękopisom i najdawniejszym drukom biblioteki Szkoły Głównej. Jednocześnie planował, z Janem Filipem Carosim, wydawanie czasopisma – poświęconego współcześnie ukazującym się drukom – „Polnische Bibliothek Nachrichten von vorzüglichsten polnischen Büchern und Schriften”. Oskarżony podczas kontroli rachunków drukarni w marcu 1782 o nadużycia finansowe, m. in. o wydanie na koszt drukarni własnych prac: traktatu historiozoficznego De arte historica (dedykowanego S. Sołtykowi) i swego rodzaju apologii religii katolickiej Vernunftiger Versuch über die Grundwahrheiten des katolischen Glaubens (obie druk. Kr. 1782), mimo odwoływań do Michała Poniatowskiego i innych członków Komisji Edukacyjnej musiał wiosną t. r. oddać klucze drukarni. Kiedy wdrożona – niewątpliwie z inicjatywy Putanowicza – kontrola zbiorów ujawniła zastawienie przez P-la medali stanowiących własność biblioteki, uchwałą Rady Szkoły Głównej z 18 VII t. r. został «uwolniony od usług Akademii». Ze zleconych mu prac inwentarzowych pozostawił jedynie niedokończone inwentarze Drukarni Akademickiej i Kolegium Większego. Wg Aleksandra Birkenmajera był prawdopodobnie sprawcą zniknięcia z biblioteki co najmniej kilku rękopisów.
W 2. poł. 1782 r. wyjechał P. do Dąbrowy, posiadłości S. Sołtyka, gdzie tłumaczył na język niemiecki dzieje rzymskie Diona Cassiusa, nadsyłając jednocześnie do czasopism niemieckich nowiny naukowe z Polski. Za ośmieszenie Putanowicza w przedmowie do powtórnego wydania De arte historica (Lipsk 1784, przedstawił go jako pełnego zabobonów nieuka) P. został skazany w lutym 1786 na sześć tygodni więzienia w ratuszu krakowskim, zaś książka miała być publicznie spalona. W listopadzie t. r. ożenił się P. ze starszą od siebie wdową Anną z Hebanowskich Dziedzicką, właścicielką drukarni, księgarni i introligatorni w Krakowie, dzięki czemu 7 X uzyskał prawo miejskie, a w miesiąc później dyplom mistrza introligatorskiego. Jednak rachuby P-la na posiadanie własnej drukarni rychło zawiodły w związku z jej zadłużeniem i rujnującymi procesami z wierzycielami. Nie mógł już liczyć na pomoc przyjaciół i możnych protektorów; skompromitowany przez ujawnienie tajemnic wolnomularskich (prawdopodobnie ok. r. 1786 wydał drukiem samowolnie jakieś pisma masońskie), nie został dopuszczony we wrześniu 1787 do nowo utworzonej loży «Przesąd Zwyciężony» (m. in. prośbę odrzucili J. F. Carosi i Walenty Bartsch), zaś u M. Poniatowskiego zdołał jedynie wykołatać skromną zapomogę, wypłacaną przez Szkołę Główną w lipcu 1788. Z końcem 1789 r. opuścił potajemnie Polskę, pozostawiając tu żonę.
