Stefanowicz Aleksander, pseud. Oczewydeć, krypt.: A.S., A.St. (1847–1933), ksiądz greckokatolicki, ukraiński działacz społeczny i niepodległościowy, publicysta.
Ur. 17 VII w Jeziorzanach (Ozerianach, pow. tłumacki), w rodzinie księdza greckokatolickiego.
S. uczęszczał do gimnazjum w Stanisławowie, gdzie należał do powstałego w r. 1865 koła, mającego na celu rozbudzenie świadomości narodowej Ukraińców; maturę zdał w r. 1867. Następnie do r. 1869 studiował na Wydz. Teologicznym Uniw. Lwow. Podczas studiów, w r. 1868, był jednym z założycieli Tow. Oświatowego «Proswita». Kontynuował studia teologiczne w l. 1869–71 na Uniw. Wiedeńskim. W r. 1873 zdał egzamin na katechetę szkół średnich i w końcu t.r. objął stanowisko katechety seminariów nauczycielskich we Lwowie: męskiego (do r. 1900) i żeńskiego (do r. 1909). W l. 1876–1909 był członkiem komisji egzaminacyjnej dla nauczycieli szkół ludowych i wydziałowych. Ogłosił broszurę Pijan’stwo, neščastje y pohybel’ naroda (L’viv 1876), pierwszy modlitewnik w języku ukraińskim Molytvennyk narodnyj ruskij dlja ditej (L’viv 1878) oraz bibliografie wydawnictw ukraińskich z terenu Austro-Węgier: Bibliografia małoruska za rok 1877 (L’viv 1878) i Bibliografia małoruska (Praha 1880). Był jednym z założycieli powstałego w r. 1880 lwowskiego dziennika „Dilo”, a w 1881 Ruskiego (od r. 1912 – Ukraińskiego) Tow. Pedagogicznego (od r. 1926 Ukraińskie Tow. Pedagogiczne «Ridna Szkoła»). W r. 1884 wydał podręcznik Istorija chrystyjansko-katolyckoï cerkvy dlja gimnazij i szkil realnych (L’viv, wyd. 2, L’viv 1903). Był współzałożycielem powstałego 24 X 1885 politycznego Tow. «Narodna Rada». W dn. 24 IX – 8 X 1891 uczestniczył w lwowskim synodzie prowincjonalnym Kościoła greckokatolickiego. Współtworzył założoną 26 XII 1899 ukraińską Partię Narodowo-Demokratyczną (PND) i wszedł do jej Komitetu Ludowego. Poparł bojkot obrad galicyjskiego Sejmu Krajowego 8 VII 1901 przez ukraińskich posłów narodowców, będący protestem przeciw uchwalonej ustawie o włościach rentowych. Był członkiem rad nadzorczych spółdzielni spożywczej «Narodna Torhiwlja» i Krajowego Związku Kredytowego we Lwowie oraz zarządu spółki «Pidhirs’ka Spiłka» w Stanisławowie, zajmującej się handlem bydłem (w r. 1902 została połączona ze spółdzielnią «Narodna Torhiwlja»). Wszedł w skład komitetu przygotowującego obchody 400-lecia unii brzeskiej i na przełomie l. 1904/5 zaproponował wysłanie memoriału do papieża Leona XIII o szykanowaniu przez Polaków Kościoła greckokatolickiego w Galicji; projekt nie zyskał jednak poparcia komitetu. Od r. 1906 należał S. do Ściślejszego Komitetu Narodowego PND. Jako członek Instytutu «Narodnyj Dim» we Lwowie polemizował z działaczami moskalofilskimi, negującymi potrzebę nauczania w języku ukraińskim. Podkreślał konieczność rozbudowy ukraińskojęzycznej żeńskiej oświaty pedagogicznej i w sierpniu t.r. ułożył dla metropolity halicko-lwowskiego Andrzeja Szeptyckiego projekt memoriału do namiestnika Galicji Andrzeja Potockiego, dotyczący żeńskich seminariów nauczycielskich; stwierdził w nim, że «w każdym narodzie mogą w szkole ludowej pracować najskuteczniej te siły nauczycielskie, które wyszły z ludu samego». T.r. ogłosił pod pseud. Oczewydeć Pryčynky do istoryi „Narodnoho Domu” v L’vovi (Lw.). Dzięki staraniom S-a w czteroklasowej ukraińskiej szkole ludowej im. Markijana Szaszkewycza we Lwowie zostały utworzone w r. 1907 oddzielne klasy dla dziewcząt. T.r. został radcą w lwowskim Greckokatolickim Konsystorzu Metropolitalnym; był zwolennikiem obsadzania urzędów kościelnych