Sułkowski Antoni Ryszard Józef Stanisław Kostka (1844–1909), ordynat na Rydzynie, dziedziczny członek pruskiej Izby Panów i poznańskiego sejmu prowincjonalnego, autor sztuk teatralnych.
Ur. 6 II w Rydzynie, był najstarszym synem Augusta Antoniego (zob.) i Marii z Mycielskich.
S. ukończył w r. 1862 gimnazjum katolickie we Wrocławiu. Następnie studiował na uniwersytetach w Monachium oraz Bonn. Podczas wojny francusko-pruskiej 1870 r. walczył w randze podporucznika w leszczyńskim 3. rezerwowym p. huzarów; został odznaczony pruskim Krzyżem Żelaznym II kl. Po wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej uczestniczył w lipcu 1877 w Wiedniu w zjeździe działaczy i polityków z emigracji, Galicji oraz Wielkopolski, którą oprócz niego reprezentowali Aleksander Guttry i Władysław Niegolewski. Nie wszedł jednak do utworzonego wówczas tzw. Rządu Narodowego z ks. Adamem Sapiehą na czele. W imieniu Sapiehy nawiązał natomiast kontakt z Adamem Szymańskim, komisarzem Rządu Narodowego na zabór rosyjski, oraz z kółkami konspiracyjnymi młodzieży warszawskiej. Miał być przedstawicielem Sapiehy w Stambule, ale został odwołany zanim dotarł do celu. Pod koniec l. siedemdziesiątych napisał kilka sztuk teatralnych; dwie z nich zostały wystawione w r. 1880: Cesarz marokański umarł (w lutym w Poznaniu) i Nieprzyjaciel kobiet (29 VIII w Lublinie).
Po śmierci ojca (20 XI 1882) odziedziczył S. ordynację rydzyńską, jeden z największych polskich majątków w Poznańskiem (7 645 ha). Ordynacja była zadłużona na ponad 2 mln marek, przede wszystkim na rzecz pruskiego Nowego Ziemstwa Kredytowego dla Prow. Poznańskiej, które nią zarządzało i administrowało. Od r. 1882 zasiadał S. jako dziedziczny członek w Izbie Panów pruskiego sejmu w Berlinie oraz w sejmie prowincjonalnym W. Ks. Pozn. W r. 1885 włączył się w pertraktacje dotyczące obsady arcybiskupstwa gnieźnieńsko-poznańskiego, ale nie zdołał przeforsować swojego kandydata, proboszcza z Margonina ks. Stanisława Kwiatkowskiego (prawdopodobnie nieślubnego syna jego dziada, Antoniego Pawła Sułkowskiego). Wraz ze Stanisławem Mottym i Józefem Kościelskim wszedł w marcu 1888 w skład powołanej przez koło polskie w sejmie pruskim komisji dla zredagowania adresu do nowego cesarza Fryderyka III; zaproponowany przez nich projekt został jednak odrzucony na wspólnym posiedzeniu Kół Polskich sejmu pruskiego i parlamentu niemieckiego. Wspólnie z polskimi posłami sejmu prowincjonalnego odmówił uczestnictwa w powitaniu cesarza Wilhelma II 3 IX 1902, który przyjechał do Poznania w związku z odsłonięciem pomnika Fryderyka III. W latach późniejszych uczestniczył kilkakrotnie w wiecach ludności polskiej skierowanych przeciw polityce germanizacyjnej, m.in. przewodniczył wiecowi zwołanemu w r. 1904 w Osiecznej. W okresie uchwalania ustawy wywłaszczeniowej i w związku z wizytą Wilhelma II w Wielkiej Brytanii wystosował 12 XII 1907 memoriał do króla angielskiego Edwarda VII, traktujący o polityce germanizacyjnej wobec Polaków. Złożony chorobą w Monachium, nie uczestniczył jednak 27 II 1908 w decydującym głosowaniu nad ustawą wywłaszczeniową w Izbie Panów. Występował publicznie w duchu ugodowym; na łamach „Deutsche Revue” (Bd. 4: 1908 s. 91–108) ogłosił artykuł Über eine friedliche Lösung der Ostmarkenfrage. Swoje teksty publikował również w „Berliner Tageblatt”.
