Piwowar Adam Marceli, pseud. Jan Krzemień (1874–1939), geolog i badacz polarny, nauczyciel, prezydent Dąbrowy Górniczej, działacz społeczny. Ur. 29 X w Dąbrowie Górniczej, był synem Leopolda, stolarza, i Franciszki z Gdeszów. Uczył się początkowo w Dąbrowie Górniczej, a do progimnazjum uczęszczał w Miechowie. Następnie kształcił się w Szkole Górniczej w Dąbrowie Górniczej i ukończył ją w r. 1896. Po rocznej praktyce górniczej studiował geologię u A. Heima na uniwersytecie w Zurychu. Jeszcze jako uczeń Szkoły Górniczej P. zetknął się z ruchem socjalistycznym. W r. 1898 w Szwajcarii został członkiem zuryskiej sekcji Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich. Od 1 I 1900 należał do sekcji Oddziału Zagranicznego Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W r. 1902 uzyskał doktorat na podstawie rozprawy Über Maximalböschungen trockener Schuttkegel und Schutthalden (Zürich 1903) i otrzymał propozycję asystentury w Szwajcarii. P. nosił się z zamiarem pracy na UJ (uczelni tej zamierzał przekazać okazy geologiczne), lecz jego plany naukowe przekreśliło aresztowanie, które nastąpiło 16 IV 1903, na drugi dzień po powrocie do Dąbrowy Górniczej. Więziony był początkowo w Piotrkowie (do 5 III 1904), następnie w Warszawie, przez kilkanaście dni w więzieniu na Pawiaku i w więzieniu śledczym, a od 28 III do 6 VIII 1904 w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej i ponownie w więzieniu śledczym. Skazany decyzją administracyjną z 1 VI 1904 na 3 lata zesłania pod jawny nadzór policji, został poprzez więzienie etapowe na Pradze skierowany 19 VIII do Archangielska. Tu dzięki zabiegom A. Heima umożliwiono mu pracę naukową w miejskim Muzeum Polarnym, gdzie wykonał część katalogu rozumowanego zbiorów przyrodniczych. Prowadził także geologiczne badania terenowe, m. in. na wschodnim brzegu Północnej Dwiny. W lipcu 1905 – mając zezwolenie gubernatora Archangielska barona v. Büntinga – wyruszył na jachcie na Nową Ziemię. W sprzyjających warunkach atmosferycznych podczas trzymiesięcznych badań dokonał znaczących odkryć geologicznych i geograficznych. Ustalił, że cieśnina Matoczkin Szmar ma założenia tektoniczne. Na zaprzęgu psim przejechał ponadto wyspę w poprzek, odkrywając w kierunku południowo-wschodnim od ujścia rzeki Czirakina wyżynę centralną z lodowcami typu alpejskiego (nazwał ją Centralnym Plateau Heima), grupę jezior znajdujących się na wschód od Plateau (zwanych jeziorami Ekstama) oraz potok wypływający z nich (nazwany rzeką Nałkowskiego). Podczas badań P. odkrył również złoża węgla kamiennego, rud żelaza, miedzi, ołowiu oraz pokłady marmuru. Zebrał także bogatą kolekcję geologiczną i etnograficzną; tę ostatnią miał ofiarować muzeum w Archangielsku. Sprawozdanie z wyprawy zaginęło, a P. ogłosił jedynie notatkę pt. Z wyprawy na Nową Ziemię, („Przegl. Geogr.” T. 5: 1925). Pamięć jego badań pozostała jednak na Nowej Ziemi w nazwie Stanowiszcze Adama Leopoldowicza Piwowara.

Po powrocie z wyprawy do Archangielska P. został w r. 1905 na podstawie amnestii zwolniony. Zamierzał wrócić do kraju, lecz zraniony podczas demonstracji antyrewolucyjnej długo się leczył. Pod koniec 1905 r. wrócił do Dąbrowy Górniczej i wznowił kontakty z PPS. W r. 1906 uczestniczył w organizowaniu zagłębiowskiego oddziału Uniwersytetu dla Wszystkich, później działał w Tow. Kultury Polskiej. W Dąbrowie Górniczej był współzałożycielem Biura Porad Górniczych. Jednocześnie prowadził na terenie Zagłębia Dąbrowskiego badania geologiczne, odkrywając nowe pokłady węgla kamiennego, rud żelaza i cynku. Zgromadził także, wspólnie z Piotrem Przesmyckim, znaczne kolekcje geologiczne; przekazał je do założonego w r. 1912 w Dąbrowie Górniczej Muzeum Krajoznawczego im. Z. Glogera. Owocem jego prac miała być monografia geologiczna Zagłębia Dąbrowskiego, do której materiały zbierał jako członek (od r. 1907) Komisji Fizjograficznej AU. Jednocześnie przez jakiś czas uczył geologii i geografii fizycznej w gimnazjum żeńskim w Sosnowcu. Był też czynny w Polskim Tow. Krajoznawczym i Polskiej Macierzy Szkolnej.

