Pisuliński Antoni (1860–1950), podróżnik i przedsiębiorca w Afryce, kolekcjoner, pisarz. Ur. 1 VII we Lwowie, był synem Jana, urzędnika Namiestnictwa, i Klementyny z Wepników. Szkołę średnią ukończył w r. 1880 we Lwowie. W l. 1882–4 studiował biologię na UJ. Równocześnie pracował w instytucjach handlowych, zdobywając na kursach potrzebną wiedzę z dziedziny buchalterii i handlowości. Po śmierci rodziców przerwał studia. Pod wrażeniem niedawnych odkryć H. Stanleya (1871) oraz głośnych wówczas przygotowań do wyprawy Stefana Szolc-Rogozińskiego do Afryki Zachodniej (1882) uległ P. zapałowi swych szkolnych kolegów: Władysława Jautza, już wtedy farmaceuty, oraz braci Stanisława i Kazimierza Stebleckich, studentów Uniw. Lwow., i postanowił towarzyszyć im w wyprawie do Afryki. W kwietniu 1884 stanęli na afrykańskim lądzie. Już w Kairze wyczerpały się ich skromne fundusze. Pracowali więc jako robotnicy portowi przy wykopaliskach archeologicznych, a P. jako agent handlowy. Własną pracą oraz dzięki pomocy finansowej W. Jautza zgromadzili środki umożliwiające podjęcie wyprawy i dotarli do Mozambiku, licząc na udział w ekspedycji portugalskiego podróżnika A. Serpa Pinty, który jednak zachorował na febrę. P. i jego towarzysze, do których dołączył były kadet marynarki włoskiej A. Paolucci, rozpoczęli pracę w mozambickich domach handlowych. Pracowali w Kilimani, miejscowości położonej na wybrzeżu, niedaleko ujścia Zambezi, jako urzędnicy londyńskiej firmy Sharrer Tiede et Co. Zakładali faktorie wzdłuż drogi wodnej Zambezi – Szira (Shire). Polacy wspólnie założyli faktorię przy ujściu rzeki Sziry do Zambezi w miejscowości Szamu (Shamu), którą spalili w r. 1884 powstańcy z plemienia kaferskiego Massandzirich spod gór Mlandzi. W grudniu t. r. wznieśli nową, zwaną odtąd Factoria des Polacos, życzliwością i innym niż Portugalczycy czy Anglicy stylem pracy zyskując sympatię tubylców.
P. chorował na malarię, lecz mimo tego w r. 1885 zorganizował pięćsetkilometrową wyprawę aż do miejscowości Tete nad Zambezi, a stąd posunął się wzdłuż tej rzeki na zachód ku kataraktom Kebrabassa. W r. 1887 dotarł na północ od Zambezi do kraju Makololów. Wtedy to spotkał się ze znanym badaczem Afryki H. Wissmanem. Dzięki poprawnym stosunkom z Murzynami udało się P-emu wyjść cało z kraju Makalolów ogarniętego wojną z portugalskimi kolonistami pod wodzą wspomnianego Serpa Pinty. Poza Szamu P. przebywał też w Blantyre, na południe od jeziora Niasa, nad górną Szirą, gdzie nabył od miejscowych królików duże przestrzenie na plantacje. Wskutek posądzeń Portugalczyków, że Polacy sprzyjają Anglikom, podpalono (prawdopodobnie z podjudzenia Portugalczyków) magazyn faktorii P-ego w Szamu, powodując duże straty, zwłaszcza w zbiorach przyrodniczych i etnograficznych. W r. 1890 P. wraz z K. Stebleckim zamierzali przedrzeć się z Blantyre-Limbo nad Szirą do kraju Angonich na zachód od jeziora Niasa i dotrzeć do dopływu Zambezi Loangwy, potem i do gór Muchinga, gdzie miały być złotodajne żyły skalne. Wyprawę tę opisał P. w swym Dzienniku. Wprawdzie przedostali się do kraju Angonich, na 100 km na południowy zachód od jeziora Niasa, ale na wieść o wzburzeniu wśród Murzynów wycofali się do Blantyre. Kilka miesięcy przebywał P. na wyżynie Sziry, urządzając wycieczki do jeziora Szirwy oraz w stronę stepów u ujścia rzeki Rito. W początku 1891 r. w drodze po towar do Kilimani zapadł na silną febrę, udał się więc po blisko siedmioletnim pobycie na afrykańskim lądzie w niezdrowych warunkach zwrotnikowych na wybrzeże. Powróciwszy nieco do zdrowia, podjął P. ponowną próbę dotarcia drogą lądową najpierw wzdłuż rzeki Pungwe, a dalej przez stepy Mossangosa do rzeki Zambezi. Nowy atak febry zmusił go do zaniechania tej ekspedycji. Powrócił wtedy do Kilimani i stąd do kraju. Ale już w październiku 1891 znalazł się znowu w Afryce i spędził tam następne dwa lata, poświęcając się wtedy głównie interesom, prowadzonym wspólnie z A. Paoluccim; działał wówczas nad dolną Zambezi w Missongwe i u jej ujścia w Czinde. W r. 1893 powrócił P. na. stałe do kraju.