Po bezpotomnej śmierci drugiego ze swoich synów został S. ostatnim żyjącym przedstawicielem rydzyńskiej linii rodu. Odtąd jego poczynania zdominowała sprawa przyszłości ordynacji. W myśl postanowień jej statutu z XVIII w., po wygaśnięciu rodu dobra rydzyńskie miały być przekazane KEN, a uzyskane z nich dochody miały służyć wykształceniu młodzieży szlacheckiej. W czasach zaborów za następcę KEN uznał się rząd pruski. Znajdującemu się w ciągłych kłopotach finansowych S-emu władze kilkakrotnie proponowały odszkodowanie za rozwiązanie fundacji i przekazanie jej dóbr rządowi pruskiemu. S., po zasięgnięciu opinii prawnych, ustanowił 30 XI 1905 w Berlinie swymi spadkobiercami krewnych, Henryka Potockiego i Antoniego Wodzickiego. Wraz z nimi podpisał 10 VII 1908 układ z rządem pruskim, przewidujący zawarcie uchwały familijnej rozwiązującej ordynację w zamian za odszkodowanie 4 200 000 marek. W lipcu i sierpniu t.r. ukazały się na łamach „Dziennika Poznańskiego” i „Kuriera Poznańskiego” jego oświadczenia uspokajające opinię publiczną i zapewniające, że otrzymane od władz pruskich pieniądze przeznaczone będą na cele narodowe. Spisana 2 IX t.r. uchwała familijna postanawiała, że ordynacja wygasa wraz ze śmiercią S-ego i przechodzi na wolną i nieograniczoną własność rządu pruskiego. Za wyzbycie się tak wielkiego majątku na rzecz Niemców stawiano S-emu i jego spadkobiercom zarzut zdrady narodowej, a tzw. sprawa rydzyńska zyskała szeroki rozgłos, spotykając się z oburzeniem i potępieniem polskiej opinii publicznej wszystkich zaborów. Na przełomie l. 1908 i 1909 przekazał S. rodzinne archiwum Poznańskiemu Tow. Przyjaciół Nauk. W maju i czerwcu 1909 leczył się w zakładzie «Josephinum» w Monachium, gdzie zmarł 15 VI 1909; pochowany został 17 VI na monachijskim cmentarzu Waldfriedhof.
S. był dwukrotnie żonaty. Z małżeństwa zawartego 4 IX 1872 w Brukseli z Emmą Marią Anatolią Gislaną Sanchez d’Alcantara (1852–1877), pochodzącą z osiadłego w Belgii rodu hiszpańskiego, miał synów: Aleksandra Józefa Tomasza (1873–1905), ożenionego w r. 1901 z Anielą z Mycielskich (1874–1902), a potem z Marią z Uznańskich (ur. 1885), i Franciszka (1874–1898); obaj synowie zmarli bezpotomnie. Drugie małżeństwo S-ego, zawarte 20 VIII 1898 we Wrocławiu z Józefą Elżbietą Schmidt (ur. 1859), niemiecką śpiewaczką operową z Monachium (występowała pod nazwiskiem Sulima), było bezdzietne.
Po śmierci S-ego rząd pruski przejął dobra ordynacji rydzyńskiej i w r. 1909 przekazał je Pruskiemu Kolegium Szkolnemu, a w r. 1912 Komisji Kolonizacyjnej. W r. 1919 przeszły one na własność skarbu państwa polskiego, a następnie zostały przekazane powołanej w r. 1924 Fundacji Sułkowskich, prowadzącej w okresie międzywojennym w zamku rydzyńskim znane z wysokiego poziomu nauczania Gimnazjum i Liceum im. Sułkowskich.
Fot. S-ego i jego syna, Franciszka w zbiorach Zamku Sułkowskich w Rydzynie; – Bibliogr. dramatu pol., II; Borkowski, Almanach; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I 238–9; Żychliński, IV 341–2, XXII 214 (dot. syna, Franciszka), XXVIII 147–8 (dot. syna, Aleksandra); – Baumgart J., Bracia Sułkowscy, „Roczn. Leszczyński” R. 6: 1985 cz. 1 tabl. VI (po s. 97); Benyskiewicz J., Posłowie polscy w Berlinie w latach 1866–1890, Zielona Góra 1976 s. 201; Borowiak S., Rydzyna i Sułkowscy w prasie polskiej XIX i początku XX w., „Rydzyniak” 2008 nr 1 s. 16–37; tenże, Sprawa ordynacji rydzyńskiej na tle walki o ziemię w Poznańskiem na przełomie XIX i XX w., P. 2008; Dziembowski Z., Sprawa rydzyńska, P. [b.r.w.]; Exner S., Ordynacja rydzyńska i Fundacja Sułkowskich, „Rydzyniak” T. 3: 1937–9 z. 2 s. 178–88; Gawroński F., Rawita, Konfederacja Narodu Polskiego w r. 1876, P. 1919 s. 154; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., II 197, 475, III 141, 206, 245–51; Kieniewicz S., Adam Sapieha 1828–1903, W. 1993 s. 248–50, 271, 284; Klimkiewicz W., Kardynał Ledóchowski na tle swojej epoki 