Lelewel (pierwotne nazwisko Loelhoeffel) Karol Maurycy h. własnego (1748–1830), prawnik, działacz administracji oświatowej. Pochodził z rodziny, która z Austrii, czy też – jak zdają się wskazywać najnowsze badania – ze Szwecji przeniosła się do Prus Wschodnich w okolice Królewca. Był synem Henryka Loelhoeffel de Loewensprung, magistra filozofii Uniw. Wil., doktora medycyny, konsyliarza nadwornego Augusta III, i Konstancji Jauch, córki Joachima Daniela (zob.). Ur. 21 II w Warszawie (data 25 II, umieszczona mylnie na grobowcu, jest datą chrztu). Pierwszym nauczycielem L-a był Eugeniusz Corsonich; następnie L. uczęszczał do szkoły teatynów w Warszawie. W r. 1765 rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w Getyndze. Kolegował tam z wielu głośnymi później naukowcami. Należał do towarzystwa historycznego, którego prezesem był prof. J. Ch. Gatterer, wybitny historyk niemiecki, założyciel instytutu historycznego w Getyndze. W r. 1768 L. wrócił do Warszawy. T. r. sejm przyznał mu polski indygenat. Dyplom indygenatu wraz z zatwierdzeniem dawnego herbu i zmianą nazwiska na Lelewel otrzymał dopiero 18 V 1775 r. (potwierdzenie indygenatu i wpisanie do Metryki Litewskiej 24 XII 1777).
Po powrocie do Warszawy L. wstąpił do regimentu gwardii pieszej koronnej w stopniu porucznika i dosłużył się rangi kapitana (1781). W l. 1778–34 pełnił funkcje kasjera generalnego Komisji Edukacji Narodowej i miał sobie powierzoną administrację funduszów szkolnych w Koronie i na Litwie. Na tym stanowisku położył duże zasługi, wykazując energię i zaradność w ratowaniu, a następnie zarządzaniu funduszem szkolnym. Na każdym sejmie L. zdawał sprawę ze swej gospodarki finansowej. Cieszył się bezwzględnym zaufaniem członków Komisji Edukacji Narodowej. W nagrodę otrzymał nadanie majątku w probostwie miechowskim, unieważnione w r. 1793 przez Targowicę. W r. 1784 ożenił się z Ewą Szelutta, córką cześnika ziemi rzeczyckiej, i Antoniny Cieciszowskiej. W r. 1787 uzyskał godność łowczego, a w r. n. cześnika ziemi liwskiej. L. należał do pierwszych akcjonariuszy manufaktury «płóciennej» w Łowiczu (1787), założonej z inicjatywy prymasa Michała Poniatowskiego. W l. 1791–2 był komisarzem cywilno-wojskowym ziemi liwskiej i pełnił funkcje lustratora starostw. Rozpowszechniona wersja, że stanowisko komisarza cywilno-wojskowego zajmował w okresie powstania kościuszkowskiego, nie znajduje potwierdzenia.
Po rozbiorach L. zdał sprawę władzom pruskim zarządu funduszami szkolnymi i mimo korzystnych propozycji dalszej pracy czynionych przez zaborcę wycofał się z życia publicznego. Osiadł z rodziną w Woli Cygowskiej, własnym majątku, położonym w okolicach Warszawy koło Wołomina, ale już w obrębie zaboru austriackiego. Zajął się tam gospodarstwem i wychowaniem dzieci. Interesował się też sprawami miejscowych włościan, budował dla nich domy, brał udział we wspólnych obradach, przekazując zarząd gminy przedstawicielom wsi. Kiedy Wola Cygowska znalazła się w obrębie Ks. Warsz., L., wzywany przez ministra Jana Łuszczewskiego, powrócił z końcem 1811 r. na stałe do Warszawy. Dzięki poparciu ze strony A. K. Czartoryskiego L. wszedł do składu Dyrekcji Edukacji Narodowej, która rozpoczęła swe czynności 7 I 1812 r. Nominację na członka czynnego Dyrekcji otrzymał 27 XII 1811 r., a w styczniu 1812 r. przydzielony został do jej sekcji ekonomicznej. Na tym stanowisku pracował aż do rozwiązania Dyrekcji Edukacji Narodowej 6 VII 1815 r., uporczywie broniąc funduszu narodowego szkół. Jako członek b. Dyrekcji powołany został w grudniu 1815 r. do Komisji Rządowej Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. Stanowisko to zajmował do 31 X 1821 r., tj. do chwili reorganizacji Komisji. Przeszedł następnie na emeryturę. Zmarł w Warszawie w nocy z 29 na 30 XI 1830 r., w chwili wybuchu powstania. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.