Od r. 1912 współdziałał ze Związkiem Strzeleckim. Po wybuchu wojny w r. 1914 wstąpił do Legionów Polskich, ale został skierowany do pracy organizacyjnej w Zagłębiu. Był w t. r. pierwszym komisarzem Polskiej Organizacji Narodowej dla Zagłębia, później pracował w Departamencie Wojskowym Naczelnego Komitetu Narodowego i w Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Prowadził również wtedy wykłady z mineralogii i geologii na kursach uzupełniających dla nauczycieli szkół powszechnych. W r. 1916 był ławnikiem Rady Miejskiej w Dąbrowie Górniczej, a w r. n. został prezydentem tego miasta. Urząd ten pełnił do lipca 1923 (dwie kadencje). W t. r. nadano mu tytuł honorowego obywatela Dąbrowy Górniczej. Jako prezydent położył znaczne zasługi dla rozwoju szkolnictwa; reaktywował Szkołę Górniczą, a także założył gimnazjum męskie. Działał w Amerykańskim Komitecie Pomocy Dzieciom, Komitecie Plebiscytowym. Od r. 1919 był ponadto wykładowcą geologii i mineralogii w Państwowej Szkole Górniczej i Hutniczej im. S. Staszica w Dąbrowie Górniczej. Tu ulokował swe zbiory geologiczne (pierwotnie trzymane w Muzeum Krajoznawczym), które znacznie pomnożył i z czasem zorganizował przy szkole Regionalne Muzeum Geologiczne. Z uczniami tejże szkoły w r. 1923 pośpieszył na pomoc górnikom płonącej kopalni «Reden». Poznanie odsłaniających się tam pokładów skłoniło go do wystąpienia na rzecz ochrony najcenniejszego fragmentu wychodni węgla kamiennego (Wniosek w sprawie ochrony wychodni „Redenu”, „Ochrona Przyrody” 1926). Popularyzował także wiedzę o bogactwach mineralnych Górnego Śląska („Roczn. Oddziału Pol. Tow. Przyrodników im. Kopernika w Kat.” 1929). Ponadto P. opublikował kilkanaście artykułów dotyczących geologii złóż w Zagłębiu i na Górnym Śląsku, m. in. wspólnie z E. Ciukiem Przyczynek do znajomości rud manganowych w północnej części Zagłębia Dąbrowskiego (Kr. 1936), a także artykuł pt. Technik – Obywatel („Technik Pol.” 1936). Pod jego kierownictwem przygotowano i wydano w r. 1926 w Dąbrowie Górniczej specjalną edycję mapy geologicznej S. Staszica. Brał udział w r. 1925 w Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich w Warszawie.

Związany z wolnomularstwem prawdopodobnie już od r. 1912 (Władysław Studnicki wspomina o wolnomularzu z Zagłębia Dąbrowskiego: «Przedtem tj. przed sierpniem 1912 przyjeżdżało do Krakowa dwóch masonów z Królestwa i jeden z Zagłębia Dąbrowskiego, drugi z Kalisza» „Z przeżyć i walk”, W. 1928 s. 314), do zreorganizowanego po pierwszej wojnie światowej wolnomularstwa polskiego wstąpił P. nie później niż w l. 1920–1, o czym świadczy jego numer porządkowy w spisie członkowskim (254); używał nazwiska zakonnego Jan Krzemień. Był w r. 1924 jednym z założycieli w Sosnowcu loży wolnomularskiej «Staszic». W loży tej pełnił obowiązki przewodniczącego, a w r. 1938 zasiadał w jej władzach. Entuzjastycznie P. odnosił się przez całe życie do osoby Józefa Piłsudskiego i miał do niego stosunek pełen kultu. W r. 1922 należał P. do organizatorów Unii Narodowo-Państwowej na terenie Zagłębia. W r. 1928 wstąpił do Partii Pracy, która wkrótce weszła w skład Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (do r. 1935). W r. 1933 w czasie strajku okupacyjnego w kopalniach «Mortimer» i «Klimontów» uczestniczył w akcji pomocy dla górników. W r. 1935 był współzałożycielem oddziału Ligi Praw Człowieka i Obywatela w Zagłębiu i następnie jego prezesem. Po rozwiązaniu Ligi w r. n. bronił na łamach „Kuriera Zachodniego” osiągnięć tej organizacji. P. był honorowym członkiem Związku Techników Rzeczypospolitej Polskiej (od r. 1935) oraz Bratniej Pomocy (której od chwili założenia był kuratorem) i Koła Górników Państwowej Szkoły Górniczej i Hutniczej w Dąbrowie Górniczej, członkiem m. in. Polskiego Tow. Geologicznego, Polskiego Tow. Geograficznego, Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika. Współdziałał przy organizowaniu pierwszego sanatorium dziecięcego w Busku. Zmarł 1 II 1939 w Dąbrowie Górniczej i został pochowany na Starym Cmentarzu. Odznaczony był m. in. Krzyżem Legionowym, Krzyżem POW, Orderem Polonia Restituta, Krzyżem Niepodległości i Gwiazdą Śląską.