1822–1902, Oprac. Z. Zieliński, P. 1987 III 340–2; Kościński K., Polskie ordynacje i związki rodzinne ze szczególnym uwzględnieniem Ordynacji Książąt Sułkowskich, P. 1906; Kulak T., Jan Ludwik Popławski. Biografia polityczna, Wr. 1994 s. 24; Molik W., Rozrzutność i oszczędność ziemiaństwa polskiego w zaborze pruskim w XIX i na początku XX wieku, w: Rozrzutność i skąpstwo w tradycji kulturowej i rzeczywistości, Red. J. Tazbir, A. K. Banach, Kr. 2005 s. 142; Moliński Z., Rydzyna, Rydzyna 1993 s. 13; Pirko M., Niemiecka polityka wywłaszczeniowa na ziemiach polskich w latach 1907–1908, W. 1963 s. 256–7; Piwoń A., Fundacja Sułkowskich w Rydzynie i jej podstawy gospodarcze (1924–1952), „Roczn. Leszczyński” R. 1: 1977 s. 119–34; tenże, W obronie Fundacji Sułkowskich, „Rydzyniak” 1993 nr 1 s. 18–22 (fot.); Preibisz L., Zamek i klucz rydzyński, Rydzyna 1938 s. 137–9; Rączka Z., Bielska linia Sułkowskich i jej archiwum, „Archeion” T. 77: 1984 s. 149; Roll G., Die Zukunft des Fideikomisses Reisen, „Aus dem Posener Lande. Blätter für Heimatkunde” Bd. 4: 1909 z. 3 s. 109–12; Sprawa ordynacji rydzyńskiej i Fundacji książąt Sułkowskich. Opinia prawna Związku Adwokatów Polskich we Lwowie, Lw. 1914; Taborski R., Polacy w Wiedniu, Kr. 2001; Trzeciakowski L., Kulturkampf w zaborze pruskim, P. 1970 s. 164–5; tenże, Posłowie polscy w Berlinie, W. 2003; – Jahresbericht des Königlichen Katholischen Gymnasiums zu Breslau für das Schuljahr 1861/62, Breslau 1862 s. 15; Jażdżewski L., Mowa żałobna na pogrzebie śp. Franciszka ks. Sułkowskiego miana w kościele parafialnym w Rydzynie na dniu 21-go grudnia 1898, P. 1899; Piwoń A., Testamenty ostatnich ordynatów rydzyńskich, „Rydzyniak” 1997/8 nr 1 (7) s. 19–26; Sokolnicki M., Czternaście lat, W. 1936 s. 83–5; Stablewski S., Rodzinne i osobiste wspomnienia spisane dla dzieci i wnuków moich na marginesie książki Z. Ostrowskiej-Kębłowskiej „Architektura pałacowa II połowy XVIII w. w Wielkopolsce”, w: Ziemiaństwo wielkopolskie. W kręgu arystokracji, Red. A. Kwilecki, P. 2004 s. 562; Wierzbiński W., Wspomnienie z roku 1877, „Tyg. Ilustr.” 1929 nr 32; – „Aus dem Ostlande” 1918 z. 5 (fot. po s. 114); „Bibl. Warsz.” 1911 t. 1 z. 1 s. 193–4; „Czas” 1901 nr 228, 1905 nr 120, 1911 nr 65; „Dzien. Pozn.” 1870 nr 263, 1885 nr 3, 50, 52, 1904 nr 159, 1908 nr 168, 196, 1910 nr 279, 284, 1911 nr 29, 35, 1912 nr 63, 65; „Goniec” 1908 nr z 10 IX; „Kur. Pozn.” 1880 nr 32, 1885 nr 48, 51, 1908 nr 168, 180, 200, 1910 nr 279, 284, 1911 nr 35; „Kur. Warsz.” 1909 nr 165; „Posner Tageblatt” 1880 nr z 2 II („Aristokratische Lustspieldichter”); „Posener Zeitung” 1880 nr 103; „Rzeczpospolita” 1911 nr 48 s. 41–6, nr 50 s. 73–6, nr 52, 1912 nr 73 s. 77–80, 1914 nr 123 s. 181–3; „Słowo Pol.” 1909 nr 287, 295, 314, 364, 522, 526, 528, 530, 534, 1910 nr 336, 1911 nr 35, 60, 76, 113; „Świat” 1908 nr 40 s. 8–9 (fot.), 1910 nr 25; „Tyg. Ilustr.” 1905 nr 22 s. 418 (dot. syna, Aleksandra), 1909 nr 43 s. 887, nr 44 s. 907 (fot.); „Ziemia” 1910 nr 52 s. 827–31; – AP w P.: Prezydium Policji, rkp. 6226; AP w P., Oddz. w Gnieźnie: Komisja Osadnicza, Reg. V rkp. 1292; Arch. PAN w P.: Mater. Stanisława Karwowskiego, rkp. 41 (sprawa rydzyńska); B. Jag.: sygn. Przyb. 606/99; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 4849 t. 4 (wycinki ks. Jana Fijałka dot. sprawy rydzyńskiej); B. Ossol.: rkp. 11761 (koresp. Henryka Wodzickiego) s. 33–52, rkp. 1187 (koresp. Romana Wodzickiego) s. 117–24, rkp. 11797 (papiery dot. ordynacji Sułkowskich w Rydzynie oraz akta majątkowe Antoniego Wodzickiego), rkp. 14230 (Familienschlüsse betreffend die Fürst Sulkowskische Ordination), rkp. 14445 (Acta Stablewsciana) T. II s. 1023, 1033–4; B. UAM: rkp. 414 (akta dot. sprawy sukcesji rydzyńskiej w r. 1909); Woj. i Miejska B. Publ. w Bydgoszczy: rkp. 233 (akta sprawy o Rydzynę – rkp. nieoprac.), T. 4 poszyt 19, T. 5 poszyt 2, T. 7 poszyt 2; – Informacje Zdzisława Molińskiego z Rydzyny.
Stanisław Borowiak