Szebesta Andrzej zwany Ondraszkiem (Fuciman Andrzej, Ondra, Ondraszek z Janowic) (1680–1715), zbójnik ze Śląska Cieszyńskiego, bohater licznych podań.
Pochodził z bogatej chłopskiej rodziny wójtów w Janowicach koło Frydku (obecnie Janovice, Republika Czeska). Ur. w Janowicach, ochrzczony 13 XI, był najstarszym dzieckiem wójta Andrzeja (Ondry) i jego pierwszej żony Doroty (zm. 29 XII 1708). Miał dziewięcioro rodzeństwa: braci Jana, Jakuba i Jerzego oraz siostry Dorotę, Annę, Magdę i Katarzynę. Przyrodnim rodzeństwem S-y (z małżeństwa ojca z Zuzanną Walkową) byli Tomek i Marianna. Brat S-y, Jan, występuje w źródłach po r. 1709 pod nazwiskiem Fuciman; na tej podstawie badacze czescy (A. Adamus, A. Sivek) przyjęli, że nazywał się tak również S. Nazwiskiem Szebesta określił zbójnika Ondraszka jako pierwszy w r. 1804 przyrodnik i topograf Reginald Kneifel. Istnieje hipoteza, że S. zajmował się wypasem owiec, należących do Jana Szebesty, wójta Ligoty Górnej (obecnie Vyšni Lhoty, Republika Czeska) i stąd otrzymał przezwisko «od Szebesty».
Przypuszcza się, że między r. 1695 a 1709 służył S. w armii cesarskiej. Jednak wg innych hipotez był w pierwszej dekadzie XVIII w. uczestnikiem powstania siedmiogrodzkiego ks. Franciszka II Rakoczego, a w r. 1708, na czele niedobitków powstania, kontynuował walki przeciw Habsburgom, tym razem w rodzinnych stronach. Wg Gregora Wolnego S. i jego kompan Juraszek obrabowali ok. r. 1705 Jerzego Krsę, proboszcza w miejscowości Stará Bělá. W r. 1709 wójtostwo w Janowicach objął młodszy brat S-y, Jan, z czego wnioskuje się, że S. nie przebywał w tym czasie tamże. W r. 1711 został S. przywódcą grupy zbójników, składającej się głównie z chłopów z pogranicza Moraw i Śląska Cieszyńskiego, byłych żołnierzy i dezerterów z armii cesarskiej. Działał w Księstwie Cieszyńskim i na Morawach. Jego ludzie obstawiali drogi i napadali na podróżnych i na wioski, mordując przy tym opornych oraz ściągali kontrybucje z niektórych majątków ziemskich i dworów, także ze wsi. Późniejsze źródła przypisywały S-cie m.in. napady na zameczki w Raju koło Frysztata i Błędowicach. Władze wyznaczyły nagrodę za dostarczenie S-y żywego lub martwego. Podczas gościny w karczmie Antoniego Horaka w Świadnowie (Sviadnov), S. w nocy z 31 III na 1 IV 1715 został zabity przez członka swej bandy, Jerzego Juraszka. W spisku przeciw S-cie brali udział także inni zbójnicy. Ciało S-y przewiezione do Frydku, zostało poćwiartowane i rozwieszone w okolicy.
Brak informacji, by S. założył rodzinę.