osobami ze skrystalizowaną ukraińską świadomością narodową. W r. 1908 wybrany na prezesa zarządu lwowskiej spółdzielni handlowo-przemysłowej «Dostawa», zreorganizował ją i przekształcił w jedną z najważniejszych ukraińskich instytucji gospodarczych w Galicji. Na początku r. 1910 opublikował na łamach dziennika „Dilo” serię artykułów, w których krytykował władze miejskie Lwowa za dyskryminacyjną politykę wobec klas żeńskich w szkole im. Szaszkewycza (wydane jako broszura pt. Rada mista L’vova proty rus’koï ludnosti, L’viv 1910). Krytycznie oceniał jezuicką reformę zakonu bazylianów; w liście do Wasyla Szczurata z 3 VII 1913 oskarżał jezuitów o traktowanie obrządku greckokatolickiego jako «chłopskiej wiary» oraz dążenie do uczynienia z Kościoła unickiego narzędzia latynizacji i polonizacji Rusi. Przygotował odpowiedź na ankietę krakowskiego miesięcznika jezuickiego „Przegląd Powszechny” (R. 31: 1914 t. 122), mającą określić stan stosunków polsko-ukraińskich i sposoby ich poprawy (opublikowana jako Vidpovid’ dla krakivs’koï ankety z r. 1912 o pol’sko-ukraïnskych vidnosynach, spysana Prof. o. Aleksandrom Stefanovyčem („Z peredvojennych dokumentiv do istoriï našoï Cerkvy”, L’viv 1929 cz. 1). S. uważał, że walka polsko-ukraińska w Galicji szkodzi obydwu narodom i osłabia je wobec zagrożenia rosyjskiego; odpowiedzialnością za konflikt obarczał Polaków, realizujących wg niego wielowiekowy państwowy plan zniszczenia Rusi; podkreślał jednocześnie, że Ukraińcy nie zrezygnują z prawa do wolności. W imieniu lwowskiego Tow. św. Pawła Apostoła wysłał w r. 1916 do Watykanu i rządu austriackiego memoriał pt. Denkschrift über die Bedeutung der ukrainischen Kirchenunion für die Wiedervereinigung der orientalischen Kirche mit der römischkatholischen und über die Tragweite dieser Einigung für die völkerrechtlichen und politischen Verhältnisse; podkreślał w nim rolę Kościoła greckokatolickiego w szerzeniu katolicyzmu na wschodzie Europy i jego wpływ na międzynarodową sytuację polityczną. W l. 1918–19 należał do Ukraińskiej Rady Narodowej Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej; w październiku i listopadzie 1918 brał udział w jej sesji lwowskiej. Od marca 1919 był członkiem Ukraińskiej Ludowej Partii Pracy (ULPP); należał w niej do tzw. Grupy Niezależnej (podporządkowanej tzw. Grupie Zagranicznej na czele z Jewhenem Petruszewiczem), która odrzuciła decyzję Konferencji Rady Ambasadorów z 14–15 III 1923, przyznającej Polsce prawa do Galicji wschodniej. W maju t.r. wszedł do Ściślejszego Komitetu Narodowego ULPP. Wraz z grupą księży, uczestniczących w r. 1891 w synodzie Kościoła greckokatolickiego, wydał w r. 1924 broszurę pt. Vysvitlennia do istoriï l’vivs’kych synodiv z rokiv 1891 i 1897 (L’viv). W r. 1932 opublikował wspomnienia Seweryna Matkowskiego pt. „Try synodalni archijereï. Spomyny z žyttia i dijalnosty preosviaščennych o. Julijana Kuïlovs’koho, dra Julijana Peleša i dra Sylvestra Sembratovyča” (L’viv). W artykułach ogłaszanych w lwowskich dziennikach: „Dilo” (1880–6) i „Slovo” (1879) oraz tygodnikach „Ruskij Sion” (1878–88), „Zoria” (1880) i „Svoboda” (1909), przedstawiał zadania społeczne kleru greckokatolickiego, podkreślał potrzebę walki z pijaństwem, proponował stworzenie funduszu dla wdów i sierot, budowę bursy dla synów księży greckokatolickich i rozbudowę żeńskiego internatu bazylianek we Lwowie, występował też przeciw zaprowadzeniu w Kościele greckokatolickim celibatu. S. zmarł 23 V 1933 we Lwowie, został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim.