L. był człowiekiem zdolnym, wykształconym, znał biegle kilka języków, przejawiał żywe zainteresowania naukowe, zwłaszcza pociągała go numizmatyka. Własny zbiór monet przekazał Bibliotece Uniw. Warsz. W r. 1815 opublikował w „Dzienniku Wileńskim” rozprawę pt. Umiarkowanie wydatków względnie do przychodów dla własnej i powszechnej pomyślności. Oszczędny z natury, nie żałował kosztów i starań tam, gdzie chodziło o kształcenie synów. Zostawił ich trzech: Joachima (zob.), Prota (zob.) i Jana (zob.), oraz córki: Marcelinę Nosarzewską i Mariannę Majewską.
Portret L-a wg rys. Joachima Lelewela w B. Uniw. Wil., reprod. „Tyg. Powsz.” 1882 nr 49; – Estreicher; Lelewel J., Bibliograficznych ksiąg dwoje, Wil. 1826 II 120–1; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Boniecki; Uruski; – Gorzycki W., Oświata publiczna w Księstwie Warszawskim, W. 1921 s. 44, 102–4; Korotyński W., Rodzina Lelewelów, „Tyg. Powsz.” 1882 nr 49–53; Kraushar A., Gniazdo i dom Lelewela, „Tyg. Illustr.” 1899 nr 41 s. 803; Kula W., Szkice o manufakturach w Polsce XVIII w., W. 1956 III 643, 652; Lölhöffel E. v., Przodkowie wielkiego Joachima, „Wiadomości” 1967 nr 30; Manteuffel T., Centralne władze oświatowe na terenie b. Królestwa Kongresowego (1807–1915), W. 1927 s. 51, 53–4; Śliwiński A., Joachim Lelewel, 2. wyd., W. 1932; Witanowski M. Rawita, Ród Lelewela, „Mies. Herald.” 1911 nr 7/8 (kilka błędnych informacji); Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, I; – Korespondencja J. Lelewela z K. Sienkiewiczem, P. 1872 s. 72, 75–84, 100, 105; Lelewel J., Dzieła, I. Materiały autobiograficzne, W. 1957; tenże, Listy emigracyjne, I–V; Lelewel P., Pamiętniki i diariusz domu naszego, Wr. 1966; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., II 140 (potwierdzenie indygenatu, mylna sygnatura); Vol. leg., VII 373; – „Dzien. Handlowy” 1787 XII 670; Kalendarz Polit. dla Król. Pol. i W. Ks. Lit. na 1788, W. s. 238; toż na 1789, s. 203; Kalendarzyk Polit. Warsz. na 1779; „Kur. Warsz.” 1830 nr 324; – AGAD: Księga Kanclerska nr 42 s. 146–151 (dyplom indygenatu z 18 V 1775), Metryka Lit. vol. 220 s. 138–41 (potwierdzenie dyplomu indygenatu z 24 XII 1777); Arch. PAN w W.: Materiały L. Chmaja nr 67; Arch. Państw. m. st. Warszawy, sygn. 535 (Księga Hipoteczna Warsz. domu przy ul. Długiej nr 540); B. Narod.: rkp. IV 6560 (Notaty i materiały autobiogr. J. Lelewela), rkp. 8904 i 9206 (Listy J. Lelewela do ojca z l. 1799–1827).
Maria Manteufflowa