S. stał się popularnym bohaterem ludowym. Wg podań okradał bogatych, a zdobyte bogactwo rozdawał biednym. Miał być obdarzony nadzwyczajną siłą, był też chytry i podstępny, posiadał magiczne przedmioty: obuszek, flintę i pintę (kubek). Jego postać szybko pojawiła się w literaturze. Już w l. 1751–4 dworski teatr w Norymberdze wystawiał sztukę, której treścią były losy S-y. W r. 1780 wiedeński teatr wędrowny Karla von Marinelliego pokazał sztukę „Die bestraften Räuber Ondrasseck und Jurasseck oder Räuber in Siebenbürgen”. Do postaci S-y nawiązywali zwłaszcza twórcy ze Śląska Cieszyńskiego. Robert Zanibal ogłosił opowieść „Ondraszek. Dowódca zbójców” („Gwiazdka Cieszyńska” 1872 nr 18–32), w której zebrał wiele podań o słynnym zbójniku. Wielką popularnością cieszyła się książeczka Aleksandra Boruckiego (krypt. A.B), „Ondraszek, słynny dowódca zbójców w Śląskim Beskidzie” (Cieszyn 1889), zaliczana do literatury jarmarczno-odpustowej. Po historię S-y sięgali później: Józef Zaleski w powieści „Ondraszek” („Dzien. Cieszyński” 1913–14), Emanuel Grim w poemacie „Ondraszek” (wyd. w zbiorze „Znad brzegów Olzy”, Cieszyn 1913), Jan Zahradnik (pseud. Jasio Kojkowski) w sztuce „Ondraszek, herszt zbójców Beskidu Śląskiego” (prapremiera 6 V 1906, wyd. w: „Zaranie Śląskie” R. 5: 1929 z. 2), Zofia Kossak w opowiadaniu „Prawdziwa historia Ondraszka Szebesty” („Czas” 1924 nr 294, 296, 1925 nr 1–7, przedr. w jej zbiorze „Wielcy i mali”, Kr. 1927), Karol Berger w niepublikowanych dramatach „Zbójnik śląski” (1928?) i „Zbójnicka krew” (1937?), Adolf Fierla w powieści „Ondraszek” („Gaz. Kresowa” 1930 nr 34–49, 51, 1931 nr 2, 5, 8, 19–32, wyd. osobne Frysztat 1930), balladzie „Ondraszkowe gody” (w zbiorze „Dziwy na gróniach”, Kr.–Cieszyn 1932) i wierszu „Ondraszkowa śmierć” (w zbiorze „Kamień w polu”, Český Těšín 1938) oraz Paweł Kubisz w poemacie scenicznym „Opowieść wydziedziczonych” (Český Těšín 1949). Szczególnie dużo utworów poświęcił S-cie Gustaw Morcinek: nowelę „Ondraszkowe ostatki” (P. 1930, adaptacja teatralna z muzyką W. Kilara wyst. w r. 1957 w Cieszynie), najlepszą w literaturze polskiej powieść na ten temat „Ondraszek” (Kat. 1937, wyd. 6, W. 1979, przekłady niemiecki 1955 i serbsko-chorwacki 1958, adaptacja teatralna B. Lubosza, wyst. 22 II 1962 w Bielsku-Białej), reportaż „W Ondraszkowej dziedzinie” (w zbiorze „Z mojej ziemi”, Stalinogród 1955) oraz „Przedziwna historia o zbójniku Ondraszku” (W. 1963, przekł. niemiecki 1972). Do libretta Morcinka Feliks Nowowiejski skomponował w r. 1934 operę „Ondraszek”. Z autorów czeskich pisali o S-cie m.in. František Sláma („Pán Lysé hory. Národní pověst o Ondrášovi i Jurášovi”, Opava 1891), Petr Bezruč (wiersz „Ondráš” w zbiorze „Slezské písně”, Praha 1920), a także Erwin Goj (wiersz „Óndraš” w zbiorze „Spiwajuco piaść”, Praha 1934), który zainspirowany losami S-y przyjął pseud. Óndra Lysohorsky. W r. 1959 zrealizowano krótkometrażowy film animowany „Ondraszek” w reżyserii Wacława Kondka z muzyką Stanisława Hadyny. W Wytwórni Filmów Dokumentalnych w Warszawie powstała w r. 1968 fantazja baletowa z chórem pt. „Ondraszkowe ostatki” (w reż. Jana Łomnickiego do muzyki i słów Hadyny), którą wykonywał Zespół Pieśni i Tańca «Śląsk»; widowisko to «Śląsk» przedstawił ponownie jako drugą część spektaklu „Stanisław Hadyna – legenda gór” (premiera 19 VI 2009 w Cieszynie). Renata Putzlacher, Tomáš Kočko i Bogdan Kokotek przygotowali spektakl muzyczny „Ondraszek – Pan Łysej Góry” (premiera 2 IV 2005 w Czeskim Cieszynie).