Z małżeństwa z nieznaną z nazwiska Emiliją (1852–1921) pozostawił S. córkę Ołeksandrę (1883–1980), zamężną za Pawłem Durbakiem (1878–1960), oraz syna Romana; miał też trzecie dziecko (wg listów S-a do Aleksandra Barwińskiego z 5 XII 1892 i Wołodymyra Hnatiuka z 12 IX 1924), jednak brak o nim bliższych informacji.
Enc. of Ukraine, IV 369, V 396 (fot.); Encyklopedia ukraïnoznavstva, L’viv 2000 VIII (fot.); Halycko-Russkaja bibliografija XIX-ho stoljetija (1801–1886), Red. I. Levyc’kyj, L’viv 1895 II; Lupij H., Lyčakivs’kyj cvyntar, L’viv 1996; Periodyka Zachidnoï Ukraïny 20–30-ch rr. XX st. Materialy do bibliografiï, Red. M. M. Romanjuk, L’viv 2000 III; Repertuar ukraïns’koï knyhy 1798–1916, L’viv 1897 II; Ukraïnomovna knyha 1798–1916, Kyïv 1999 III; Ukraïns’ka žurnal’istyka v imenach. Materialy do encyklopedyčnoho slovnyka, Red. M. M. Romanjuk, L’viv 2003 s. 437–8 (Babiak P.); – Barvins’kyj B., Vsenarodna škola imeny Markijana Šaškevyča u L’vovi. Ohlad ïï zasnovyn i rozvytku, z nahody 40-littia jestvovania na osnovi žerel, L’viv 1926; Księga pamiątkowa I Gimnazjum Państwowego im. Mieczysława Romanowskiego w Stanisławowie, Stanisławów 1929 s. 110; Levyc’kyj K., Istorija politycznoï dumky halyc’kych ukraïnciv 1848–1914: Na pidstavi spomyniv, L’viv 1926 s. 218 (fot.); Narys istoriï „Prosvity”, Red. R. Ivanyčuk i in., L’viv–Krakiv–Paryž 1993; Partacz C., Od Badeniego do Potockiego, Tor. 1996; Pavlyšyn O., Socialno-polityčnyj portret ukraïns’koho provodu Halyčyny ta Bukovyny v revoluciï 1918–1919 rokiv, „Ukraïna Moderna” 2000 nr 4–5 s. 187–245; tenże, Stefanovyč Oleksandr, w: Dovidnyk z istoriï Ukraïny, Red. I. Pidkova, R. Šust, Kyïv 2001 s. 833; Šapoval J. H., „Dilo” (1880–1939 rr.): Postup ukraïns’koï suspilnoï dumky, L’viv 1999; Savčuk B., Korčma, Alkoholna polityka i ruch tverezosti v Zachidnij Ukraïni u XIX–30-ch rokach XX st., Ivano-Frankivs’k 2001; Zajcev O., Ukraïns’ka narodna trudova partija (1919–1925), „Ukraïna Moderna” 2002 nr 7 s. 69–90; – Hunczak T., Ukraine and Poland in documents 1918–1922, New York–Sydney–Toronto 1983 II; Sobor L’vivs’kij 1891. Čynnosty i rišenija ruskoho provyncijalnoho Sobora v Halyčyni vitbuvšoho sia vo L’vovi v roci 1891, L’viv 1896; Szematyzmy Król. Galicji, 1875–1914; – „Dilo” 1890 nr 266, 1933 nr 132 (nekrolog), nr 135; – L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. 11 (A. Barvins’kyj) spr. 2445, F. 17 (M. Bučyns’kyj) spr. 148, F. 34 (V. Hnatiuk) spr. 537, F. 159 (I. Hlyns’kyj) spr. 296, F. 206 (V. Šurat) spr. 613, F. 167 op. 2 (Biografičnyj slovnyk I. O. Levyc’koho) spr. 3008 (O. Stefanovyč).
Marian Mudryj