Dorobek P-ego jako podróżnika, badacza i handlowca na terenie Afryki był spory. Szczególnie cenna była jego działalność odkrywcza w dorzeczu Zambezi, uwidoczniona w licznych artykułach i pracach. Nie mniej cenne są jego zdobycze dla polskiej nauki, choć podejmowane nie tylko bez pomocy, ale nawet zachęty ze strony ośrodków naukowych w kraju. Zbierał owady, preparował okazy, gromadził skóry zwierząt, sporządzał rysunki dzieł sztuki. Część jego zbiorów, jak wyżej wspomniano, spłonęła w Szamu. Ocalała tylko kolekcja owadów (ok. tysiąc kilkaset sztuk spośród 300 przeszło gatunków), które w r. 1891 sprzedał P. prof. Konstantemu Jelskiemu, kustoszowi Muzeum Akademii Umiejętności w Krakowie, dublety zaś przekazał UJ. Część ofiarował Ignacemu Petelenzowi. Zebrane pająki w 30 probówkach oddał arachnologowi Władysławowi Kulczyńskiemu w Krakowie, a zbiory etnograficzne przekazał Muzeum Przemysłowemu we Lwowie w przekonaniu, że tam powstanie dział etnograficzny. Ponieważ do tego nie doszło, w r. 1914 odesłano P-emu jego kolekcję do Ropczyc, gdzie wówczas pracował. P. zebrał też wiele baśni, legend i pieśni w języku kaferskim (w narzeczu czikunda). Był zapalonym myśliwym i znawcą przyrody. Organizował polowania, m. in. dwie wyprawy na słonie nad górną Szirą. Liczne myśliwskie trofea sprzedał Anglikom, a znaczną część przywiózł do kraju. Afrykańskie notatki, fotografie i rysunki miały z czasem służyć P-emu jako materiał do prac literackich. Znaczną jednak część zbiorów P-ego zniszczyły obie wojny światowe, ocalały resztki, wśród nich Dziennik wyprawy nad górną Szirę (9 VI 1890 – 3 I 1891) (w posiadaniu wnuka Tomasza Pisulińskiego w Rzeszowie).
Po powrocie do kraju P. pracował w rozmaitych instytucjach finansowych, najdłużej jako kierownik Kasy Oszczędności w Ropczycach. Swe przygody i wspomnienia opisał P. w wielu artykułach, nowelkach i opowiadaniach. Na łamach „Łowcy” w r. 1896 opublikował Obrazki z życia egzotycznych zwierząt łownych, w czasopiśmie „Na Szerokim Świecie” w r. 1938 obyczajową nowelę z życia Afryki sprzed pół wieku, pt. Donna Ignacja z Ultramar, w tym samym czasopiśmie szkic pt. Jak wyruszyliśmy na wyprawę do Afryki, w piśmie „Świat Kobiet” w r. 1926 Czarna kobieta, studium z naocznych spostrzeżeń, a w r. 1927 tamże Zakryty obraz. Największą popularnością cieszyła się powieść podróżnicza pt. Szlakiem słonia afrykańskiego, Wrażenia z podróży i polowań w Afryce Środkowej (Lw.–W. 1927), pełna opisów przyrody, ludzi i przygód. W rękopisie oprócz wspomnianego już Dziennika pozostała napisana na jego podstawie niedokończona powieść pt. Druga wyprawa nad górną Szirę. Są to zapiski głównie myśliwego, polującego na słonie, lwy, bawoły i inne zwierzęta. Za literackie prace z dziedziny łowiectwa Polski Związek Stowarzyszeń Łowieckich w Warszawie odznaczył P-ego złotym medalem. Sterany pracą, wiekiem, prawie ociemniały (jedno oko wybił mu cierń afrykański, drugie uszkodził pocisk) P. osiadł z rodziną w Rzeszowie. Tam zmarł 11 VI 1950 i został pochowany na nowym cmentarzu na Pobitnem.
W małżeństwie z Zofią z Dzierżyńskich, nauczycielką (zmarłą w r. 1957), P. miał dwóch synów: Jana, inżyniera mechanika w Drohobyczu, i Ignacego, zamieszkałego w Brazylii.
Fot. z r. 1897 w: „Na Szerokim Świecie” 1938 nr 45 s. 6; – Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Zieliński, Mały słownik pionierów; – Babicz J., Walczak W., Zarys historii odkryć geograficznych, W. 1968 s. 291; Nowakowski S., Historia rozwoju horyzontu geograficznego, W. 1965 (z mylną datą śmierci w 1942); Ożóg J., Powieściopisarze z Rzeszowa, „Gaz. Rzeszowska” 1945 nr 15 s. 6–7; Przyboś A., A. Pisuliński (1860–1950), wspomnienie pośmiertne, „Przegl. Geograf.” T. 23: 1953 s. 180–3; Ratajski L., Afryka, W. 1963 s. 17, 206–11; Słabczyński W., Polscy podróżnicy i odkrywcy, W. 1973; Polska i Polacy w cywilizacjach świata, W. 1939 s. 19; Srokowski S., Polacy nad Zambezą w l. 1884–1896, „Wiad. Geograf.” 1933 nr 3–4 s. 1–8; Szaflarski J., Poznanie Czarnego Lądu, W. 1968 s. 224–5; Zieliński S., Wybitne czyny Polaków na obczyźnie, Wil. 1935 s. 83; – Informacje rodziny, a zwłaszcza wnuka Tomasza Pisulińskiego.
Adam Przyboś