Żona P-a Halina z Czechowskich (1877–1975) była również działaczką PPS. Aresztowana w r. 1903 i więziona w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, została następnie zesłana na 3 lata do guberni archangielskiej; tam poznała P-a i wyszła za niego za mąż. W czasie pierwszej wojny światowej działała w Lidze Kobiet Pogotowia Wojennego i współpracowała z POW, w czasie drugiej wojny była członkiem Armii Krajowej (pseud. Ołena). W małżeństwie tym P. miał syna Lecha (zob.) i córkę Barbarę.

Imię P-a nosi jedna z ulic Dąbrowy Górniczej. W r. 1966 w budynku Technikum Górniczego w Dąbrowie Górniczej odsłonięto tablicę poświęconą jego pamięci.

Fleszarowa, Bibliogr. geol., I z. 2 s. 194–5, Uzupełnienia s. 238; Piasecka J., Bibliografia geografii polskiej 1918–1927, W. 1971; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Zieliński, Mały słownik pionierów, s. 372–4; Ziemba J., Piwowar Adam Marceli, w: Śląski Słownik Biograficzny, Kat. 1977 I; – Brzostkiewicz S. R. (junior), A. Piwowar, „Poznaj Świat” R. 19: 1971 nr 5 s. 21–3; tenże, A. Piwowar – twórca wyprawy na Nową Ziemię, „Wszechświat” 1973 z. 4 s. 100–2; Chajn L., Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, W. 1975; Ciuk E., A. Piwowar 1874–1939, „Roczn. Pol. Tow. Geologicznego” T. 19: 1950 s. 237–40 (fot.); tenże, Prof. dr A. Piwowar, w: 150 lat Dąbrowskiej Sztygarki, Kat. 1938 s. 63–8 (fot.); Gaweł A., Wójcik Z., Stefan Kreutz i jego prace nad ochroną zabytkowych obiektów geologicznych, Prace Muzeum Ziemi, Nr 21 cz. 2, W. 1974 s. 181 i in.; Krajewski S., Notatka o Polakach studiujących w Szwajcarii nauki geologiczne w latach 1897–1930, Prace Muzeum Ziemi, Nr 15 cz. I, W. 1970 s. 27; Księga pamiątkowa P.P.S., W. 1923 s. 132; Kuźmiński B., Polskie nazwy na mapie świata, W. 1967 s. 22–6; tenże, Rzeka Nałkowskiego, „Poznaj Świat” 1955 nr 1 s. 14; [Lencewicz S.] L.S., A. Piwowar, „Przegl. Geogr.” T. 18: 1939 s. 193; Radek S. A., Rewolucja w Zagłębiu Dąbrowskim 1894–1905–1914, Sosnowiec 1929 s. 50–2 (fot.); Wójcik Z., O elementach etnograficznych w pracach niektórych geologów polskich badających Rosję przed rokiem 1914, w: Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii, Monografie z Dziej. Nauki i Techniki, Wr. 1976 C III 196–7 (fot); Zieliński J., A. Piwowar – twórca Muzeum Geologicznego, „Wiad. Sosnowieckie” 1957 nr 50 s. 4; Zieliński S., Wybitne czyny Polaków na obczyźnie, Wil. 1935 s. 83–4; Ziemba J., Dąbrowska „Sztygarka”. Monografia szkoły górniczej w Dąbrowie Górniczej, Kat. 1958 s. 147–8, 167–8; – Sokolnicki M., Czternaście lat, W. 1936; – „Robotnik” 1939 nr 36; „Sprawozdanie Kom. Fizjograficznej AU” T. 42: 1908 s. XVIII; „Technik Pol.” 1936 s. 110–12 (fot.); – AGAD: Prokurator WIS 3119 k. 17 passim, WUG, Wydz. więzienny, ref. tajny, 2/1904 k. 8–11, 14, 27, 30, 31; Arch. Muzeum Ziemi PAN w W.: Teczka biograficzna z odpisem autobiografii P-a; CAW: Akta Krzyża Niepodległości t. 13; Centr. Arch. KC PZPR i Arch. mikrofilmów: nr sygn. 1050/1; Muz. Hist. Pol. Ruchu Rewol. w W.: Zbiór pamiątek i dokumentów oraz notatki więzienne z lat 1903–1904 A. M. Piwowara, sygn. 7090, 7091, 7115, 7243, 7244; – Curriculum vitae P-a z r. 1935 (w Materiałach Red. PSB); – Informacje córki Barbary Piwowar z Krakowa.

Zbigniew J. Wójcik