Początkowo zatrudniony jako nauczyciel domowy u barona von Gusnar w Pawłowicach koło Pszczyny, w r. 1793 został P. profesorem poetyki liceum w Lublanie, gdzie przez krótki czas wydawał czasopismo „Allgemeine gelehrte Zeitung Teutschland für die österreichischen Staaten” (druk. w Klagenfurt). Z powodu nałogowego pijaństwa utracił w r. 1798 stanowisko nauczyciela i przez kilka miesięcy próbował sił w trupie aktorskiej. Następnie wyjechał do Triestu, gdzie utrzymywał się z prywatnych lekcji języków obcych i był współorganizatorem towarzystwa naukowego «Minerwa». W r. 1812 powrócił do Niemiec, starał się bezskutecznie o posadę bibliotekarza w królewskiej bibliotece w Monachium, później profesora katedry języka włoskiego w uniwersytecie w Halle (1814). W r. 1816 został lektorem języka angielskiego na uniwersytecie w Jenie i wtedy najprawdopodobniej przeszedł ponownie na protestantyzm. Z bogatej spuścizny piśmienniczej warto wymienić 3-tomowy przekład historii Diona Cassiusa (Lipsk 1786–1818) oraz Sammlung merkwürdiger und berühmter Gelehrten (Lipsk 1798), gdzie opublikował fragment swej niezwykle ożywionej korespondencji z l. 1775–88 (m. in. listy Jana Ankwicza, A. K. Czartoryskiego i J. F. Carosiego). Zmarł 10 III 1819 w Jenie, zapisując w testamencie swoje ciało «theatrum anatomicznemu», zaś bogaty księgozbiór jeneńskiej bibliotece uniwersyteckiej.
Z małżeństwa z Anną z Hebanowskich, córką Fabiana Sebastiana (zob.), 1. v. Dziedzicką, P. nie pozostawił potomstwa.
Estreicher; Allgem. Dt. Biogr.; Słownik Pracowników Książki Pol.; Wurzbach, Biogr. Lexikon; – Barycz H., Alma Mater Jagellonica, Kr. 1958; Birkenmajer A., Belgijski bibliofil Arseni Fasseau i jego związki z Polską (1760–1777), w: Z zagadnień teorii praktyki bibliotekarskiej, Wr. 1961 s. 255; Chamcówna M., Uniwersytet Jagielloński w dobie Komisji Edukacji Narodowej, Wr. 1957 I; Ciechanowska Z., Relacje i opinie o księgozbiorze Biblioteki Jagiellońskiej na przełomie XVIII i XIX w., „Biul. B. Jag.” R. 15: 1964 nr 1/2 s. 84–6; Dobrzyniecka J., Drukarnie Uniwersytetu Jagiellońskiego 1674–1783, Kr. 1957; Koppe H., Abraham Jakob Penzels Lebensirrfahrten, Lipsk 1936 (recenzja A. Birkenmajera w „Przegl. Bibl.” R. 11: 1937 s. 293–310); Małachowski-Łempicki S., Dzieje Wolnego Mularstwa w Krakowie 1755–1822, Kr. 1929 s. 16–17, 22–3; Mrozowska K., Rola Drukarni Szkoły Głównej Koronnej w produkcji podręczników dla Szkół Komisji Edukacji Narodowej, w: Studia z dziejów Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1974 s. 26–7; Pachoński J., Drukarze, księgarze i bibliofile krakowscy 1750–1815, Kr. 1962; tenże, Zmierzch sławetnych. Z życia mieszczan w Krakowie w XVII i XVIII w., Kr. 1956; Szczepaniec J., Obowiązkowy egzemplarz biblioteczny w Polsce w drugiej połowie XVIII w., „Roczn. Zakł. Narod. im. Ossolińskich” (Wr.) T. 5: 1957 s. 381–90; tenże, Rola drukarstwa w życiu literackim polskiego Oświecenia, w: Problemy literatury polskiej okresu Oświecenia, Wr. 1973 I; – Kołłątaj H., Raporty o wizycie i reformie Akademii Krakowskiej, Wr. 1967; Statuta nec non liber promotionum; – Arch. UJ: rkp. nr 4 s. 34, 38, nr 8 s. 148, nr 259, Akta papierowe fascykuł 293 nr 6175, fascykuł 488 nr 14764, 14765, 14775; B. Jag.: rkp. nr 1155 k. 31, nr 2405/IV, nr 5176 t. 13, nr 5335 k. 19–20, nr 7913 k. 36–39, rkp. Przyb. 159/75 (Wypisy źródłowe A. Birkenmajera).
Wanda Baczkowska