Imieniem Ondraszka nazwano m.in. ulice w Białymstoku, Katowicach, Krakowie, Szczyrku i Warszawie, trasę narciarską w rejonie Skrzycznego, pociąg kursujący na linii Warszawa–Bielsko-Biała oraz różne ośrodki wypoczynkowe w Beskidzie Śląskim i Żywieckim.
Obrazy olej. z XVIII w. „Śmierć Ondraszka” i „Juraszek nad zwłokami Ondraszka” w Muz. Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie; – Bibliogr. dramatu pol., I; Biografický slovník Slezska a severní Moravy, Ostrava 1996 z. 7 s. 80; Golec J., Bojda S., Słownik biograficzny ziemi cieszyńskiej, Cieszyn 1993 I 211–12; Nowy Korbut; Słownik współczesnych pisarzy polskich, W. 1964 II; Współcz. pol. pisarze, V; – Internet: is.muni.cz/th/82336/ff_d/Ondras.pdf (Buchtová R., Postać zbójnika Ondraszka w literaturze Śląska Cieszyńskiego, Brno 2009); – Brożek L., Ondrasciana, „Kalendarz Głosu Ludu” R. 5: 1950 s. 40–8; tenże, Zbójnickie sprawy i dokumenty, „Kalendarz Zwrotu” 1955 s. 125–34; Danel-Ożga A., Kim był Ondraszek?, „Kalendarz Cieszyński” 1986 s. 39–44; Fierla G., Ondraszek w sztuce, „Zwrot” R. 2: 1950 nr 1 s. 6–9; Kroček M., Fojti na Frýdeckém panstvi, „Těšínsko” R. 45: 2002 z. 4 s. 5–6; Piasecki Z., Byli chłopcy, byli... Zbójnictwo karpackie – prawda historyczna, folklor i literatura polska, Kr. 1973; Sivek A., Ondráš z Janovic, Ostrava 1958 (bibliogr.); Tichánek J., Ondráš, Frýdek–Mistek 2009; – Kaufmann A., Gedenkbuch der Stadt Teschen, Hrsg. I. Buchholz-Johanek, J. Spyra, Cieszyn 2007 I 316–17; Kneifel R., Topographie des kaiserl. königl. Antheils von Schlesien, Brünn 1804 II cz. 1 s. 196–7; Wolny G., Die Markgrafschaft Mähren topographisch, statistisch und historisch geschildert, Brünn 1835 I 383; – Książnica Cieszyńska w Cieszynie: Zbiory Szersznika, sygn. DD IX 45; Zemský archiv w Opawie: Sbírka matrik bývalého Severomoravského kraje, sygn. Fr V 1, Metryki chrztów paraf. w Dobrej za l. 1655–99, k. 271v, 272v, 274v, 277, 279, 282, 285, 288 (chrzty S-y i jego rodzeństwa), sygn. Fr V 2, toż za l. 1700–27, k. 73v (chrzest Tomka, brata S-y), k. 92v (chrzest Magdaleny, bratanicy S-y), k. 102 (chrzest Andrzeja, bratanka S-y), k. 122v (chrzest Katarzyny, bratanicy S-y), sygn. Fr V 6, Metryki ślubów paraf. w Dobrej za l. 1697–1733, k. 31v (drugi ślub Andrzeja, ojca S-y), sygn. Fr V 8, Metryki zgonów paraf. w Dobrej za l. 1696–1732, k. 36 (zgon Doroty, matki S-y), k. 68v (zgon Zuzanny, macochy S-y), Sbírka pozemkových knih – Velkostatek Frýdek, sygn. G 596 (najstarsza księga gruntowa Janowic).
Michael Morys-Twarowski